Disciplineren is tegenwoordig een kwestie van overredingskracht en beloning van goed gedrag. In vroeger tijden ging het er minder zachtmoedig aan toe. Leerlingen die niet goed hun best deden of de orde verstoorden konden geslagen worden met de stengel van de ferula en later met een bredere plak die vaak van leer was gemaakt. Als je dus onder de plak zat, dan was je onderworpen aan een hogere macht die je angst inboezemde.
volgende keer:
hebben we ruzie in de tent...
niet in de haak / niet koosjer
Kerken te koop - niet zo katholieke business
('niet erg katholiek')
Helaas staan de kerken in Krimpen aan de IJssel en Urk niet te koop, maar dat is misschien ook weer niet zo'n 'katholieke' opmerking. Met catholique wordt hier uiteraard bedoeld 'conform de katholieke beginselen', dus de orthodoxe regels volgend. Om een of andere perverse reden zijn katholieken (en protestanten) vaak bijzonder in de seksuele mores geïnteresseerd, waardoor dus ook de uitdrukking pas très catholique nogal eens een seksuele connotatie heeft.
volgende keer:
zitten we onder de plak...
Wat ons nu meestal aan de neus hangt, zijn snottebellen, maar daar gaat het dus niet om. In de twaalfde eeuw luidde de uitdrukking nog pendre devant le nez ('voor de neus hangen'). Dat kun je metaforisch uitleggen als iets wat vlak voor je neus hangt. Als je onbezonnen je weg vervolgt riskeer je je neus daartegen te stoten, dat is dan onafwendbaar.
volgende keer:
zijn we minder Rooms dan de paus...
Een mooi staaltje zelfspot van deze zaak: als u zich toch wilt laten bestelen, doe dat dan niet elders, maar doe het hier. De mosselen van Riquet moeten wel van bijzondere kwaliteit zijn...
volgende keer:
hangt ons wat boven het hoofd...
Op het plaatje is paf een onomatopee voor een vuistslag, maar in straat-Frans kan het ook een aanduiding zijn voor een staat van beschonkenheid. Als Obelix niet in een ton met toverdrank was gevallen maar in een wijnvat, dan was hij niet supersterk geworden maar paf ('ladderzat'). Als zelfstandig naamwoord is paf een van de vele aanduidingen voor het mannelijk geslachtsdeel. Het bijvoeglijk naamwoord ('ladderzat') is afgeleid van het werkwoord paffer ('zich volproppen/volstoppen'). Waar het zelfstandig naamwoord zijn oorsprong aan ontleent is niet duidelijk.
volgende keer:
laten we ons bestelen...
Ik moet de handjes eens laten wapperen...
liever lui dan moe zijn
('de ribben languit hebben')
De uitdrukking schijnt afkomstig te zijn uit de Pyreneeën waar ze gebruikt werd voor mensen die te lui waren om hun ribben te buigen om het land te bewerken, maar liever rechtop bleven staan om niets te doen. Bij ons stadsmensen roept het misschien eerder het beeld op van iemand die languit op de bank ligt (en zijn of haar ribben strekt) en niet in beweging komt.
volgende keer:
staan we paf...
Een merkwaardige uitdrukking vandaag. Wat zie je voor je? Zijn alle uien uitverkocht in de supermarkt waardoor er een run op sjalotjes ontstaat of heb je de sjalotjes in huis en rollen ze een voor een van je keukenblad, waardoor je er achteraan moet rennen?
Nee, je moet weer kijken naar de metaforische betekenis van uien (oignons) die in het argot kunnen staan voor 'billen' en als je iemand van achteren bij de broek vastpakt dan houd je hem of haar dus ook vast aan la peau des fesses ('de huid van de billen'), aan het achterste dus.
volgende keer:
zijn we liever lui dan moe...
Soms krijg je zulke zware klussen te verduren dat je denkt dat het eigenlijk niet te doen is, een ware titanenarbeid.
In de Griekse mythologie werd de wereld in het begin niet bestuurd door de bekende Olympische goden, maar door 12 (volgens sommigen 14) Titanen, zes zonen en zes dochters van Gaia (Aarde) en Ouranos (Hemel). Kronos onttroonde zijn vader na hem te hebben ontmand en aangezien voorspeld was dat hij zelf ook door zijn kinderen onttroond zou worden, vrat hij zijn kroost uit voorzorg meteen bij de geboorte op. Dat werd zijn vrouw Rhea die toch al die kinderen steeds maar moest baren op den duur toch te gortig, dus zij wikkelde na de geboorte van Zeus niet haar kind maar een steen in doeken, die vervolgens door Kronos gewillig verzwolgen werd. Hij merkte het verschil niet op. Zeus zelf werd vervolgens opgevoed door de geit Amalteia op Kreta.
Eenmaal volwassen, lukte het Zeus Kronos zijn ingeslikte broers op te hoesten - kennelijk had de gulzige vader een tamelijk trage stofwisseling - en met de hulp van hen en van de Cyclopen (ook Titanen, maar verworpen door Kronos), versloeg hij zijn vader en nam zijn plaats in. De strijd die hiervoor geleverd moest worden duurde echter tien jaren en de Titanen probeerden de hemel te bereiken waar Zeus zijn toevlucht had genomen. Daartoe stapelden zij de drie hoogste bergen van Griekenland, de Olympos, de Ossa en de Pelion, op elkaar, voorwaar een titanenarbeid...
volgende keer:
houden we een sjalottenrace...
Een estoc was een lang soort zwaard en tevens de benaming voor de punt ervan; met de taille wordt de scherpe kant van het zwaard bedoeld. Iemand die zijn zwaard dus d'estoc et de taille gebruikt, zet hem op alle mogelijke manieren in, wat duidt op een grote strijdbaarheid en volharding.
volgende keer:
leveren we een titanenarbeid...
In de Middeleeuwen werd een speer gebruikt om in een veldslag de eerste schade toe te brengen om zo terrein vrij te maken voor de rest van de troepen. De metafoor is duidelijk en in onze beide talen gebruikelijk.
volgende keer:
gaan we er blindelings op los om ... ja wat? ... te vuur en te zwaard te bestrijden...
 |
| wij werken voor uw kwaliteit van leven inrichting van het kerkhof |
In deze gemeente doen ze alles om de kwaliteit van uw leven te verhogen en de beste manier is kennelijk het aanleggen van een kerkhof...
volgende keer:
maken we tot speerpunt van ons blog...
volgende keer:
gaan we de kwaliteit van leven bewaken...
Deze pessimistische uitdrukking komen we voor het eerst tegen bij de negentiende-eeuwse schrijver Honoré de Balzac. Om iets te laten slagen zou je altijd 'collateral damage' veroorzaken. Het is inderdaad onmogelijk een omelet te maken zonder eieren te breken. Je kan wel een ei koken, maar dan wordt het vervolgens wel een tantaluskwelling als je hem wilt eten zonder hem te breken...
volgende keer:
hebben we een waardeloze bijdrage...
Het is moeilijk een eenduidige vertaling in het Nederlands te geven van de uitdrukking à propos de bottes. Het kan 'om niks' zijn in de combinatie se fâcher à propos de bottes ('kwaad worden om niks') of 'zonder reden, zomaar ineens/plompverloren' als iemand zomaar ineens over een onderwerp begint te praten dat niets te maken heeft met het onderwerp van de discussie. De spreker kan zich daar overigens goed van bewust zijn en zijn opmerking ook inleiden met À propos de bottes ('Trouwens/wat ik ook nog zeggen wilde/Iets anders...'). De uitdrukking is misschien in verband te brengen met je ne m'en soucie non plus que de mes vieilles bottes, ook gebruikelijk in het begin van de zeventiende eeuw, waarin je dus zegt dat iets je niet meer interesseert dan je oude laarzen. Je (oude) laarzen zijn dus kennelijk iets van weinig waarde.
volgende keer:
vallen er spaanders waar gehakt wordt...
Tegenwoordig is een harnais het tuig van een paard, maar in de Middeleeuwen had het dezelfde betekenis als ons 'harnas' en als je als arme sloeber toen lang in het leger diende om zo over regelmatige inkomsten te kunnen verdienen, kreeg je huid onder het harnas niet de kans bruin te worden, zoals bij zware arbeid op het land wel het geval zou zijn geweest en als je heel lang diende, zouden je haren zelfs wit kleuren van de ouderdom. Het wit worden duidt dus vooral op de lengte van het werk dat verricht werd en als je zo lang een bepaalde taak uitvoert, dan heb je uiteraard je sporen verdiend, ben je gepokt en gemazeld in het vak en ben je door de wol geverfd.
volgende keer:
gaan we het over laarzen hebben...
Deze oude uitdrukking (voor het eerst opgetekend in de vijftiende eeuw) had aanvankelijk de tweede betekenis en had met name betrekking op pensiongasten die als een dief in de nacht hun onderkomen verlieten zonder te betalen maar zonder evenwel de sleutel mee te nemen. Tegenwoordig wordt de uitdrukking meer gebruikt voor winkels en kleine bedrijfjes die - haast ongemerkt - plotseling failliet gaan. Helaas voor de onaangenaam verraste klant ligt in zo'n geval de sleutel niet onder de deurmat...
volgende keer:
zijn we door de wol geverfd...
Je kunt dernier carat bijvoorbeeld toevoegen aan een tijdstip als iemand ook precies op het afgesproken tijdstip verschijnt en geen minuut vroeger of later. Het gaat in deze uitdrukking dan ook om de precisie die ook van groot belang is in de diamantslijperij, of eigenlijk eerder nog in de goudsmederij. Bij diamanten is karaat nl. een gewichtsaanduiding maar bij goud gaat het om de zuiverheid: 24-karaatsgoud is puur goud, goud van 18 karaat bevat naast 18 delen puur goud ook 6 sporen van andere metalen. Met 'het laatste karaat' wordt 24 karaats bedoeld, de perfectie dus.
volgende keer:
gaan we misschien wel failliet...
Dat geeft de burger moed, maar niet heus... Op zoek naar een goede baan, dan moet je hier zijn op het eerste gezicht, maar... dat is dan meteen een doodlopende weg (impasse), of het wordt je op zijn minst moeilijk gemaakt. Wij kennen het woord 'impasse' als een 'situatie waarin een proces vastloopt en moeilijk op te lossen is', bijvoorbeeld als je plotseling werkloos wordt. Op het bordje staat alleen dat de ingang van het regionaal arbeidsinstituut zich aan het steegje bevindt. In het Frans is het woord impasse namelijk ook de benaming voor een steegje, waar je elkaar ook moeilijk kunt passeren, zeker als je de coronamaatregelen in acht wilt nemen. Hoe dan ook, heel bemoedigend klinkt dit bordje niet...
volgende keer:
gaan we tot het gaatje...
 |
| - Pffff... ik heb er genoeg van dat ik zo lelijk ben... - Hou toch op... je vindt heus wel een vrouw die van je houdt zoals je bent... |
Op school hebt u waarschijnlijk het woord laid geleerd voor lelijk. In de praktijk van alle dag zul je vaak het woord moche horen. De herkomst van het woord is niet helemaal duidelijk, maar het lijkt te maken te hebben met een opeenhoping van lappen stof (zijde), die dus niet zo elegant gedrapeerd zijn, maar bij elkaar op een hoopje liggen. In Normandië schijnt het woord moche ook gebruikt te worden voor een stapeltje pieren (aardwormen) die als aas gebruikt worden bij het vissen.
volgende keer:
is het onbegonnen werk...
 |
| Ik zal het kort houden |
Wie is Zému? Een groot redenaar zoals Demosthenes of Cicero?
Nee, het gaat hier niet om een historische figuur die bekend was om zijn grote spreekkwaliteiten, maar hoeveel Franse toespraken beginnen er niet met de zinsnede Je suis ému ('Ik ben ontroerd...'). Maak de verbinding tussen suis en ému en je hoort de spreker zeggen Je suis Zému ('ik ben Zému'). En zo werden (en worden) in sommige gezelschappen sprekers vaak aan het begin van hun toespraak onderbroken door een luid Vive Zému van het publiek, net zoals bij ons in veel gezelschappen - misschien vaker aan het eind van de toespraak - wordt geroepen of gezongen: 'Wat een spreker is die man, dat is een man die ouwehoeren kan!'
volgende keer:
hebben we een lelijke bijdrage...
Bij het woord Gaule ('Gallië') denkt vrijwel iedereen tegenwoordig meteen aan de twee striphelden uit dat ene Gallische dorpje dat zich bleef verzetten tegen de bezetting van de Romeinen, maar hoe zou je twee Galliës willen opvouwen?
In de veertiende eeuw was gaule (met een kleine letter) ook de aanduiding voor een lange stok die je o.a. kon gebruiken om vissen te vangen. Later werden voor dit doel hengels gebruikt die uit verschillende delen bestonden (en bestaan) die je na afloop van de visvangst weer in elkaar kunt vouwen. En daaruit is de uitdrukking van vandaag ontstaan: na gedane arbeid - of die nou veel of weinig heeft opgeleverd - het bijltje erbij neergooien, de pijp aan Maarten geven, (hengel) inpakken en wegwezen...
volgende keer:
gaan we even een potje ouwehoeren...
Samen met een goede vriend heb ik ooit eens geprobeerd de rivier de Donge die door onze geboorteplaats stroomde af te lopen tot de bron en dat is nog niet zo eenvoudig. Behalve dat je door allerlei privélanderijen moet struinen, over omheiningen moet klimmen e.d., wordt het steeds onduidelijker waar die rivier nu eigenlijk begint. En dan is de Donge nog een relatief kleine waterstroom. Maar ook gigantische rivieren als de Nijl of de Amazone zijn ergens begonnen uit een samenloop van vele kleine beekjes. De metafoor is duidelijk. Ook al heb je misschien maar heel weinig bij te dragen, alle kleine beetjes helpen en maken uiteindelijk één grote...
volgende keer:
geven we de pijp aan Maarten...
Wat zou het heerlijk zijn als je zo'n zorgeloos leventje kon leiden als Guust Flater en ik zou er al helemaal een moord voor doen als ik onder zulke omstandigheden (of onder welke omstandigheden dan ook) zo onverstoord zou kunnen slapen. Bij het woord cure denken we tegenwoordig misschien aan een kuur in een of ander helingsoord, maar in vroeger tijden betekende het woord 'zorg' in de zin van 'bezorgdheid'. In deze elfde-eeuwse betekenis bestaat het woord alleen nog in de uitdrukking je n'en ai cure. Je zou - met de verouderde uitdrukkingen peu me chaut die we gisteren behandelden en n'en avoir cure van vandaag - haast denken dat de tijden vroeger zorgelozer waren dan heden ten dage...
volgende keer:
maken vele kleintjes één grote...
Het klinkt misschien als chaud ('warm'), dus we zouden het kunnen verstaan als 'ik word er warm noch koud van' (ik had ook kunnen zeggen 'daar word ik niet warm of koud van', maar de uitdrukking van vandaag is ook voor de Fransen enigszins gedateerd en word daarom ook vaak een beetje ironisch gebruikt), en in zekere zin heeft het daar ook wel iets mee te maken. Chaut is een vorm van het verdwenen werkwoord chaloir dat 'van belang zijn' betekende, maar van oorsprong 'verwarmen' en met het persoonlijk voornaamwoord erbij dus 'warm worden voor iets, enthousiast worden voor iets'.
Dezelfde stam zit trouwens in het woord nonchalant, 'niet enthousiast (makend)' dus.
volgende keer:
lappen we het aan onze laars...
Ik weet niet wat je hier anders had willen parkeren - je woede misschien, of een heikele kwestie. Dat mag in ieder geval niet, alleen je voertuig mag hier voor even blijven staan.
Maar als je verder leest, dan blijkt dat je er zelf als persoon niet mag parkeren (non aux personne met een klein in het zwart toegevoegd meervouds-s'je). Misschien mag je niet in de auto blijven zitten om daarin te slapen of andere activiteiten te verrichten, maar eigenlijk suggereert de tekst dat je er geen personen mag parkeren, zoiets als dat je geen honden aan een boom mag binden als je zelf bijvoorbeeld op vakantie gaat. Zou dat het idee zijn?...
volgende keer:
zal het ons worst wezen...
Op school leer je het woord manquer voor 'missen'. Als je daarmee bedoelt dat je iemand mist, dan is degene die je mist onderwerp van de zin: Tu me manques = 'ik mis jou' (lett. 'jij ontbreekt mij'). Als je ermee bedoelt dat je iets bent misgelopen dan wordt wel dezelfde constructie gebruikt als in het Nederlands: j'ai manqué mon bus ('ik heb mijn bus gemist'). In die laatste betekenis zul je op straat vaak de werkwoorden rater of louper horen: j'ai loupé mon bus. Dit woord is afgeleid van het zelfstandig naamwoord loup, bij ons in eerste instantie bekend als 'wolf', maar het kan ook 'fabricagefout' betekenen, een 'mankement' dus. Naast 'missen' kan louper dan ook betekenen dat je iets fout doet, verknalt of verprutst en als je dus zegt: j'ai loupé mon test, dan kan dat twee dingen betekenen: ofwel je hebt je verslapen, de bus gemist en was te laat voor je proefwerk, ofwel je was er wel maar je hebt het helemaal verprutst.
volgende keer:
gaan we even parkeren...
 |
| op weg naar het slachthuis: 'Ik vraag me soms af waar we naartoe gaan...' - 'Ga nou niet de intellectueel uithangen.' |
'Als één schaap over de dam is, volgen er meer' zeggen wij en ik herinner me meteen een situatie in de Britse Cotswolds - in de tijd dat we nog schoolreizen konden maken - waar we met een grote groep 5 VWO'ers een wandeling maakten door de Engelse landerijen en er een hele kudde schapen over een slootje begon te springen. Eén schaapje huiverde enigszins en nam een paar keer voorzichtige aanloopjes. Luid aangemoedigd door de hele meute scholieren durfde het uiteindelijk de sprong te wagen. Als het voorste schaap van de kudde plotseling van richting verandert of besluit over een slootje te springen, dan volgt de rest van de kudde blindelings. Van dat principe maakt Panurge, een zestiende-eeuwse romanheld uit de verhalen van de al eerder besproken François Rabelais, gebruik: om zich te wreken op de eigenaar van een schaapskudde met wie hij een woordenwisseling heeft gehad, koopt hij diens mooiste schaap, de aanvoerder van de kudde. Meteen na de betaling gooit hij het schaap in het water, waarop de hele kudde volgt en de verdrinkingsdood sterft...
volgende keer:
zal het ons worst wezen...
Natuurlijk ben ik blij dat ik maandag mijn leerlingen weer in levenden lijve zal zien in plaats van alleen hun initialen op een blind computerscherm en toch houd ik ook mijn hart vast, want zo langzamerhand loop ik wel op mijn tandvlees en wil ik er niet aan denken hoe ik er volgende week aan toe zal zijn wat dat betreft, met fysieke lessen aan steeds een derde deel van iedere klas, terwijl de andere twee derde tegelijkertijd digitaal bediend moeten worden. De leerlingen blijven in hun lokalen en ik verkas steeds na 30 minuten, regelmatig van de vierde verdieping naar een noodgebouwtje buiten het centrale gebouw en daarna weer terug naar een andere verdieping, en dat zeven keer. Daar weer inloggen en tegelijkertijd leerlingen in een lokaal en thuis bedienen. Eten en drinken? Dat kan vast na afloop wel. Om het ons extra gemakkelijk te maken zijn er dinsdagmiddag en -avond ook (online) oudergesprekken ingeroosterd en och, waarom ook niet, op de donderdagmiddag (uiteraard mijn roostervrije middag) een studiemiddag voor docenten. Gelukkig heb ik op vrijdag mijn ouwelullen- en mantelzorgdag... nou ja, de afgelopen twee weken niet vanwege rapportvergaderingen en docentenconferentie en morgen moet er natuurlijk overleg ingepland worden voor de omschakeling naar de hybride lessen die na het weekend beginnen. Dat leidt toch tot gepieker, dus ik ben vannacht om drie uur maar weer mijn bed uit gekomen. Dan kan ik alvast mijn materiaal gaan maken voor komende week.
U zit natuurlijk niet op mijn zelfbeklag te wachten, maar het illustreert nu eenmaal goed de uitdrukking van vandaag, die in het Frans voor het eerst is opgetekend in 1611. Sommigen vermoeden dat het verwijst naar de gewoonte van paarden om bij uitputting hun tanden stevig in het bit te zetten, maar anderen brengen het in verband met de uitdrukking 'in het stof bijten'. In het Oud-Frans betekende het woord adent 'met je gezicht (dus met je tanden) op de grond (door uitputting)'.
Het komt vast wel weer goed, hoor, zoals meestal... en dan pak ik even een filmpje of een mooie voorstelling of nodig vrienden uit om te komen eten, misschien een stedentripje in het buitenland? Een terrasje pakken zou ook een goed idee zijn. Maar ja, dat is leuk en ontspannend en dat mag natuurlijk niet. Foei!
volgende keer:
lopen we schaapachtig de grote massa achterna...
Het kostbaarste dat we kunnen weggeven is een deel van onszelf, of dat nu een rib uit ons lijf is, een arm en een been (it costs an arm and a leg), de huid van je billen (ça coûte la peau des fesses), de ogen uit je hoofd (ça coûte les yeux de la tête) of zoals in de uitdrukking van vandaag één arm.
Deze laatste variant komt uit Noord-Amerika, al zijn ze daar bereid meer te offeren dan de Fransen: an arm and a leg en in Québec un bras et la moitié de l'autre ('een arm en de helft van de andere').
volgende keer:
lopen we op ons tandvlees...
Tegenwoordig is Peru qua welvaart een (lage) middenmoter, maar het heeft een rijke geschiedenis die ooit zeer tot de verbeelding sprak. Het legendarische Eldorado zou er liggen, het land waarin goud voor het oprapen zou liggen, hetgeen de Spanjaarden zich geen twee keer hebben laten zeggen. Bezoek de kerken in Sevilla en andere Spaanse steden en je ziet wat ik bedoel.
In 1532 nam de conquistador Pizarro de Inca-koning Atahualpa gevangen en doodde 20.000 mensen uit zijn gevolg. Om zijn vrijlating te bewerkstelligen leverde hij de Spanjaarden ongelofelijke hoeveelheden goud en zilver. Als dank werd hij gekneveld in de gevangenis. Het goud werd onmiddellijk verscheept naar Spanje...
volgende keer:
kost ons een rib uit het lijf...
Deze kaarsen zijn nog minstens halverwege, maar als er uiteindelijk niets anders overblijft dan wat restjes kaarsvet die je nog onmogelijk aan kunt steken, dan verdwijnen die bij ons in de prullenbak. Zo niet in veel burgerhuizen in de tijd dat we voor de verlichting nog geheel afhankelijk waren van kaarsen. In die huizen verzamelden de bedienden nogal eens de kaarsresten en verkochten die aan een zgn. 'wasman' die de resten recyclede tot nieuwe kaarsen. Rijkere burgers beschouwden deze praktijk als bijzonder krenterig.
volgende keer:
is het geen vetpot...
