'Een baby schijnt met zestien weken de stem van zijn moeder te horen. Met zekerheid hoort hij hem met zestien jaar helemaal niet meer.'
Daar zou ik nog aan toe kunnen voegen dat ik haar met zestig jaar nog wat graag zou horen en feitelijk doe ik dat ook nog steeds, maar dan in mijn dromen...
volgende keer:
kijken we wat we in ons mandje hebben liggen...
Inmiddels is het normaal om over een tijdstip te spreken, maar in de zestiende eeuw verwees het woord point ('punt') alleen naar de ruimte, niet naar de tijd. Je kon à un point nommé ('op een bepaald punt') afspreken, en dat betekende dus 'op een bepaalde plek'. Maar bij een afspraak hoort natuurlijk altijd een plek én een tijdstip, dus het is heel begrijpelijk dat de uitdrukking op den duur de betekenis kreeg van 'op een bepaald tijdstip'. En iemand die dan ook op het afgesproken tijdstip op de afgesproken plek kwam, kwam à point nommé, op de juiste plek op het juiste tijdstip dus, precies op het goede moment en viel met de neus in de boter...
volgende keer:
eten we makreel...
Ik heb het zelf nog nooit gehoord, maar het schijnt dat de bunzing als hij zich bedreigd voelt heel doordringend en onaangenaam kan schreeuwen, net als een speenvarken in nood. Daarvoor kent het Frans overigens de uitdrukking crier comme un cochon qu'on égorge (lett. 'schreeuwen als een varken dat gekeeld wordt').
volgende keer:
vallen we met onze neus in de boter...
 |
| - Je moet niet de huid verkopen voordat de beer geschoten is. - Vooral als het een uitgehongerde grizzly is. |
Vandaag weer eens een voorbeeld van uitdrukking die in meerdere Europese talen tegelijk voorkomt, en wederom komt hij uit een van de fabels van Jean de La Fontaine: L'ours et les deux compagnons. In deze fabel prijzen twee compagnons bij hun buurman de huid aan van een beer die ze nog niet geschoten hebben. Het gaat volgens hen om de koning der beren, die ze weldra zullen schieten, en waarvan niet één maar wel twee bontjassen zouden kunnen worden gemaakt. Ze gaan op zoek naar de beer en als ze hem vinden, slaat de paniek toe en klimt een van hen in de kruin van een boom en de ander gaat op zijn buik liggen en houdt zijn adem in, omdat hij ergens gehoord heeft dat beren zelden onbeweeglijke prooien aanvallen. En inderdaad, de beer komt naderbij, probeert met zijn snuit de voor dood liggende compagnon tot beweging te krijgen en snuift daarbij wat van zijn onwelriekende adem op. 'Bah, zegt hij, het is een lijk, want het stinkt.' En hij wandelt verder het bos in. Daarop komt de andere compagnon uit de boom, rent naar zijn maat en zegt dat hij er goed vanaf is gekomen. Maar ja, de huid van het dier? Wat fluisterde de beer in zijn oor? Nou, antwoord zijn compagnon, hij zei dat je de nooit de huid van een beer moet verkopen voordat je hem hebt neergelegd.
Hieronder kun je de fabel lezen en beluisteren:
Luizenmoeders en mensapen zullen bevestigen dat het hier om een heel precies en langdurig werkje kan gaan, maar wie goed zoekt vindt uiteindelijk het beestje dat voor zoveel ongerief zorgt. Je kunt natuurlijk ook te ver gaan, door overal maar naar een klein beestje te blijven zoeken, ook al ervaart de patiënt totaal geen overlast. Dan zoek je in feite naar spijkers op laag water...
volgende keer:
hebben we het over een groter beestje...
Zo ziet de Aventijn er tegenwoordig uit, een van de zeven heuvels waarop Rome is gebouwd. Om de uitdrukking van vandaag te verklaren, moeten we dan ook teruggaan naar het oude Rome van de vijfde eeuw voor Christus. Centraal staat daarbij de strijd tussen het plebs (de gewone mensen, waaronder de soldaten) en de Patriciërs (de adel, die alle macht bezit). De plebejers hadden vaak grote schulden, omdat ze gebukt gingen onder grote belastingheffingen en ze konden zelfs tot slaaf gemaakt worden om daarmee hun schulden af te betalen. Dat leidde natuurlijk regelmatig tot grote opstanden. Maar toen er tegen de Volsci gestreden moest worden, stelden de consuls voor de schulden van de plebejers kwijt te schelden en tot slaaf gemaakten hun vrijheid terug te geven in ruil voor deelname aan de strijd. Toen een eerste overwinning werd behaald, hielden de machthebbers zich echter niet aan hun beloften. Daarop trokken de plebejers zich terug op de Aventijn - de woonplaats van de meesten van hen - en zij weigerden iedere verdere deelname aan de strijd. De consuls begrepen dat ze de strijd nooit zouden kunnen winnen zonder deelname van het plebs en zij stuurden Menenius Agrippa als onderhandelaar naar de Aventijn. Hij gebruikte daarbij een parabel die later ook door La Fontaine als fabel is bewerkt. Daarin kwamen in een menselijk lichaam de ledematen (lees: de plebejers) in opstand tegen de maag (lees: de Patriciërs), die volgens hen niets ondernam, maar alleen maar voedsel ontving zonder daarvoor te werken. De ledematen weigerden langer voor de maag te werken. Even later ontdekten ze echter dat ze geen kracht meer hadden om hun eigen werkzaamheden uit te voeren. De maag leverde immers altijd de voedingsstoffen die nodig waren om het lichaam te laten werken. Beiden waren dus van elkaar afhankelijk en een lichaam kon alleen goed functioneren als beide partijen goed met elkaar samenwerkten. De parabel lijkt te hebben gewerkt, want de Patriciërs gingen zich aan hun beloften houden en gaven de plebejers zelfs inspraak bij belangrijke beslissingen. Zij mochten daarvoor volkstribunen aanwijzen.
volgende keer:
gaan we op zoek naar een klein beestje...
De precieze herkomst van het woord perlimpinpin is niet duidelijk, maar het verscheen in ieder geval in de eerste helft van de zeventiende eeuw en was waarschijnlijk de aanduiding voor een toverspreuk, net als abracadabra. Ook de aanduiding poudre de charlatan ('kwakzalverspoeder') komt voor, aanvankelijk dus een woord voor poedertjes die op markten e.d. werden aangeprezen om hun vermeende (maar niet aanwezige) geneeskundige krachten en daarna figuurlijk ook voor wonderbaarlijke (maar niet werkende) oplossingen voor problemen, 'gebakken lucht' dus. Voor wie het toch wil gebruiken, lees de bijsluiter: 'Open het buisje voorzichtig. Neem een klein beetje poeder tussen duim, wijsvinger en middelvinger. Gooi het poeder in de lucht en kijk omhoog, zodat het poeder op uw gezicht terechtkomt. Wacht enkele minuten.' Het is maar dat u het weet...
volgende keer:
volgt over twee weken, na mijn bezoek aan Sardinië en Corsica.
Als wij zeggen 'Ik kom te laat!' wil dat nog niet per se zeggen dat dat ook werkelijk het geval is, maar wel dat je je ongelofelijk moet haasten om op tijd te komen. Dan kun je dus zeggen: Je suis à la bourre ! Waarom dat zo gezegd wordt, is eigenlijk niet duidelijk. Bourre is o.a. een argotwoord voor 'smeris', maar je zou je misschien eerder uit de voeten willen maken als je door een smeris op de hielen werd gezeten. Daarnaast betekent het 'stop- of vulhaar', 'dons', 'wolafval', 'laadprop' (voor in een geweer) of 'knop van een wijnstok', maar vooral geeft het dus vulmateriaal aan. Als je overigens bourré bent, zit je helemaal vol met alcohol, ofwel je bent 'zat, bezopen'. Maar wat nu de link is met 'bijna te laat zijn' en 'je ontzettend moeten haasten' is niet helemaal duidelijk. Misschien het feit dat wanneer je iets opvult, je ook iets blokkeert en als je geblokkeerd wordt, stop je in je werkzaamheden en kom je dus wellicht te laat, maar het klinkt allemaal wat vergezocht.
Er is een taalkundige die het in verband brengt met een Zuid-Frans kaartspel met dezelfde naam. Daarin ben je à la bourre (a la borra) als je in het spel afgezet, dwarsgezeten wordt (in het Frans se faire plumer). Daarin zie je ook de overeenkomst tussen bourre (in de betekenis 'dons') en plume ('veer'), maar de link met 'te laat zijn, de benen uit je lijf hollen' blijft onduidelijk...
volgende keer:
verkopen we gebakken lucht...
de volmaakte man
Er zijn volmaakte mannen
in alle uithoeken van de
wereld. Helaas is de aarde
rond...
Zou dit misschien verklaren waarom er steeds meer mensen (mannen?) zijn die geloven dat de aarde plat is? Het woordgrapje is in het Frans iets makkelijker gemaakt dan in het Nederlands. Wij kunnen het hebben over alle uithoeken van de wereld. In het Frans is de uitdrukking echt 'op de vier hoeken van de wereld', wat het beeld oproept van een rechthoekige wereld. Laten we het erop houden dat niemand volmaakt is, man noch vrouw en gelukkig maar, dan kunnen we van elkaar blijven leren en de wereld - rond of plat - geleidelijk aan een beetje beter maken...
volgende keer:
In het Noord-Franse Cormontreuil (Marne) is een aantal keren de Loufoque run georganiseerd, een 'hardloopwedstrijd' van een aantal kilometers (ca. 5 km), waarbij niet de sportieve prestatie centraal staat maar het plezier. Je mag je zo maf mogelijk uitdossen en naast hardlopen mag je ook dansen of silly walken. Het woord loufoque is een louchébem-woord dat gepopulariseerd is door de Franse komiek Pierre Dac (1893-1975). Hm, ja... louchébem, wat is dat nou weer? Wel, Fransen spelen graag met taal. In vorige bijdragen heb ik al vaker het verlan-procedé uitgelegd, dat nog heel productief is in Franse straattaal, waarbij lettergrepen worden omgedraaid: laisse béton voor laisse tomber ('laat maar zitten'), zarbi voor bizarre, tromé voor métro en Stromae voor Maestro. Daarnaast bestaat ook bijvoorbeeld het javanais waarbij de klanken -av- in lettergrepen wordt geplakt: bonjour wordt bavonjavour en Paris wordt Pavaravis. Heel irritant en vermoeiend (pénible) kan dit zijn, want iemand die het javanais beheerst, wordt al snel volstrekt onverstaanbaar: pénible wordt bijvoorbeeld pavénivablave.
Het al even maffe louchébem komt uit het argot van slagers uit Parijs en Lyon uit de eerste helft van de negentiende eeuw en bestond erin de eerste (groep) medeklinker(s) van een woord te vervangen door de letter l, om vervolgens de vervangen letter(s) zelf weer aan het eind van het woord te plakken gevolgd door een achtervoegsel als -em/ème, -ji, -oc/oque, -ic, -uche of -èche. Zo is het woord louchébem zelf dus ontstaan uit boucher ('slager'). Je vervangt de eerste b door een l, plaatst de b vervolgens achter het woord (nu geschreven als louché) en plakt daarachter het achtervoegsel -em. Toegepast op het Nederlands zou je dus iets gekregen hebben als 'lagerslem'. En zo maak je dus ook van fou ('gek, dwaas'), loufoque. Lekgok, hè, of volkomen lafmok.
En zo zie je maar, niet alleen de Britten houden van het absurde, ook de Fransen, al moet het voor die laatsten wel volgens precieze regeltjes gaan...
Tenslotte nog wat beelden van de Loufoque run in Cormontreuil. Misschien moeten we ook eens mee gaan doen, want volgens mij kan het allemaal nog veel maffer:
Het gaat hier om een oude uitdrukking uit de veertiende of vijftiende eeuw. Waarschijnlijk hebben de Franse en de Nederlandse uitdrukking dezelfde oorsprong. De Franse variant geeft misschien iets duidelijker aan waarom het bijltje erbij neer wordt gegooid. Het roept meteen het beeld op van een houthakker die bezig is een boom te vellen als vervolgens het metalen gedeelte van de bijl losschiet en niet meer terug te vinden is (misschien in een nabijgelegen bosven gevallen of in dicht struikgewas). Tja, dan zit de houthakker er niets anders op dan ook het handvat er maar bij neer te gooien...
volgende keer:
hebben we een dwaze bijdrage...
Als je niet goed ter been bent en/of beperkt zicht hebt, dan kan het lastig worden om droog aan de overkant te komen in het geval van dit plaatje. De uitdrukking bestaat sinds de zeventiende eeuw en heeft vooral betrekking op de ouderen onder ons die nog goed van lijf en leden zijn, de krasse knarren dus, om met Van Kooten en De Bie te spreken. Maar het verwijst
volgende keer:
gooien we het bijltje erbij neer...
Tegenwoordig word je graag gezien met een gebruinde huid. Dat betekent namelijk dat je genoeg middelen en vrije tijd hebt om op vakantie te gaan naar zonnige plekken. Vroeger was juist een witte huid ideaal, want daarmee liet je zien dat je zo veel geld had dat je niet hoefde te werken (op het land, onder de brandende zon).
Maar er zijn ook vormen van werk die je lange tijd kunt doen zonder bruin te worden en die ook nog eens eervol kunnen zijn voor de buitenwereld. Stel je voor dat je jarenlang werkt als ridder om heer en vaderland te dienen. Buitengewoon eervol natuurlijk en onder het harnas dat je dan moet dragen word je natuurlijk ook niet makkelijk bruin, maar kleurt je huid spierwit of... - wat anderen suggereren - als je maar lang genoeg onder de wapenen dient, krijg je uiteindelijk grijze haren (wat in het Frans 'witte haren' wordt genoemd). Zo'n ridder met blanke huid (en witte haren) is gepokt en gemazeld in zijn vak.
En waarom prijkt er nu een plaatje van een aangelijnde viervoeter boven deze bijdrage? Op de eerste plaats omdat ik geen foto van een geharnaste ridder met melkwitte huid kon vinden, maar op de tweede plaats omdat het woord harnais door Fransen tegenwoordig niet in de eerste plaats als 'harnas' wordt begrepen maar als 'tuigje' voor hond of paard. Voor harnas worden nu vaker de woorden armure en cuirasse gebruikt, al bedekt dat laatste alleen borst en rug. Dan zou je in ieder geval je benen nog een kleurtje kunnen laten krijgen...
volgende keer:
kunnen we met onze ogen goed uit de voeten...
Ik zat nog op school voordat de mobiele telefoon, de zoekmachines op Internet en zelfs het woordenboek bij toetsen hun intrede maakten, dus ik heb nog een redelijke feitenkennis en ook kan ik vrij veel jaartallen oplepelen, maar wat er gebeurde in het jaar 40? Eerlijk gezegd heb ik geen idee.
Of is het het jaar '40? Maar in welke eeuw dan? Zeker is dat de uitdrukking bestond aan het eind van de achttiende eeuw. Dat sluit in ieder geval al weer twee eeuwen uit.
Er wordt wel beweerd dat het om het jaar 1040 zou gaan (het mooie getal 1000 waarbij de leeftijd van Christus zou zijn opgeteld). Maar Christus werd toch 33?
Anderen beweren dat het op een spottende opmerking van de koningsgezinden zou zijn tijdens de Franse Revolutie: In 1793 werd de teller weer op nul gezet en vanaf toen sprak men van jaar I, jaar II e.d. van de Revolutie. Deze telling werd echter weer verlaten in 1806, dus het jaar 40 was kennelijk een maatje te groot (XL) en werd nooit gehaald.
Het zou ook nog een grapje geweest kunnen zijn van de sans-culottes (in het andere kamp dus) over de leeftijd van Lodewijk XVI, die kort na zijn onthoofding 40 jaar zou zijn geworden.
Dan bestaat er nog de theorie dat het een verbastering zou zijn van de in de achttiende eeuw zeer populaire uitdrukking s'en moquer comme de l'Alcoran ('dat interesseert me even weinig als de Koran').
Die verbastering zou misschien nog kunnen zijn bevorderd door het verschijnen - in de achttiende eeuw - van een indertijd zeer populair utopisch boek van Louis-Sébastien Mercier, getiteld L'an 2440, rêve s'il en fut jamais (1770-1786). In deze eerst bekende sciencefiction-roman valt de schrijver in het jaar 1770 in slaap om te ontwaken in het Frankrijk van 2440. Dan blijkt Frankrijk te zijn bevrijd door een rustige en vredige revolutie. Er is geen absolute vorst meer, Versailles is een ruïne en er is een vrije samenleving. Helaas ontwaakt de schrijver aan het eind van de roman een tweede keer, en blijkt alles maar een droom geweest te zijn. De werkelijkheid van alledag, Ancien Régime of Revolutie, bleek hardvochtig te zijn, wat naar analogie met het al bestaande s'en moquer comme de l'Alcoran geleid zou hebben tot de verzuchting s'en moquer comme de l'an quarante.
volgende keer:
kunnen we wel een kleurtje gebruiken...
Lange tijd was groothertog Jan staatshoofd van Luxemburg, tot zijn zoon Henri het in 2000 van hem overnam. Maar de uitdrukking is iets ouder (negentiende eeuw) en verwijst niet naar het kleine Luxemburg, maar naar het veel grotere Rusland. In de Romanovfamilie had iedereen behalve de tsaar de titel groothertog en net zoals tegenwoordig - tot voor kort althans, voordat de huidige tsaar het in zijn bol haalde om zijn keizerrijk ongevraagd en bruut uit te breiden met Oekraïne en wie weet waarmee nog meer - Russische oligarchen en andere nouveaux riches graag hun overtollige roebels komen uitgeven in Turkije, Cyprus, Malta en Zuid-Frankrijk, zo kwamen destijds de Russische groothertogen graag naar de Lichtstad Parijs om de bloemetjes buiten te zetten, waar ze van cabaret naar theater en bordeel trokken en zo de rondgang van de groothertogen maakten.
volgende keer:
vragen we ons af wat er in het jaar 40 gebeurde...
op zoek naar diepgang
Alleen een decolleté kan een man ertoe brengen
op zoek te gaan naar diepgang bij een vrouw
Mijn heterovrienden komen er niet goed af, als we deze muurspreuk lezen. En als je de groeiende stroom berichten in de media over ongewenste handtastelijkheden en ergere vormen van misbruik tot je neemt, helpt dat niet om een gunstiger beeld te schetsen van de impulscontrole van de gemiddelde man. Laten we hopen dat het gaat om de spreekwoordelijke minderheid die het voor de meerderheid verpest. Ik heb mijn heterovrienden toch hoog staan...
volgende keer:
gaan we de grote Jan (van Luxemburg) uithangen...
Een dag na Keti Koti is het misschien goed eens een gevoelig onderwerp aan te snijden, want net als Nederland heeft Frankrijk een uitgebreid koloniaal verleden met een onverwerkt trauma veroorzaakt door de slavernij en een groot deel van de bevolking dat mede daardoor nog altijd te maken heeft met openlijk of institutioneel racisme. En dan is het meteen al de vraag hoe je - als je dat al zou willen - personen met een zwarte huidskleur aanduidt. Net als overal in de wereld is het woord nègre ('neger') ronduit taboe en bestaan er helaas vele beledigende termen, waarvan ik er vandaag maar enkele bespreek. Uit het Arabisch zijn de woorden karlouche (Arabisch kahlouch) en krèle in de straattaal terechtgekomen. Ze hebben in het Arabisch dezelfde betekenis als 'neger' en zijn daar eveneens taboe en worden als buitengewoon beledigend ervaren.
In principe is de aanduiding noir ('zwarte') een neutraal woord, dat ook door Fransen met een zwarte huidskleur zelf veel wordt gebruikt, maar renoi (de verlan-versie van hetzelfde woord) heeft dan weer de gevoelswaarde van het Amerikaanse nigga, en dat wordt dus hooguit door zwarten zelf als geuzennaam gebruikt. Heb je zelf geen zwarte huid, dan kun je dit woord beter maar niet gebruiken.
Fransen met een andere dan zwarte huidskleur geven soms de voorkeur aan black boven noir en er wordt wel geopperd dat dat is omdat black uit het Engels komt en daarmee dus wat meer afstand schept en een beetje afleidt van het ongemak van de eigen moeilijke geschiedenis van kolonialisme en slavernij.
Dan komen we langzaam bij het probleem dat media hebben bij dit onderwerp: hoe gebruik je een term die zo min mogelijk mensen voor het hoofd stoot. In Amerika wordt vaak gesproken van Afro-Americans en naar analogie daarvan hoor je in Franse media wel Africains, hoewel dat vaak onjuist is, aangezien het ook vaak gaat om mensen uit de Antillen of Frans-Guyana die oorspronkelijk wel uit Afrika afkomstig zijn, maar daarvoor moet je dan vele eeuwen teruggaan.
Des personnes de couleur klinkt in het Frans (nog) niet beledigend, maar hoe lang nog... In het Engels is coloured people al taboe geworden. En dan kom je op het terrein van het 'politiek correcte' en dat levert meestal onhandig lange termen op die alleen daardoor al nooit echt inburgeren en mochten ze dat wel doen, op termijn ook weer vervangen moeten worden, omdat geen enkele term ooit voldoet zolang het onderliggende probleem - het institutionele racisme in dit geval - nog steeds bestaat. In dat politiek-correcte Frans hoor je bijvoorbeeld wel de term personnes issues de la diversité, waarmee we echt definitief niets meer met de straattaal te maken hebben...
Ik stel voor dat we elkaar vooral bij onze naam noemen. Lijkt me geen enkel probleem. Als ik het over iemand met een witte huidskleur heb, noem ik ook alleen zijn of haar naam en geef ik verder geen informatie over bijvoorbeeld haarkleur of kleur van de ogen...
volgende keer:
Nu we toch bezig zijn met lastige onderwerpen, gaan we morgen het seksisme onder de loep leggen...
Op het plaatje is het eerder in twee lettergrepen (oplossingen helemaal onderaan). De uitdrukking van vandaag is gemakkelijk te begrijpen. Meestal gebruiken mensen veel woorden in hun onderlinge communicatie. Gebruik je er maar een of twee, dan ben je bepaald kort van stof. Uiteraard zal dat in de meeste gevallen een schromelijke overdrijving van de waarheid zijn, maar de bedoeling is duidelijk.
volgende keer:
is het een dag na Keti Koti...
oplossingen plaatjes v.l.n.r. beginnend linksboven: mouton - vache - cochon - oiseau - singe - panda
