filer doux

een mak schaap zijn / er met de staart tussen de benen vandoor gaan / zoete broodjes bakken
('er zacht vandoor gaan')

In de vijftiende eeuw betekende het werkwoord filer 'een standvastig gedrag vertonen'. Je kon in de zestiende eeuw filer rude ('je voortdurend grof gedragen') of filer doux ('je voortdurend zacht en voorzichtig gedragen'), dat laatste dus zonder enig verzet te vertonen tegen degene die iets van je wil, met als gevolg dat je gemakkelijk over je heen laat lopen, dat je je gedraagt als een mak schaap. De uitdrukking is vervolgens waarschijnlijk beïnvloed door filer en douce dat 'er stiekem vandoor gaan' betekent en misschien ook door de betekenis 'afrollen (van een touw)' van het werkwoord filer, een handeling die je ook voorzichtig verricht, opdat het lijntje niet breekt...

volgende keer:
moeten we schipperen...

tirer ses grègues

de wijk nemen / als de gesmeerde bliksem vertrekken
('zijn kniebroek (op)trekken')

Grègues zijn zestiende- en zeventiende eeuwse kniebroeken 'op zijn Grieks'. Als je er snel vandoor wilde gaan, kon je ze beter maar even optrekken, dan ging het gemakkelijker. De uitdrukking werd door Jean de La Fontaine gebruikt in zijn fabel Le coq et le renard.

volgende keer:
gaan we er zachtjes vandoor...

tenir les cordons du poêle

slippendrager zijn
('de koorden van de lijkbaar vasthouden')

Vandaag is mijn lieve moeder jarig. Helaas kan ze er zelf niet bij zijn. Ze zou vandaag 88 zijn geworden. Het is binnenkort een jaar geleden dat ik haar samen met mijn vader, broer en zus naar haar eindbestemming begeleidde, lopend naast de kist. In vroeger tijden ging dat nog wel in een lijkstoet en degenen die de koorden aan weerszijden van het lijkkleed vasthielden, werden in onze taal de slippendragers genoemd. In het Frans heet dat tenir les cordons du poêle. Dat laatste woord is inmiddels ook verouderd en nu vooral nog bekend in de betekenis 'kachel'. Daarnaast bestaat ook la poêle dat 'de koekenpan' betekent. 

In onze taal heeft 'slippendrager'  ook de figuurlijke betekenis gekregen van iemand die een ander slaafs helpt. In het Frans is dat niet het geval. Het gaat nog altijd alleen om de mensen die aan weerszijden van de kist lopen.
Een deel van de uitdrukking van vandaag heeft overigens wel een figuurlijke betekenis gekregen, nl. tenir les cordons de la bourse. Iemand die dat doet, gaat over het geld.

volgende keer:
trekken we onze broek op tot over de knieën...

mettre flamberge au vent

zijn zwaard trekken / zich opmaken voor de strijd
('zwaard in de wind steken')

Geef een man een wapen en hij raakt eraan verknocht. Hij geeft er zelfs een naam aan. Zo had Roeland zijn Durendal, Karel de Grote zijn Joyeuse en Koning Arthur Excalibur. En zo had Renaud de Montauban (Reinout van Montalbaan in de Vier Heemskinderen) een zwaard dat hij Flamberge noemde. Later werd het de aanduiding voor een krachtig zwaard in het algemeen en als je dat in de lucht steekt, maak je je op voor de strijd...

volgende keer:
is mijn lieve moeder niet op haar eigen verjaardag...

panneaux insolites : gouffre de saoule

te diep in het glaasje gekeken?

Wat is hier gebeurd, vraag je je af als je dit wandelpad wilt gaan volgen. Een gouffre is een diepte of afgrond en een saoule een dronken vrouw. Heeft zij te dicht langs de rand van de afgrond gelopen en is dat haar fataal geworden? In ieder geval word je daar nu als niets vermoedende wandelaar gewaarschuwd, wat niet gezegd kon worden voor beschonken inwoners van Bishkek, de hoofdstad van Kirgizië. Toen ik die in 2008 bezocht, was de helft van de putdeksels op de trottoirs gestolen en de straatverlichting was op de meeste plaatsen uitgevallen. Net als in veel andere voormalige Sovjetrepublieken werden de nachtelijke straten bevolkt door legioenen alcoholisten. Zou het een bewuste politiek zijn geweest om de straten veiliger te maken voor de nuchtere bevolking of ben ik nu te cynisch?...

volgende keer:
trekken we ons zwaard...

français de la rue : toubib

dokter

Veel woorden in de Franse straat- en omgangstaal zijn afkomstig uit het Arabisch van de Maghreb, zo ook toubib van tbib met varianten als tobib, tébib en tbeb. Het woord verscheen voor het eerst in de Franse taal bij negentiende eeuwse militairen. Het woord kan op twee manieren worden uitgesproken: met of zonder de laatste b.

volgende keer:
lopen we langs de rand van de afgrond...

par-dess(o)us la jambe

met de Franse slag / op zijn janboerenfluitjes
('onder het been door')

Heb je je altijd afgevraagd hoe die Franse slag er nu eigenlijk uitziet? Wel, in de zeventiende eeuw werden vaak het jeu de paume ('kaatsspel') en het jeu de volant (soort voorganger van badminton) gespeeld. Daarbij werden de regels niet altijd even serieus genomen en kwam het wel voor dat de bal onder de benen door werd gespeeld. Wie op deze manier wist de winnen, deed dat dus bepaald op onorthodoxe wijze. Omdat in zo'n geval de tegenstander waarschijnlijk niet zo sterk was, kreeg de uitdrukking van lieverlee de betekenis van 'gemakkelijk winnen'. Bij een zwakke tegenstander kon je je kennelijk dergelijke kunstjes veroorloven en kon je dus met de Franse slag te werk gaan. En dan kreeg je al snel de overhand, wat in het Frans weer wordt aangeduid met prendre le dessus. Daarom hoor je tegenwoordig steeds vaker jouer par-dessus la jambe ('over het been heen spelen')...

volgende keer:
gaan we naar de dokter...

jouer au plus fin

iemand te slim af zijn / zich er handig uit redden
('op zijn fijnst spelen')

Het bijvoeglijk naamwoord fin heeft vele betekenissen. Het is hetzelfde woord als ons 'fijn', maar dan niet in de betekenis van 'prettig', maar eerder van 'verfijnd, zuiver, geraffineerd'. Zo is een goût fin een 'fijne (lees: subtiele) smaak', zijn fines herbes 'tuinkruiden', is een pluie fine een dunne motregen en heeft iemand die een oreille fine (lett. 'fijn oor') heeft een scherp gehoor. Als je het van een persoon zegt, kan het 'geslepen, slim' betekenen: il n'est pas très fin betekent 'erg snugger is hij niet'. En dat is de betekenis die het heeft in de uitdrukking van vandaag: jouer au plus fin avec quelqu'un is letterlijk 'op zijn slimst/sluwst met iemand spelen', ofwel 'iemand te slim af zijn'. 

volgende keer:
doen we het met de Franse slag...

honni soit qui mal y pense

schande over hem die er kwaad van denkt / zoals de waard is, vertrouwt hij zijn gasten

Het devies van de uiterst gerespecteerde Britse ridderorde Orde van de Kousenband luidt Honi soit qui mal y pense (met een nooit verbeterde spelfout: in het Frans van destijds had er moeten staan honny en in het moderne Frans honni, maar dit terzijde...)
Een en ander gaat terug op een voorval tijdens een bal in 1344. De kousenband van de gravin van Salisbury, die maîtresse was van koning Edward III, was afgezakt en toen de koning hem voor haar weer fatsoeneerde, barstten de hovelingen in lachen uit, waarop de koning geïrriteerd riep: Honny soit qui mal y pense, 'schande over hem die er kwaad van denkt'. Hij beloofde daarbij zijn geliefde dat hij van de kousenband een ereteken zou maken die de meest ambitieuzen onder de hooggeplaatsten afgunstig zou maken en die ze dus met trots zouden dragen als die eer hen zou toevallen. En zo geschiedde...
In het Frans kan de uitdrukking nog altijd gebruikt worden tegen iemand die achter zuivere gedachten of woorden iets schunnigs of kwaadwillends vermoedt.

volgende keer:
spelen we een fijn spelletje...

la réponse du berger à la bergère

discussie gesloten / het laatste woord hebben
('het antwoord van de herder op de herderin')

De uitdrukking is in verband te brengen met de populaire herdersromannetjes uit de zeventiende en achttiende eeuw waarin het eenvoudige idyllische herdersleven werd geïdealiseerd. De begrippen 'herder' (berger) en 'herderin' (bergère) werden al snel gelezen als 'geliefden'. En hoe geïdealiseerd het leven van deze naïeve natuurmensen ook leek, de herder had er altijd het laatste woord (en de herderin het nakijken)...

volgende keer:
hebben we een uitspraak voor mensen met een dirty mind...

adorer le veau d'or

het gouden kalf aanbidden

Bijbelvasten onder u kennen vast het verhaal van het gouden kalf waarin het volk dat Mozes door de woestijn leidde verveeld en ontevreden achterbleef terwijl hun leider de berg Sinaï beklom om de tien geboden van God te ontvangen. Het morrende volk vroeg aan zijn broer Aäron of hij geen betrouwbaardere godheid voor hen kon creëren. Daarop verzamelde Aäron alle goud en sieraden van de vrouwen en kinderen en smolt ze om tot een gouden kalf, waarmee hij verwees naar de Egyptische godheden Hathor en Apis. Het volk feestte en danste rond het kalf en riep in vervoering dat het kalf de godheid was die hen uit Egypte naar het beloofde land zou brengen. Toen Mozes neerdaalde van de berg met de tafelen met de tien geboden, ontstak hij in woede, liet het kalf weer vernietigen en strooide het goud in water dat hij de afgodaanbidders liet opdrinken. De oudtestamentische God stond echter - in tegenstelling tot de nieuwtestamentische Jezus - niet erg bekend om zijn vergevingsgezindheid en was pas tevreden toen Mozes 3.000 mensen zonder aanzien des persoons liet doden. Ik kan niet anders zeggen dan dat ik als kind bij het lezen van dit verhaal meteen sympathie kreeg voor het gouden kalf, maar dit daargelaten...

Tegenwoordig worden mensen die niets belangrijker vinden dan geld en materie wel aanbidders van het gouden kalf genoemd. O.K., daar is misschien niets sympathieks aan, maar het is geen reden voor een massamoord, lijkt me.

volgende keer:
gaan we eens kijken wat de herder op de woorden van de herderin te zeggen heeft...

panneaux insolites : garage courapied

 

auto in/naar de garage? dan moet je lopen...

Nomen est omen... Sta je hier ineens met pech, dan zul je naar de garage moeten hollen (cours à pied). Ze komen je in ieder geval niet halen...
Of is het nog erger en moet je het lezen als een soort anti-reclame? Zo van, bedenk je voor je naar deze garage gaat, want een vervangende auto zit er niet in. Je zult verder te voet moeten. Of nog erger? Hier verprutsen ze het reparatiewerk zo dat je voortaan maar moet gaan hollen...

volgende keer:
wordt de auto weer als het gouden kalf aanbeden...

français de la rue : salade

'...en toen, pff... toen sloeg ik
al die reuzeslakken knockout!'
'ongelofelijk!'

warboel / onzin

Raconter des salades betekent 'onzin verkopen, uit je nek kletsen'. Hoe kom je van salade tot 'sterke verhalen'? Nou ja, wat is een salade eigenlijk? Je gooit allerlei ingrediënten door elkaar en die warboel breng je op smaak - tegenwoordig met een vinaigrette, aanvankelijk met zout (salade is afgeleid van saler, 'zouten'). Dan moest je het natuurlijk wel meteen opeten, anders werd het pas echt een natte warboel, tenminste als je de salade maakte met sla en andere groenten.

Quelle salade ! betekent nog steeds zoiets als 'wat een rommel/rotzooi' en raconter des salades zoals gezegd 'onzin verkopen, uit je nek kletsen'.

volgende keer:
rennen we naar de garage...

minute, papillon !

even pas op de plaats / kom kom, tut tut, ho ho !
('minuut, vlinder!')

Volgens sommigen dateert deze uitdrukking uit 1900 en zou het gewoon geïnspireerd zijn door het voortdurende gefladder van vlinders die nooit lang op dezelfde plek blijven maar altijd weer (te) snel wegfladderen. Maar volgens anderen zou de uitdrukking iets later zijn ontstaan in Parijs, waar in een café een ober werkzaam was die Papillon heette. Die zou als hij door veel ongeduldige klanten tegelijk geroepen werd, steeds gezegd hebben Minute, j'arrive ! en daarop zouden klanten geamuseerd hebben geantwoord Minute, Papillon ! (zo van, 'ok, neem maar een minuutje, maar niet meer...').

volgende keer:
bereiden we een lekkere salade...

bête comme ses pieds

zo dom als het achtereind van een varken
('dom als zijn voeten')

Ze hebben het zwaar te verduren, die arme voeten van ons. Al in de precieuze tijd werden ze chers souffrants ('lieve lijdenden') genoemd en kennelijk achten we hen niet goed wijs omdat ze ondanks alles bereid zijn de hele dag ons volle gewicht te torsen. Ze bevinden zich ook het verst mogelijk van onze hersenen dus je kunt het hun niet kwalijk nemen dat ze over minder intellect beschikken. Toch verdienen ze ons respect. Stel je voor dat ze ons in de steek lieten, die trouwe dienaren. Dat geldt overigens ook voor het achtereind van het varken, dat ook alleen maar doet wat het hoort te doen. Het is een buitengewoon pijnlijke ervaring als je achtereind dienst weigert, dus een beetje respect is wel op zijn plaats...

volgende keer:
maken we even pas op de plaats...

sans barguigner

zonder dralen
('zonder af te dingen')

Van de twaalfde tot de zestiende eeuw werd het werkwoord barguigner heel veel gebruikt en nu bestaat het alleen nog maar in de uitdrukking van vandaag. In het Engels bestaat het overigens nog altijd in de vorm to bargain. Het betekende van oorsprong 'lang afdingen, marchanderen', een proces dat in veel landen buiten Europa nog altijd in gebruik is. Zelf heb ik liever een vaste prijs, zodat ik meteen kan afrekenen, zonder af te dingen.

volgende keer:
gaan we eens naar onze voeten kijken...

se rincer la dalle

zuipen / hijsen
('de gootsteen spoelen')

Tegenwoordig wordt met dalle 'plavuis, tegel' of 'betonvloer' aangeduid en een dalle funèbre is een 'grafsteen'. In de veertiende eeuw was het ook de benaming voor 'aanrecht, gootsteen', hetgeen aanleiding heeft gegeven tot de metaforische betekenis van 'keel, strot', waarin ook de nodige vloeistof kan verdwijnen. Maar de combinatie met rincer ('spoelen, schoonmaken') ontstond pas vier eeuwen later, toen ook se rincer le corridor ('de gang schoonspoelen') een metafoor was voor stevig zuipen. En ach, zolang dat maar met onschuldig water gaat zoals op de foto...

volgende keer:
krijgt u zonder dralen...

prendre le contre-pied

tegendraads zijn / een dwarsligger zijn
('de tegenvoet nemen')

In de zestiende eeuw was contrepied de aanduiding voor het traject dat jachthonden aflegden die per abuis het vluchtspoor van een dier in omgekeerde richting volgden. Dit was uiteraard niet opzettelijk, hoewel dat wel de connotatie is die de uitdrukking vanaf de zeventiende eeuw geleidelijk aan kreeg.

volgende keer:
gaan we de gootsteen schoonmaken...

panneaux insolites : attention au mur

pas op voor de muur!

Fijn zo'n waarschuwingsbordje, maar ik vrees dat als je het eenmaal leest, het toch te laat is en als het bedoeld is voor slechtzienden die verrast zouden kunnen worden door de plotseling opdoemende muur, dan is het maar de vraag of ze de waarschuwing kunnen lezen...

volgende keer:
veranderen we dus maar snel van richting...

français de la rue : roupiller

tukken / dutten / pitten

Een moord zou ik ervoor doen! De laatste maand kom ik weer gemiddeld tot twee of drie uur. Zalig zij die kunnen slapen...

Het woord roupiller is voor het eerst opgetekend in 1597 en is waarschijnlijk een onomatopee (klanknabootsing) waarbij de stam rupp- snurkgeluiden moet weergeven. En dat is dan aangevuld met het (verzachtende) achtervoegsel -iller dat in meer werkwoorden voorkomt en te vergelijken is met ons -elen in bijvoorbeeld 'pruttelen', 'borrelen' en 'murmelen'. 

Wanneer leer ik het nou eens?...

volgende keer:
lopen we tegen een muur op...

collet monté

streng / preuts
('opgezette kraag')

Catherina de' Medici

Toch knap hoe je dit uit kunt leggen met een plaatje waarop de dame in kwestie in het geheel geen kleren aan lijkt te hebben... (maar ook totaal geen  lichamelijke kenmerken onder de denkbeeldige kraag). 
De opgezette vrouwenkraag werd in de mode gebracht door Catherina de' Medici (1519-1589), vrouw van de Franse koning Henri II. De kraag werd overeind gehouden met ijzerdraad en stijfsel en de stijfheid van de kraag werd al snel symbool voor de stijf- en preutsheid van het karakter. Met name oudere dames die getuigden van een zekere zuurheid en altijd klaarstonden met hun (preutse) kritiek, werden collet monté genoemd. 

volgende keer:
hoop ik eindelijk eens te kunnen pitten...

faire le matamore

een blaaskaak zijn / dik doen / zich op de borst kloppen / haantje-de-voorste willen zijn
('de matamoor doen')

Een matamore is tegenwoordig een 'blaaskaak' of een 'lefgozer', maar van oorsprong betekent de naam in het Spaans 'morendoder'. Het personage Matamore verschijnt in de zeventiende eeuw in Franse blijspelen, maar hij is vooral beroemd geworden door L'illusion comique van Pierre Corneille uit 1636, waarin hij de rol speelt van een belachelijke opschepper.

volgende keer:
tonen we ons van onze strenge, preutse kant...

mettre sur l'index

Wanneer de kerk boeken beoordeelt:
'En dit boek, heb je dat op de index gezet?'
'Nee, dat heb ik op mijn teen gelegd.'

op de zwarte lijst zetten / op de index zetten
('op de index zetten')

Het lijkt een absurde conversatie op het plaatje en dat is het ook, maar in het Frans betekent index in eerste instantie 'wijsvinger'. Wij kennen het woord alleen in de betekenis die bedoeld wordt in de uitdrukking, nl. de index librorum prohibitorum, ofwel de 'lijst van verboden boeken' die de R.K. Kerk had opgesteld om gelovigen te beschermen tegen gevaarlijke literatuur. Paus Paulus IV liet deze lijst midden zestiende eeuw opstellen. Deze index is in gebruik geweest van 1559 tot 1966 en maakte het in katholieke landen als België, Ierland en Polen bijvoorbeeld heel moeilijk om boeken die op deze zwarte lijst stonden te verkrijgen.

volgende keer:
spelen we haantje-de-voorste...

tout le saint-frusquin

de hele santekraam

De heilige Frusquin bestaat helemaal niet en kan bijgeschreven worden in het lijstje Sint-Juttemis en Sint-Pannekoek. Wel werd het woord frusquin voor het eerst opgetekend in 1628 waar het een argotwoord was voor 'kleren', net als tegenwoordig fringues. Het werd vooral gebruikt voor slechte, versleten kleding, 'lompen'. In de loop van de zeventiende eeuw werd het woord ook gebruikt voor 'geld' en daarmee dus in feite voor alles wat je bezat: geld en kleding. Maar hoe zit het nu met de heiligverklaring van dit woord? Daarvoor moeten we kijken naar een andere 'heilige' die bijgezet kan worden op het eerder genoemde lijstje, nl. Saint-Crépin, de patroonheilige van de schoenmakers. Zij duidden het totaal van hun gereedschappen vaak aan als hun saint-crépin. Het lijkt erop dat saint-frusquin is ontstaan naar analogie van dit voorbeeld.

volgende keer:
zetten we iets op de zwarte lijst...

être dans les choux

in de penarie / in de put zitten
('in de kolen zijn')

Deze peuters lijken er niet mee te zitten, maar op latere leeftijd kun je maar beter niet in de kolen zitten. Fransen zullen overigens meteen concluderen dat beide peutertjes van het mannelijk geslacht zijn, aangezien volgens de Franse traditie jongetjes uit kolen en meisjes uit rozen worden geboren. En kolen mogen nog zo'n voedzame groente zijn, doordat hun naam (choux) doet denken aan de stam van het werkwoord échouer ('mislukken') heeft de uitdrukking être dans les choux haar negatieve betekenis gekregen. Jullie kunnen dus misschien in de kolen zijn geboren, jongens, maar het is wel de bedoeling dat je daar zo snel mogelijk uit komt...

volgende keer:
krijgt u de hele santekraam...

panneaux insolites : mise en fourrière

onmiddellijk weggesleept

Hier hebben ze het kennelijk niet zo op rolstoelhouders die overal maar alle beschikbare plaatsen innemen, tenminste dat lijkt dit bord te vertellen: ze worden onmiddellijk weggesleept of nog erger naar het dierenasiel gebracht. Een fourrière is namelijk behalve 'politiegarage' een dierenasiel. Ik neem aan dat bedoeld is dat op deze plek juist alleen invaliden mogen parkeren en dat andere voertuigen onmiddellijk worden weggesleept, maar deze combinatie van borden en onderschrift doet toch op zijn minst de wenkbrauwen fronzen. 

volgende keer:
zitten we in de kolen...

français de la rue : (se) paumer

Félix, of degene die zijn loserschap als
vent accepteert

verliezen / kwijtraken / verdwalen

Op het plaatje hiernaast is er zelfs een abstract zelfstandig naamwoord van gemaakt: la paumitude. La paume is de handpalm en in de dertiende eeuw betekende paumer dan ook 'met de handpalm aanraken'. Daaruit ontstond o.a. het jeu de paume, het 'kaatsspel' waarbij een bal met de hand werd geraakt. Toen daar later een racket bij kwam, ontwikkelde zich hieruit de tennissport. Een beroemde kaatsbaan moet gelegen hebben op de plek van het Musée du Jeu de Paume in Parijs. In de twintigste-eeuwse omgangstaal heeft paumer een omgekeerde betekenis gekregen, nl. 'uit je handen laten vallen, missen, verliezen' en in de wederkerende vorm (se paumer) 'kwijtraken, verdwalen'. In het argot, het jargon van misdadigers kan het overigens nog steeds de oorspronkelijke betekenis '(vast)pakken' en daarvan afgeleid 'arresteren' hebben.

volgende keer:
laten we ons wegslepen...

un procès d'intention

De radar is eenduidig: u had zin 
om harder te rijden dan 50.

een valse beschuldiging / een heksenjacht
('een proces van intentie')

Sinds de vijftiende eeuw is procès niet alleen de aanduiding voor een rechtszaak, maar ook voor een beschuldiging (denk ook aan ons 'iemand een proces aandoen' of 'een proces-verbaal uitschrijven'). Uiteraard mag je iemand alleen veroordelen om diens daden, maar het komt ook voor dat iemand veroordeeld wordt om diens bedoelingen, diens intenties, wat natuurlijk niet of nauwelijks te meten is, laat staan te veroordelen. Vandaar dat zo'n beschuldiging al gauw gezien wordt als een valse beschuldiging en zomaar kan leiden tot een heksenjacht.

volgende keer:
zijn we een eerlijke verliezer...