PACS

pact civil de solidarité
('burgerlijk solidariteitspact')

Voordat in Frankrijk in mei 2013 het huwelijk werd opengesteld voor homoseksuelen (in het Frans heet dat niet het 'homohuwelijk' maar le mariage pour tous) konden twee volwassenen van hetzelfde of verschillend geslacht sinds november 1999 een geregistreerd partnerschap aangaan, dat P.A.C.S. genoemd werd. Velen maakten hiervan gebruik en de term raakte snel ingeburgerd, wat blijkt uit het feit dat er meteen ook een werkwoord van werd afgeleid: se pacser naar analogie met se marier ('trouwen'). Iets soortgelijks is in het Nederlands gebeurd met P.I.N. ('persoonlijk identificatienummer') waarvan de woorden pinnen, pincode en pinautomaat zijn afgeleid. Zelfs een andere taal kan ermee verbonden worden getuige het plaatje. Ook in Frankrijk werden al Engelstalige kaarten verstuurd met just married dus waarom niet just pacsées ?

volgende keer:
Wat betekent les mûres sur le mur sont mûres ?

baisser pavillon / mettre pavillon bas

zich gewonnen geven / de vlag strijken
('de vlag neerhalen')

Op het moment dat dit bericht gepost wordt, moeten beide steden nog vier uur in spanning afwachten, maar dan zal Maastricht of Rotterdam de vlag moeten strijken en zich gewonnen moeten geven omdat de concurrent het Eurovisiesongfestival van 2020 heeft binnengehaald. Het woord pavillon (in het Nederlands overgenomen als 'paviljoen') heeft tegenwoordig vooral de betekenis 'vrijstaand huis', maar was vanaf begin zestiende eeuw ook de aanduiding voor een vlag op een schip, waarmee het schip haar identiteit aangaf. Voor de dertiende eeuw overigens was een pavillon een legertent.
Als een schip tijdens of voor aanvang van de strijd de vlag streek, dan betekende dat dat het zich gewonnen gaf, zoals de witte vlag op land. 

volgende keer:
begrijpen we wat een Fransman bedoelt wanneer hij 'de worm doodt'...

c'est du nougat

dat is een eitje / kat-in-het-bakkie
('dat is noga')

Voor de Engelsen is het a piece of cake, voor ons 'een eitje' of 'een kat-in-het-bakkie'. In het Franse bargoens van het begin van de vorige eeuw stond nougat voor een makkelijk karweitje dat snel geld/resultaat opleverde. Makkelijk zat!

volgende keer:
Morgen moet Maastricht of Rotterdam zich gewonnen geven...

s'entendre comme larrons en foire

twee handen op één buik zijn / het erg goed met elkaar kunnen vinden
('elkaar begrijpen als dieven op de jaarmarkt')

Larron is een ouderwets woord voor 'dief, rover' dat terugkeert in de uitdrukkingen l'occasion fait le larron ('de gelegenheid schept de dief', zie plaatje) en s'entendre comme larrons en foire ('twee handen op één buik zijn'). In de oudste versie van de uitdrukking was en foire nog niet toegevoegd. Dieven en zakkenrollers werkten en werken natuurlijk efficiënter als ze met zijn tweeën zijn: de een leidt het slachtoffer af en de ander gaat er met de buit vandoor, die vervolgens natuurlijk gedeeld wordt. De in de zeventiende eeuw toegevoegde foire ('jaarmarkt, braderie') geeft natuurlijk de perfecte omgeving voor de activiteiten van de goed samenwerkende boeven: de tentoongestelde waren leiden iedereen nog eens extra af en zo kunnen ze succesvol hun slag slaan. De schurkachtige connotatie is inmiddels van de uitdrukking af, maar de medeplichtigheid is gebleven...

volgende keer:
Voor ons is iets makkelijks een 'eitje', voor de Engelsen 'a piece of cake'. Welke culinaire specialiteit benoemen de Fransen in zo'n geval?

je suis preneur

ik houd me aanbevolen / ik ben wel geïnteresseerd
('ik ben (af)nemer')

Als je zit te azen op een (buiten)kansje en het lijkt erop dat verder niemand toehapt, dan kun je in het Nederlands zeggen 'ik houd me aanbevolen' of '(als niemand wil) ben ik wel geïnteresseerd'). In het Frans zeg je dan: Je suis preneur. Letterlijk betekent dat 'ik ben nemer'. Je hebt gevers en nemers immers...

volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans dat mensen twee handen op één buik zijn?

un coureur de jupons

een rokkenjager
('een fokkenrenner')

Het Frans en het Nederlands gebruiken ongeveer dezelfde uitdrukking, al zou je kunnen zeggen dat de Franse rokkenjager misschien net iets doortastender is. Een jupon is namelijk  vooral een onderrok. Het woord kan ook figuurlijk gebruikt worden voor 'meisje, vrouw' en van een vrouwenliefhebber kan gezegd worden dat hij (of zij) aime le jupon, en dan gaat het dus niet om travestie. Tenslotte bestaat ook de uitdrukking trousser le jupon (letterlijk 'de (onder)rok opstropen') voor 'achter de vrouwen aanlopen'. 

volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans 'ik houd me aanbevolen' ?

lai - laie - laid - lait - l'ait - (les)

lai - le(e)k(ebroeder) - brandgang -- everzeug - windlade - bouchard(eer)hamer - lelijk - melk - hem/haar/het heeft

De eerste zes betekenissen van de homofonen van vandaag zijn wel heel specifiek en zullen we dus niet dagelijks gebruiken. In mijn studie Frans las ik onder andere de Lais de Marie de France. Ik heb het hier onvertaald gelaten, want voor zo ver ik weet bestaat er geen Nederlandse term voor deze korte verhalende en lyrische gedichten uit de Middeleeuwen. Ook lai(e) in de combinaties frère-lai ('lekebroer') en soeur-laie ('lekezus') is misschien alleen nog bekend onder bloglezers met een degelijke rooms-katholieke opvoeding. Het zelfstandig naamwoord laie kan vier hele specifieke betekenissen hebben: de eerste is de benaming voor een vrouwelijk everzwijn, in het Nederlands een 'everzeug'. Het kan ook 'brandgang' betekenen, en dan moet je dus denken aan een reep uitgekapt bos die moet voorkomen dat bij een bosbrand het vuur overslaat naar belendende bospercelen. Daarnaast kan het een windlade van een orgel aanduiden of een 'bouchard(eer)hamer'. Wat je met dat laatste gereedschap moet doen, is mij als volkomen atechnisch figuur met twee linkerhanden vooralsnog onduidelijk, maar ik vermoed dat je ermee kunt 'boucharderen' (dat zoeken we nog eens op). Dan komen we eindelijk bij de meer alledaagse verschijningsvormen van de homofonen van vandaag. Laid is naast moche het woord voor 'lelijk' en lait kennen we natuurlijk allemaal als 'melk'. Ook l'ait komt vaak voor in het Frans. Het is een combinatie van het persoonlijk voornaamwoord (lijdend voorwerp) l' (le of la, 'hem, haar, het') en de werkwoordsvorm ait (subjonctif (aanvoegende wijs) van het werkwoord avoir (hebben), dus bijvoorbeeld: avant qu'elle l'ait dit ('voordat ze het heeft gezegd'). Les tenslotte heb ik tussen haakjes gezet. Lezers van mijn leeftijd en ouder hebben misschien nog geleerd dat je het lidwoord les net zo uitspreekt als  lait maar dat is in de praktijk bijna nergens meer het geval. Waarschijnlijk onder invloed van het Frans van Parijs (waarin haast alle open è-klanken als [ee] worden uitgesproken) wordt dit lidwoord door haast alle Fransen alleen nog als [lee] en niet als [lè] uitgesproken. 

volgende keer:
Hoe noem je in het Frans een rokkenjager?

un O.R.L.

K.N.O.-arts

Je zou misschien verwachten dat een K.N.O.-arts in het Frans een G.N.O. (gorge-nez-oreille, 'keel-neus-oor') zou heten, maar dat is dus niet zo. In het Frans kan een arts niet met een collega over jouw hoofd heen in geheimtaal praten, want de officiële Latijns-Griekse termen zijn ook de termen die in de omgangstaal worden gebruikt. Een longontsteking is niet une inflammation du poumon maar een pneumonie, als je een bloeding hebt, heb je geen saignement maar een hémorragie, niet te verwarren met een hémorroïde, dat is een aambei. Kortom, net als in het Engels zijn de Latijns-Griekse termen veel meer ingeburgerd dan bij ons. Maar hoewel wij het nog best kunnen hebben over een 'keel-neus-oorarts' is de afkorting in het Frans geen overbodige luxe. Het niet afgekorte woord is zelfs te lang voor scrabble of WordFeud. Het staat namelijk voor oto-rhino-laryngologiste. Nou vooruit, je zou de eerste twee onderdelen kunnen noemen ('keel-neus'), wat de cartoonist ook heeft gedaan. Maar dat kan dan natuurlijk weer verkeerd verstaan worden: oto-rhino klinkt als auto-rhino en rhino is weer de ingeburgerde afkorting voor rhinocéros ('neushoorn'). Dus als je hardnekkige keelklachten hebt, neem je de neushoornauto?...

volgende keer:
Hoe mooi en gezond is zwijnenmelk?

avoir des résultats en dents de scie

sterk wisselende resultaten hebben
('resultaten als zaagtanden hebben')

Als je de tanden van een zaag goed bekijkt, zou je hierin een grafiek kunnen zien met hoge pieken en diepe dalen. Heeft een voetbalclub dus bijvoorbeeld sterk wisselende uitslagen, of beweegt de beurs zich onvoorspelbaar, of haal je de ene keer een 4 voor je proefwerk en de andere keer een 10, dan heb je résultats (of notes, 'cijfers') en dents de scie.

volgende keer:
Hoe heet een K.N.O.-arts in het Frans?

ne pas pouvoir être au four et au moulin

niet overal tegelijk kunnen zijn
('niet bij de oven en in de molen kunnen zijn')

Nou ja, deze bakker zegt het wel te kunnen dankzij het klonen en 'als we dan toch bezig zijn, kan ik ook nog wel aan de kassa zitten en bij de kneedmachine'...
De uitdrukking van vandaag is voor het eerst opgetekend in de zeventiende eeuw toen volgens het feodaal recht boeren en vazallen de door hun leenheer verstrekte gemeenschappelijke molens en bakovens moesten gebruiken om brood te maken. Dat gold ook voor wijnpersen overigens. De twee activiteiten (malen en bakken) moesten uiteraard achter elkaar plaatsvinden. Je kon immers niet op twee plaatsen tegelijk zijn. Net als de gemeenschappelijke wasplaatsen waren deze molens en ovens echt plekken waar je elkaar ontmoette en de laatste nieuwtjes kon uitwisselen. Vandaar ook een ander gezegde: Au four et au moulin, on sait toutes les nouvelles ('bij de oven en de molen weet men wat het nieuws is / kom je alles te weten').

volgende keer:
Hoe noem je in het Frans extreem wisselende resultaten?

être sous l'eau

het ontzettend druk hebben / een burn-out hebben
('onder water zijn')

Dat zul je altijd zien: kom je terug van een fantastische reis, klaar om een leven lang na te genieten van alle bijzondere ervaringen, ligt er weer een berg werk op je te wachten om moedeloos van te worden. Maar waarom ben je dan in het Frans onder water? In eerste instantie klinkt dat misschien vreemd, maar ook in het Nederlands kunnen we 'overspoeld' worden met werk. Denk ook aan de combinaties die we kunnen maken met 'een tsunami van...'. En als je zo wordt overspoeld wordt met taken, dan zit er helaas niets anders op dan er helemaal in te duiken maar laat je niet opbranden. Dat zal sowieso niet zo makkelijk gaan als je onder water bent, toch?

volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans dat je niet overal tegelijk kunt zijn?