Aan de zinsbouw en woordkeus zie je meteen dat het spreekwoord al lang bestaat. Zo is het werkwoord choir ('vallen') al eeuwen niet meer in gebruik en vervangen door het modernere tomber. Het bestaat nog wel in het afgeleide zelfstandig naamwoord chute ('val') dat we in onze taal weer kennen in parachute ('(bescherming) tegen val(len)'). Was Icarus die met zijn met was en veren vervaardigde vleugels in zijn jeugdige overmoed steeds hoger ging vliegen uitgerust met zo'n parachute dan was hij niet zo ongelukkig ten val gekomen. Als er iets is waar de Griekse goden geen respect voor hadden, dan was het hubris, 'overmoed'. Niemand moest denken dat ze zich konden meten met de goden, dat was de hoogst mogelijke misdaad. Tja, ze hadden wel een zeker egoprobleem, kun je nu constateren, of is dat te hoogmoedig van mij?
volgende keer:
worden we langzaam gek...
Misschien is 'troefkaart' te positief geformuleerd. Dat is namelijk je beste kaart die je bewust tot het laatst kunt bewaren. Het is maar de vraag of je überhaupt nog over zo'n troefkaart beschikt als het eindspel daar is. Bij de laatste kaart die je hebt komt het erop aan, troefkaart of niet, je zet je laatste middelen in en waagt een uiterste poging om het spel te winnen. Dat, en dan figuurlijk...
volgende keer:
komen we hoog ten val...
Dit spreekwoord dateert uit de Middeleeuwen. De gouden ceintuur is in feite een metonymia: aan de broekriem hing de geldbeurs gevuld met goude munten en daarmee is het weer een metafoor voor rijkdom. Maar onder de heerschappij van koning Lodewijk de Achtste (1187-1226) werd met de ceinture dorée niet meer de rijkdom maar de deugd aangeduid en de koningin verbood daarom vrouwen van lichte zeden nog langer deze ceintuur te dragen. Daarmee kreeg het spreekwoord een nieuwe connotatie: je kon wel proberen deugdelijkheid uit te stralen, maar dat wil nog niet zeggen dat je een smetteloze reputatie hebt.
volgende keer:
spelen we onze laatste kaart uit...
Vlees voor mensen met een krappe beurs...
in dit geval gepensioneerden (retraités, lett. 'mensen die zich teruggetrokken hebben') en minima (smicards).
Misschien moet ik het woord smicard nog even nader toelichten. Het is afgeleid van het acroniem SMIC dat staat voor salaire minimum interprofessionnel de croissance. Het achtervoegsel -ard is hetzelfde als in het Nederlands -er of -erd of -aard, en heeft meestal een negatieve betekenis.
volgende keer:
denken we aan onze reputatie...
- Uw glas is leeg. Wilt u er nog één?
o Wat moet ik met twee lege glazen?
volgende keer:
hebben we vlees voor de kleine portemonnee...
'Vuur' staat figuurlijk voor 'opwinding, enthousiasme'. Je kunt iets met vuur verdedigen, vurig voorstander zijn van iets, in vuur en vlam staan voor iets en ga zo maar door. In het vuur van de handeling betekent dus als de opwinding over iets zijn hoogtepunt bereikt.
volgende keer:
is ons glas leeg...
Waarzeggerij - of het nou met kaarten gaat of via handlezing - is al zo oud als de mensheid. Wij willen nu eenmaal graag weten wat ons te wachten staat. Aan de uitdrukking kun je ook zien dat het al lang bestaat, want het woord aventure betekende in de elfde eeuw (maar liefst tien eeuwen geleden dus) nog 'het lot, de lotsbestemming' voordat het de huidige betekenis kreeg.
volgende keer:
begeven we ons in het vuur...
Wie bijvoorbeeld onkruid wil verwijderen, moet de plant met wortel en al uit de grond trekken, anders groeit het binnen de kortste keren weer opnieuw. Bij een stevige boom is inmiddels groffer geschut nodig en dat maakt het dus ook moeilijker om het probleem bij de wortels aan te pakken. Toch is het de enige manier als je echt definitief van het probleem af wilt zijn.
volgende keer:
gaan we op avontuur...
Wij kennen tegenwoordig vooral het wederkerende werkwoord s'asseoir ('gaan zitten', vergelijk ook het wederkerende Duitse sich setzen) dat letterlijk 'zich neerzetten' betekent. Je kunt ook iets overgankelijk en figuurlijk neerzetten, zoals je gezag. Sommige niet nader te noemen machthebbers hebben daar klaarblijkelijk geen enkele moeite mee.
volgende keer:
pakken we het kwaad bij de wortel aan...
Heel strijdvaardig klinkt het niet echt, 'de wei op gaan', maar in de twaalfde eeuw klonk het waarschijnlijker, althans in Parijs. Daar had je de Pré-aux-Clercs (lett. 'de klerkenwei') die fungeerde als kinderspeelplaats. De geestelijken in de aangrenzende kerk stoorden zich erg aan het lawaai van de spelende kinderen, waardoor er veel onrust ontstond. Vaak betraden de geestelijken het speelveldje om te proberen een eind te brengen aan alle onrust.
volgende keer:
laten we ons gezag gelden...
'Als ik vlees eet van een rund dat zelf alleen gras en granen heeft gegeten, dan ben ik eigenlijk vegetariër bij volmacht'.
volgende keer:
gaan we de wei op...
- Ah, Martine! Ik zou graag naar een plaats willen gaan waar ik nog nooit geweest ben en iets doen wat ik nog nooit gedaan heb.
- Nou, ga naar de keuken en doe de afwas, Martin !
bonus: wie ziet de spelfout?
volgende keer:
worden we vegetarisch...
Je kunt ook een gamel/eetketeltje (ramasser une gamelle) of een jasje (ramasser une veste) pakken of oprapen, in alle gevallen loopt het niet goed af. De uitdrukking dateert uit de negentiende eeuw en komt uit de wielersport. Als je al fietsende een etensbakje of een vestje aanpakt kun je als je onvoorzichtig bent lelijk ten val komen. Waarom iemand je een schop aan zou bieden is niet duidelijk, misschien is dat woord gewoon in de uitdrukking terechtgekomen omdat het rijmt op gamelle maar zeker weten doen we het niet...
volgende keer:
doen we de afwas...
De uitdrukking van vandaag komt uit de wereld van de jacht. Het gaat om het moment dat jagers vooruitrijden op zoek naar een dier zodra de sporen die ze volgen ophouden. Daarmee word je dus in feite een verkenner van het ongewisse. De betekenis van de uitdrukking breidde zich snel uit naar andere terreinen waarop iemand het voortouw kon nemen en voor de troepen uitreed.
volgende keer:
nemen we een schep ter hand...
Je ziet er overal voorbeelden van: schoenmakers die voor hun klanten de mooiste schoenen maken en zelf rondlopen op versleten oude exemplaren of artsen die iedereen van goed advies voorzien maar zelf roken als een schoorsteen of te vaak diep in het glaasje kijken. Het Franse gezegde is afkomstig uit het beroemde werk Essais van de renaissancistische filosoof Michel de Montaigne.
volgende keer:
nemen we het voortouw...
De uitdrukking van vandaag is waarschijnlijk afkomstig uit de motorsport waar je geen plankgas geeft door het gaspedaal in te duwen maar door een hendel (poignée) naar je toe te halen. Essorer betekent 'uitwringen', waarbij je natte was dus zo krachtig mogelijk draait dat het zo veel mogelijk water verliest. Het zou zowel naar uitwringen met de was als naar centrifugeren kunnen verwijzen. In dat laatste geval maakt de centrifuge ook het geluid van een motor.
volgende keer:
inspecteren we ons schoeisel...
Paarden (en veel mensen) raken snel in paniek door wat er om hen heen gebeurt. Om zich goed op hun taak te laten concentreren (bijvoorbeeld rustig hun weg vervolgen tijdens een officiële optocht) doet men hen vaak oogkleppen op zodat ze niet zien wat er zich allemaal om zich heen afspeelt maar ze hun blik kunnen richten op het parcours dat ze moeten lopen. Als mensen figuurlijke oogkleppen op hebben, dan heeft niet iemand anders daarvoor gezorgd, maar maken ze zelf bewust de keuze niet te willen zien wat zich recht voor hun ogen afspeelt...
volgende keer:
geven we plankgas...
- Wat heeft dit te betekenen, deze lege bladzijde?
- Dat is een blaadje hoofdrekenen.
volgende keer:
hebben we oogkleppen op...