donderdag 30 juni 2016

le plus tôt sera(it) le mieux

hoe eerder hoe beter
('het vroegst zal/zou het beste zijn')

Dit zal ongetwijfeld gezegd zijn in het Europese Parlement: hoe eerder de Britten nu vertrekken, hoe beter, om verdere onzekerheid te vermijden. Op het affiche hiernaast gaat het om de toekomst van je kinderen: 'Denk nu er nu al aan de toekomst van uw kinderen veilig te stellen'. Verder valt er over deze uitdrukking natuurlijk niet veel te vertellen, dus om deze post wat meer gewicht te geven, ga ik nog even door op een andere uitdrukking met het woord mieux erin: à qui mieux mieux ('om het hardst, wie het het beste kan, enz.')   waarschijnlijk een elliptische zin die zoiets betekent als 'wie het al beter kan, probeert het nog beter'. We kunnen het niet echt meer nagaan, want deze uitdrukking bestaat al sinds de dertiende eeuw!

volgende keer
Hoe neem je in het Frans iemand onder je hoede?

woensdag 29 juni 2016

jeter le bébé avec l'eau du bain

het kind met het badwater weggooien


Zoals je ziet, deelt het Frans deze schokkende uitdrukking met ons. Toch treft ons geen blaam, want beide talen hebben de uitdrukking in de twintigste eeuw letterlijk overgenomen uit het Engels: to throw the baby out with the bath water. 
Maar ook de Britten kunnen we niets verwijten, want die hebben het weer uit het Duits, waar de uitdrukking al in 1512 wordt opgetekend als das Kind met dem Bad ausschütten. De Engelse historicus Thomas Carlyle kwam deze uitdrukking in de negentiende eeuw regelmatig tegen in Duitse geschriften, nam het één keer over in een van zijn eigen schrijfsels en daarna stak de schokkende uitdrukking zowel het Kanaal als de Noordzee weer over. 
Overigens kent het Frans nog twee andere manieren om uit te drukken dat je een enorm risico neemt door te proberen een kleiner gevaar te vermijden: se jeter dans le feu pour éviter la fumée ('zich in het vuur werpen om de rook te vermijden') en se jeter à l'eau pour éviter d'être mouillé ('in het water springen om te vermijden dat je nat wordt'). Met deze twee domme acties maak je in ieder geval een ander niet tot slachtoffer...

volgende keer
Hoe zeg je in het Frans 'hoe eerder hoe beter'?

dinsdag 28 juni 2016

le sort en est jeté

de kogel is door de kerk (de teerling is geworpen)
(lett. 'het noodlot is (ervan) geworpen')

Hoewel ik persoonlijk een kleine betekenisnuance ervaar tussen 'de teerling is geworpen' (wat volgens mij suggereert dat er geen weg terug meer is) en 'de kogel is door de kerk' (wat volgens mij impliceert dat er lang is gewikt en gewogen) is dit toch de uitdrukking die het dichtst in de buurt komt van onze merkwaardige en gewelddadige uitdrukking. Het gaat in dit blog weliswaar over de Franse taal, maar in dit geval ben ik zelf te nieuwsgierig om de herkomst van de Nederlandse uitdrukking niet te onderzoeken. 
De uitdrukking heeft inderdaad alles te maken met oorlogsvoering: hoewel er nog geen conventie van Genève had plaatsgevonden, was er in vroeger eeuwen wel een ongeschreven regel dat kerkgebouwen in gevechten uit respect ontzien werden. Als de vijand zich hier niet aan hield, dan was het ergst denkbare gebeurd. Daar is ook een tastbaar bewijs van te vinden in de Sint-Bavo in Haarlem, waar de Spanjaarden in 1573 de in hun ogen afvallige predikant tijdens het beleg van Haarlem van de kansel wilden schieten. De kogel is inmiddels gerestaureerd en is nog steeds te bezichtigen.
De Franse uitdrukking le sort en est jeté gaat nog verder terug in de tijd, namelijk de Romeinse, en heeft ook te maken met oorlogsvoering. De zin zou zijn uitgesproken door Julius Caesar, uiteraard in het Latijn: alea jacta est ('de teerling (dobbelsteen) is geworpen'), toen hij in 49 v.Chr., met zijn leger terugkomend uit Gallië het riviertje de Rubicon was overgestoken en daarmee zo dichtbij Rome was gekomen dat hij niet anders meer kon dan de confrontatie aangaan met consul Pompeius die op dat moment de leiding had over Rome. De Rubicon was namelijk een grens die je niet mocht overschrijden. Deed je dat wel, dan moest Rome in actie komen om zijn grondgebied te verdedigen. Caesar won, maar hij moet zich van het enorme risico bewust zijn geweest, net als een dobbelaar, waarbij de dobbelsteen immers alle kanten op kan vallen, en als hij eenmaal gevallen is, de consequenties gewoon aanvaard zullen moeten worden. 

volgende keer
Zijn we - nu de kogel door de kerk is - niet bang het kind met het badwater weg te gooien?

maandag 27 juni 2016

tourner autour du pot

om de hete brij heen draaien
(' om de pot draaien')

Nu de brexit-kogel door de kerk is (zullen we die uitdrukking morgen bespreken?) hoopt de Europese Unie dat de Britten nu niet te lang om de hete brij heen gaan draaien, maar snel ter zake komen (Venons-en au fait zoals de onfortuinlijke man in de kookpot zegt... oei, als die dan maar niet verwijst naar ons achterblijvers...). Het Frans heeft dus een vergelijkbare uitdrukking, al wordt in het midden gelaten wat er in de kookpot bereid wordt. De eerste betekenis van deze oude uitdrukking (hij is al opgetekend in de vijftiende eeuw) was 'op schalkse wijze ergens haast ongezien voordeel uit halen': denk aan iemand die afkomt op de heerlijke geur van een soep of een stoofschotel die uren op het vuur staat te pruttelen. Je maakt onopvallend wat omtrekkende bewegingen om als iemand even niet kijkt snel iets uit de pot te pikken... In de loop van de tijd, en met name in de negentiende eeuw heeft de uitdrukking niet zozeer meer betrekking op het resultaat maar op de omtrekkende bewegingen zelf. Men heeft al lang gezien dat je graag iets uit de pot zou willen pikken en hoopt dat je dus maar snel ter zake komt. Dan hebben we dat tenminste ook weer gehad...

volgende keer
zoals al gezegd: hoe zeg je in het Frans dat de kogel door de kerk is?

zondag 26 juni 2016

ça y est

(zie)zo! dat was het!
('dat is er')


Gisteren kondigde ik een uitdrukking aan die iedere Nederlander dacht te kennen. Nu zult u zeggen: Ça y est, dat zegt toch nooit iemand? Inderdaad: dat zou iedereen namelijk moeten zeggen als hij bedoelt 'Zo, dat was het', maar vrijwel iedere Nederlander die Frans probeert te spreken zegt dan C'est ça. Dat is ook een veel voorkomende Franse uitdrukking, maar die betekent 'Ja, precies. Dat klopt!' Het wordt misschien duidelijker als je die uitdrukking nader preciseert: C'est exactement ça. En dat bedoelen we (wij Nederlanders) meestal niet als we c'est ça zeggen, toch?
Nu zal zo'n vergissing hooguit een frons tot gevolg hebben. Er zijn andere verwisselingen die we beter niet kunnen maken. Vroeger stonden in werkwoordenboekjes bij het werkwoord aller vaak de volgende uitdrukkingen genoteerd: allez-y (informeel: vas-y) en allez-vous-en (informeel: va-t'en).  Ik was ooit op vakantie in de Loirestreek met een Nederlands gezin. De vader meende een aardig woordje Frans te spreken en stond op een gegeven moment in de rij op het postkantoor. Hij wilde laten zien hoe galant ook de Nederlanders kunnen zijn en liet - zo dacht hij althans - de ene na de andere Fransman voorgaan, door vriendelijk glimlachend Allez-vous-en te zeggen. Hij begreep maar niet waarom zijn hoffelijke gebaar steeds werd beantwoord met woeste blikken. Wat hij had moeten zeggen was Allez-y ('Gaat uw gang'), maar in plaats daarvan zei hij tot iedereen met een grijns 'Flikkert u toch op'. Tja, daar schrikt zelfs de best opgevoede Fransman toch een beetje van...

volgende keer
Hoe moeten we nu verder in de Europese Unie? Laten we hopen dat ze in ieder geval niet om de hete soep heen blijven draaien... 

zaterdag 25 juni 2016

ça se voit

dat kun je wel zien
(lett. 'dat ziet zich')

op de foto:
- We hebben de inrichting veranderd maar er ontbreken nog wat finishing touches.
- Dat kun je wel zien!
- Ik heb zelf de gordijnen gedaan!
- Dat kun je wel zien!
- Eh... Daar kun je het raam niet meer open doen...
- Dat kun je wel ruiken!
- Weet je, ik ben ook niet meer de jongste...
- Dat kun je wel zien!
- Maar dat is toch geen manier om tegen je schoonmoeder te praten! Je moet wel weten dat ik een hele lange, vermoeiende reis heb gemaakt om hier te komen.
- Ja... dat kun je wel ruiken!

In het Frans (en andere Romaanse talen) gebruik je veel vaker wederkerende werkwoorden dan in onze taal. Wij gebruiken dan eerder een lijdende vorm (met 'worden') of een onpersoonlijke vorm (met 'men' of liever nog 'je'). Enkele voorbeelden, naast de al genoemde: 

ça se vend      -     'dat verkoopt goed / dat wordt goed verkocht'
ça se comprend     -     'dat is begrijpelijk / dat begrijp ik'
ça se saurait     -     'dat zou ik / dat zouden we (enz.) geweten hebben'
cela s'explique     -     'dat is uit te leggen / dat kun je uitleggen'
cela se prononce     -     'dat wordt uitgesproken'

Het onderwerp hoeft uiteraard niet per se ça of cela ('dat') te zijn. Je kunt ook bijvoorbeeld zeggen: Les iPhones se vendent bien aujourd'hui ('iPhones worden goed verkocht dezer dagen').

volgende keer
Iedere Nederlander denkt te weten hoe je in het Frans zegt: 'Zo, dat was het.' Maar is dat wel zo?...


vrijdag 24 juni 2016

partir, c'est mourir un peu

partir, c'est mourir un peu
(lett. 'vertrekken is een beetje sterven')


Nu de Britten per referendum hebben besloten ons te gaan verlaten in de Europese Unie, richt ik de schijnwerpers op een uitdrukking die onveranderd in onze taal is terechtgekomen: Partir, c'est mourir un peu (lett. 'vertrekken is een beetje sterven'). Ook deze uitdrukking heeft een literaire oorsprong. Het is een versregel uit het gedicht Rondel de l'adieu (1890) van Edmond Haraucourt (1856-1941):

Partir, c'est mourir un peu,
C'est mourir à ce qu'on aime :
On laisse un peu de soi-même
En toute heure et dans tout lieu.
C'est toujours le deuil d'un vœu,
Le dernier vers d'un poème ;
Partir, c'est mourir un peu.
Et l'on part, et c'est un jeu,
Et jusqu'à l'adieu suprême
C'est son âme que l'on sème,
Que l'on sème à chaque adieu...
Partir, c'est mourir un peu.

Afscheidsrondeel
Weggaan is een beetje doodgaan
Doodgaan aan wat je dierbaar is
Steeds blijft iets van je in gemis
Op andere plekken voortbestaan
Rouwen om wat niet door kon gaan
Het eind van een geschiedenis
Weggaan is een beetje doodgaan
Doodgaan aan wat je dierbaar is
Een spel van komen en weer gaan,
En tot het voor het laatste is
Zul je steeds ter geheugenis
Een stukje van je ziel afstaan
Weggaan is een beetje doodgaan.
In 1902 is het gedicht door Francesco Paolo Tosti tot een lied bewerkt:









volgende keer
Hoe zeg je in het Frans 'dat is wel te zien'?

donderdag 23 juni 2016

se réduire comme (une) peau de chagrin / à peau de chagrin

in rook opgaan / als sneeuw voor de zon verdwijnen
(lett. 'slinken als/tot een chagrijnhuid?)


 Gaat vandaag de Europese droom in rook op of gooien de Britten op het laatste moment toch geen roet in het eten? Morgen zullen we het weten. Vandaag bespreken we deze ontluisterende uitdrukking, zonder daar een of andere voorspellende kracht aan te willen verbinden natuurlijk. Laten we eerst het plaatje even bekijken: daarop lezen we dat 'uw spiermassa, die in de loop van de afgelopen elf maanden met kolossale inspanningen verworven is, bezig is in rook op te gaan'. Maar wat is nou een 'chagrijnhuid'?

Je zou er natuurlijk chagrijnig van worden als een met veel inspanningen bereikt resultaat plotseling als sneeuw voor de zon verdwijnt, maar toch heeft het woord peau de chagrin (overigens ook de titel van een boek van Honoré de Balzac, maar dit even terzijde) niets met 'chagrijn' te maken. Het woord is afkomstig uit het Turks (sagri of çâgri, heb ik mij laten vertellen) dat aanvankelijk 'de kont van een dier' betekende en vervolgens de huid daaromheen aanduidde (zijn we toch weer in de anale fase beland, waarvoor mijn excuses...). In de zestiende eeuw gebruikte men de harde en toch elastische peau de sagrin (later peau de chagrin) van ezels en muildieren om er trommelvellen, schoenen en boeken van te maken. 

Allemaal heel nuttig, zou je zeggen, en nog elastisch en sterk ook. Vanwaar dan die negatieve uitdrukking? Dan moet ik toch weer even het zojuist terzijde gelegde boek van Balzac erbij nemen. In die roman is de peau de chagrin namelijk een huid met magische krachten: de bezitter ervan ziet zijn wensen in vervulling gaan, maar wel ten koste van de omvang van de dierenhuid. En naarmate de huid verder krimpt, gaat ook de vitaliteit van de bezitter ervan achteruit, tot uiteindelijk de huid verdwijnt en de bezitter de laatste adem uitblaast. Zou Oscar Wilde dit verhaal gelezen hebben voordat hij zijn Picture of Dorian Gray bedacht?...

volgende keer
Hoe zeg je in het Frans: 'dat kun je wel zien'?

woensdag 22 juni 2016

être habillé comme l'as de pique

eruitzien als een vogelverschrikker
('gekleed zijn als schoppen aas')


Eigenlijk is dit een hele vreemde uitdrukking. Als het nou was geweest être habillé comme valet de carreau ('gekleed zijn als ruiten boer'), dan had ik me er wat bij kunnen voorstellen, maar de schoppen aas, of welke aas dan ook, gaat nu juist nooit gekleed. Je ziet alleen het schoppenteken. Ook de deskundigen zijn niet helemaal zeker over de oorsprong van deze uitdrukking. Zeker is wel dat het in de zeventiende eeuw werd gebruikt om iemand te beschrijven die er dom of vreemd uitzag en dan ging het niet specifiek om zijn of haar kleding, maar bijvoorbeeld om de lichaamsbouw of persoonlijke uitstraling. In de negentiende eeuw vond men de vorm van het schoppenteken wel lijken op een kippenkont en daarmee kwam as de pique in het argot terecht in de betekenis van 'anus'. En net als in het Duits (Arschloch) kun je in het Frans iemand uitmaken voor trou du cul ('poepgat, anus') ofwel as de pique. Tegenwoordig wordt de uitdrukking vrijwel alleen gebruikt om iemand te beschrijven die geen smaak heeft wat kleding betreft, zonder dus eigenlijk te begrijpen waarom...

Nu we het toch over kaarten hebben, is het misschien wel handig om de juiste benamingen te kennen van de kaarten in het Frans:
De vier kleuren zijn coeur ('harten'), carreau ('ruiten'), pique ('schoppen') en trèfle ('klaveren'). 'Harten twee' is deux de pique, 'ruiten vijf' cinq de carreau, enz. Een 'heer' is een roi (lett. 'koning': roi de trèfle, etc.), 'vrouw' is dame, 'boer' is valet (lett. 'knecht') en 'joker' is joker. 

Een 'spel kaarten' is un jeu de cartes, een 'potje' is une manche, 'delen' is distribuer, 'neerleggen' poser, de 'stok kaarten' is le talon, 'ondersteboven' is face cachée ('gezicht verborgen'), de 'weggelegde kaarten' zijn l'écart. 'Vals spelen' is tricher . 'Een beurt overslaan' is sauter son tour. 'De kaarten schudden' is battre les cartes en 'van richting veranderen' changer le sens du jeu. 'Kleur bekennen' is jouer la couleur, 'van kleur veranderen' changer de couleur. 'Ik maak er klaveren van' wordt dan je change la couleur en trèfle, 'ik pas' je passe (lett. 'ik geef door'). Nou, zo hebben we misschien wel voldoende vocabulaire om met Franse vrienden een kaartje te leggen, toch?

volgende keer
Morgen beslist het Britse volk over een mogelijke brexit. Gaat de Europese Unie daarmee in rook op?...

dinsdag 21 juni 2016

faire dans sa culotte

het in je broek doen


Als in het midden wordt gelaten wat je in je broek deponeert (maar voor de goede verstaander wordt een grote boodschap bedoeld) dan zou je 'van angst' kunnen toevoegen. Als er echter pipi ('in je broek plassen') aan wordt toegevoegd zoals op het plaatje hiernaast, kun je eraan toevoegen 'van het lachen'. In het tweede geval zou een en ander te wijten zijn aan het verlies van de controle over bepaalde spieren, in het eerste geval misschien ook, maar dat laat ik over aan de medische wetenschap.
les culottes au XVIIIe siècle
De uitdrukking geldt overigens beide seksen, ook al is culotte tegenwoordig een aanduiding voor 'damesslipje'. Dat is niet altijd zo geweest. Misschien kent u nog de geschiedkundige benaming sans-culottes ('zonder broek'): zo werden in de tijd van de Franse revolutie de handwerkslieden en andere leden van de lagere burgerij aangeduid die in opstand kwamen. Ook al verkeerden sommigen van hen misschien in deerniswekkende omstandigheden, het was niet zo dat zij hun rechten bevochten in hun blote kont. Nee, in de achttiende eeuw was culottes de aanduiding voor de kniebroek die alle edelen droegen en waarmee zij zich dus onderscheidden van het gepeupel. Dat gepeupel - het mannelijke gedeelte althans - droeg lange broeken, en die heetten nu eenmaal niet culottes, vandaar hun geuzennaam sans-culottes.
Droegen alleen mannen culottes? In principe wel, tenzij zij onder de plak zaten van hun vrouw. In dat geval c'est la femme qui porte la culotte ('de vrouw heeft de broek aan'). 

volgende keer
gaan we taper le carton, ofwel 'een kaartje leggen'.

maandag 20 juni 2016

faire un carton

een klapper maken, een hit scoren, een doorslaand succes zijn, in de roos schieten
(lett. 'een doos maken')


Gaat het? - Er zijn hoogte- en dieptepunten! (ups en downs)
Dat klinkt wel heel erg vreemd: 'een doos maken' als je wilt aangeven dat iemand een groot succes behaalt. Maar dat komt omdat de betekenis van le carton in de laatste eeuw is verschoven van 'het karton' (dat het overigens nog steeds betekent) naar 'de kartonnen doos'. Aanvankelijk werd in de uitdrukking van vandaag echter verwezen naar de kartonnen schietschijven die als doelwit dienden voor schietoefeningen op de kermis.   Wie in de roos schoot, kreeg daarvoor een mooie prijs. De uitdrukking faire un carton of nog korter cartonner betekende dus 'op iemand schieten'. Tegenwoordig is vooral se faire cartonner bekend, in de betekenis 'in de pan gehakt worden'. De huidige betekenis van 'een groot succes behalen' kreeg de uitdrukking pas in de jaren '80 van de vorige eeuw. Op een doel schieten heeft natuurlijk alleen echt zin, als je ook helemaal in de roos schiet en daarmee dus een groot succes behaalt. 
Overigens heeft het werkwoord cartonner ook nog een paar andere betekenissen: net als taper le carton kan het 'een kaartje leggen' betekenen, en tenslotte kan er ook nog 'scheten laten' mee worden bedoeld...

volgende keer
Nu we toch scatologisch zijn geëindigd: hoe zeg je in het Frans dat je het in je broek doet? En doe je dat dan ook van het lachen?        

zondag 19 juni 2016

Hoe vertaal je 'omgeving' in het Frans?

environs, entourage, milieu, cadre, alentours, paysage, ambiance

Het hangt natuurlijk weer van de context af welk woord je moet gebruiken om ons begrip 'omgeving' uit te drukken.
Daarvoor moeten we eerst een duidelijk onderscheid maken tussen de letterlijke, ruimtelijke omgeving en de 'omgeving van mensen', mensen om je heen dus.
In de letterlijke en ruimtelijke betekenis, is het woord voor 'de omgeving' les environs (meervoud dus, het woord environ is geen zelfstandig naamwoord maar een bijwoord en betekent 'ongeveer' en het woord environnement bestaat wel, maar dat betekent 'milieu', in de ecologische betekenis). 'Ik woon in de omgeving van Parijs' is dus J'habite aux environs de Paris. Een iets plechtiger, of literairder woord met dezelfde betekenis is les alentours. Ik had dus ook kunnen zeggen aux alentours de Paris.
Als het je niet zozeer gaat om de nabijheid van een andere plek, maar meer om de aard van de plek, dan gebruik je het woord cadre: c'est un cadre magnifique ('het is een prachtige omgeving'). Ook kan wel het woord paysage ('landschap') gebruikt worden: le paysage urbain is 'de stedelijke omgeving'.
Zodra de 'omgeving' niet zozeer betrekking heeft op het landschap maar op de mensen die er wonen, zul je eerder je toevlucht nemen tot woorden als milieu, ambiance of entourage: Il vient d'un milieu artistique ('hij komt uit een artistieke omgeving/milieu'). Elle vit dans une ambiance sympathique ('zij leeft in een prettige omgeving'). Il connaît beaucoup d'artistes dans son entourage ('hij kent veel kunstenaars in zijn omgeving'). 

volgende keer
Hoe zeg je in het Frans dat iets of iemand een groot succes is?

zaterdag 18 juni 2016

se promener de long en large

rondbanjeren
('lang en breed wandelen')

Sommige mensen doen het automatisch, als ze een telefoontje aannemen, anderen als ze niet weten wat voor beslissing ze moeten nemen: in een bepaalde ruimte rondlopen zonder eindbestemming. Er bestaat in het Frans trouwens ook één woord voor: arpenter. De letterlijke betekenissen 'lang' en 'breed' lenen zich uiteraard ook goed voor andere toepassingen. Zo is de winkelketen waarvan hiernaast een foto is opgenomen gespecialiseerd in grote kledingmaten. Misschien moet ik die binnenkort eens met een bezoekje vereren... ;-( 

volgende keer
is het weer zondag, dus tijd voor een vertaalprobleempje...

vrijdag 17 juni 2016

avoir d'autres chats à fouetter

wel iets anders te doen hebben
('andere katten te slaan hebben')

Gisteren memoreerde ik nog hoe begaan de Fransen waren met hun huisdieren (er bestaan zelfs speciale begraafplaatsen voor huisdieren in Frankrijk), maar vandaag moet ik dit beeld toch weer enigszins nuanceren. Want waar wij onschuldig zeggen 'dat we wel wat anders te doen hebben', staan bij de Fransen de (masochistische?) katten kennelijk in de rij om geslagen te worden. Deze uitdrukking bestaat al sinds de zeventiende eeuw en uit wel meer uitdrukkingen uit die tijd blijkt dat het slaan van katten geen uitzondering was. Iemand die heel alert was werd wel éveillé comme un chat qu'on fouette ('wakker als een kat die geslagen wordt') genoemd. Nu waren wij wat dat betreft waarschijnlijk geen haar beter, gezien onze uitdrukking 'geslagen hond'... Een andere uitdrukking uit die tijd luidt il n'y a pas de quoi fouetter un chat ('er/het is niet genoeg om een kat te slaan') voor een onbeduidend foutje, waar een kat dus niet eens voor geslagen hoefde te worden. Waarom de geslagen kat nu juist in de vandaag behandelde uitdrukking is terechtgekomen, is niet duidelijk, maar het betekent dus wel dat het dierenwelzijn lange tijd totaal geen prioriteit heeft gehad, aangezien het slaan van katten kennelijk werd gezien als een totaal onbelangrijke bezigheid...

volgende keer
Bestaat er in het Frans ook een woord voor 'rondbanjeren'?

donderdag 16 juni 2016

du bouche-à-oreille

mond-tot-mond-reclame
('mond-op-oor')


Sommige uitdrukkingen lijken op het eerste gezicht heel vanzelfsprekend, maar als je er dan toch nog eens wat preciezer naar gaat kijken, kom je toch tot een ander inzicht. Neem ons 'mond-tot-mond-reclame', door velen abusievelijk verbasterd tot 'mond-op-mond-reclame'. Ik vraag me af wat er uiteindelijk van de boodschap overblijft als de een na de ander hem doorgeeft in andermans mond in plaats van in andermans oor, zoals in de Franse taal het geval is. Bij mond-op-mond moet ik ook eerlijk gezegd meer denken aan reanimatie en we mogen toch hopen dat de boodschap die we doorgeven niet zo schokkend is, dat er voortdurend mensen gereanimeerd moeten worden. De uitdrukking bouche-à-bouche en zelfs de variant bouche-à-bouche-et-nez bestaan ook in het Frans en die worden inderdaad gebruikt voor ons 'mond-op-mond-beademing'.
Toch zijn ook de Fransen wat dit betreft niet helemaal consequent, want naast de uitdrukking bouche-à-oreille bestaat ook passer de bouche en bouche ('zich als een lopend vuurtje verspreiden'), waarbij net als in het Nederlands dus alleen gekeken wordt naar de verspreider van het nieuws en niet naar de ontvanger ervan.

Tenslotte komen we ook nog even terug op onze post van gisteren. Een van de trouwe volgers van dit blog stuurde namelijk een mooie aanvulling in op het laatste bord (Chien méchant). Fransen zijn erg met hun huisdieren begaan en ook hun kan het allemaal wel eens een beetje te veel worden, blijkens het bord dat onze trouwe lezeres heeft gefotografeerd:





















Komt u ook een mooi opschrift of uitdrukking tegen, aarzel niet om deze in te sturen!

volgende keer
vragen we ons af hoe je in het Frans zegt dat je wel iets anders te doen hebt...

woensdag 15 juni 2016

un train peut en cacher un autre

(Let op!) Er kan nog een trein komen
('een trein kan een andere verbergen')

Vandaag hebben we even een hele praktische bijdrage. We bespreken namelijk een aantal veel voorkomende teksten op verkeersborden in Frankrijk. Meestal spreken de borden uiteraard voor zich, maar voor de verkeersveiligheid kan het geen kwaad toch een aantal teksten even de revue te laten passeren. Het eerste bord treffen we vaak aan bij spoorovergangen (des passages à niveau). Het waarschuwt ons ervoor niet al te snel over te steken omdat er nog een trein kan volgen. 

Het lijkt er op dat de Franse staat er niet helemaal gerust op is dat zijn onderdanen de betekenis van verkeersborden goed kennen, want onder de borden die betekenen dat je een voorrangsweg nadert, staat meestal nog de tekst cédez le passage, wat 'geef voorrang' betekent.






Ook zijn de Fransen kennelijk bang dat het geheugen ze nogal eens in de steek laat, dus hangen ze onder een bord dat een snelheidsbeperking of een inhaalverbod aangeeft het woord rappel, dat 'herinnering' betekent.








Nog enkele voorbeelden van veel voorkomende opschriften:

'Verboden te parkeren. Uitrit voor auto's.'











Nee, dit heeft niets met een zangkoor te maken dat geen publiek wil of zo. Een chantier is een bouwterrein, en dit bouwterrein is dus niet toegankelijk voor het publiek, verboden toegang dus.








Het is de Fransen ook niet genoeg om ervoor te waarschuwen dat een hond het terrein bewaakt ('Pas op voor de hond'), maar ze voegen er fijntjes aan toe dat de hond 'gemeen' of 'vals' is...




Al met al is het opvallend dat in vergelijking met andere Europese volken de Fransen kennelijk veel taliger zijn en dus enkel beeldtaal vaak niet genoeg vinden. Voor ons weer een aardige gelegenheid om ons Frans een beetje bij te spijkeren, toch?

volgende keer
Bestaat er in het Frans ook zoiets als 'mond-op-mond-reclame'?

dinsdag 14 juni 2016

tutoyer les étoiles

boven alles uitsteken, heel hoog staan
('jij zeggen tegen de sterren')


Je kunt het zeggen van iemand die helemaal boven op een trapje gaat staan, zoals op de foto hiernaast, maar ook bijvoorbeeld van een kerktoren die overal boven uitsteekt. Je bent dan zo dicht bij de sterren dat je als het ware vertrouwd met ze raakt en ze met 'je en jou' aan kunt spreken. En dat is nogal wat in het Frans, want behalve je directe familieleden en jonge kinderen spreek je in het Frans iedereen eigenlijk met 'u' aan. Zo zegt een leraar ook vous tegen zijn leerlingen. Stelregel is in feite dat je iedereen die je niet persoonlijk kent in principe met vous aanspreekt. Daarmee is het dus ook helemaal niet bijzonder om iemand met 'u' aan te spreken en is het dus vanzelfsprekend dat de uitdrukking 'om u tegen te zeggen' in het Frans niet bestaat. 'Dat is een toespraak om u tegen te zeggen' zou je dan ook bijvoorbeeld eerder vertalen als C'est un discours impressionnant. 

volgende keer
gaan we een aantal verkeersborden bekijken

maandag 13 juni 2016

quitte à

met het risico te/dat, op het gevaar af dat / desnoods door
(op de boekomslag: 'met het risico dat je me verlaat')

Eigenlijk betekent quitte net als in het Nederlands dat je 'niets meer schuldig bent': je staat of je speelt quitte. Je hebt niets meer met elkaar te vereffenen. In de uitdrukking quitte à loop je dus een risico, maar je calculeert dat bij voorbaat al in. Je staat dus als het ware al quitte voordat je een bepaalde actie onderneemt. Valt dat slecht voor je uit, dan accepteer je de consequenties. Wat de hoofdpersoon uit de roman van Marvin Jouno van plan is, weet ik niet, maar hij calculeert bij voorbaat al in dat het zo ernstig is dat zijn geliefde het hem niet zal vergeven en dat hij of zij hem zal verlaten. Je kunt ook zeggen: J'irai jusqu'au bout, quitte à en mourir ('ik zal tot het uiterste gaan, al wordt het mijn dood'). Nou ja, laten we dat risico maar niet nemen...

volgende keer
In een recente Franse roman kwam ik een mooie uitdrukking tegen: tutoyer les étoiles ('jij zeggen tegen de sterren'). Enig idee wat dat betekent?

zondag 12 juni 2016

hoe vertaal je 'plaats' in het Frans?

lieu, place, endroit, ville, village, station, position, classement, emplacement
(op het plaatje: 'je moet wel je plaats kennen, kleintje!', lett. 'je moet op je plaats weten te blijven, kleintje')


Weer zo'n woord dat zich op heel verschillende manieren laat vertalen en waarbij we vaak de verkeerde keuze maken. Net zoals mijn leerlingen bij 'leuk' heel vaak ten onrechte voor joli kiezen, kiezen zij in  het geval van 'plaats' vaak ten onrechte voor place, waarschijnlijk onder invloed van het Engels en omdat het woord zo veel lijkt op ons Nederlandse woord.

Het woord place wordt op de eerste plaats in een aantal andere betekenissen gebruikt, nl. 'plein' (Place de la Concorde, 'Eendrachtsplein') en 'baan, betrekking' (on m'a offert une place dans cette entreprise, 'er is mij een betrekking aangeboden in die onderneming'). In de betekenis 'plaats' kun je het woord place gebruiken als het een van de volgende situaties aanduidt:

- een plaats in een vervoermiddel  (une place assise ou une place debout: 'een zit- of een staanplaats'; j'ai cédé ma place à une vieille dame: 'ik heb mijn plaats afgestaan aan een oude dame')

- een standpunt (à ta place je ne le ferais pas: 'in jouw plaats/als ik jou was zou ik dat niet doen')

- ruimte (est-ce qu'il y a encore de la place ici? : 'is hier nog plaats?' en 'deze tafel neemt veel plaats in: cette table prend beaucoup de place)

- positie in een ranglijst (il occupe la première place: 'hij staat op de eerste plaats'). In deze betekenis zijn ook de woorden classement en position mogelijk: quel est son classement? ('op welke plaats staat hij?')/ quelle est sa position dans le classement général? ('wat is zijn plaats in het algemeen klassement?')

- de juiste plaats (je me sens à ma place ici: 'ik voel me hier op mijn plaats')

Als je met 'plaats' vooral een 'plek' bedoelt, kun je beter het woord endroit (of het formelere lieu) gebruiken: je cherche un endroit pour un pique-nique ('ik zoek een plek voor een picknick'), maar als je het hebt over een plek voor je tent of je caravan, gebruik je het woord emplacement (je voudrais avoir un emplacement à l'ombre: 'ik had graag een plek in de schaduw')

Als je met een 'plaats' een stad of een dorp bedoelt, kun je niet het woord place gebruiken, maar ville ('stad, groot dorp') of village ('dorpje') of zelfs station. Dit laatste woord is gereserveerd voor vakantieoorden en wordt gecombineerd met een bijbehorend bijvoeglijk naamwoord: une station balnéaire is een 'badplaats' , een station thermale een 'kuuroord' en een station hivernale of station de sports d'hiver een 'wintersportplaats'.

En dan hebben we nog het algemene, wat formelere lieu (soms ook in het meervoud gebruikt: les lieux). Zo vertaal je bijvoorbeeld 'ter plaatse' met sur les lieux. De 'plaats van de misdaad' is le lieu du crime en de 'plaats van handeling' le lieu de l'action. In de grammatica is een 'bepaling van plaats' un complément (circonstanciel) de lieu. Je gebruikt het woord ook in de veelvoorkomende uitdrukking 'in plaats van': Fais quelque chose au lieu de pleurnicher tout le temps ('Doe nou eens iets in plaats van de hele tijd te zitten janken'). 

Of ik enige duidelijkheid of juist verwarring heb geschapen, weet ik niet, maar je ziet maar weer eens dat vertalen nooit een één-op-één-kwestie is. De context blijft doorslaggevend.

volgende keer
bespreken we de typisch Franse uitdrukking quitte à

zaterdag 11 juni 2016

bâtir/construire des châteaux en Espagne

luchtkastelen bouwen
('kastelen in Spanje bouwen')


Als wij het over niet te realiseren plannen hebben, kunnen we zeggen dat iemand 'luchtkastelen bouwt', maar misschien zijn de Fransen wat dat betreft nog een stuk nuchterder dan wij en beseffen ze terdege dat dat werkelijk onbegonnen werk is. Zij achten het kennelijk al een mission impossible om een burcht neer te zetten in hun buurland Spanje. 
Maar waarom daar?
Het gaat hier om een heel oude uitdrukking, die al in de dertiende eeuw verscheen in de middeleeuwse Roman de la Rose.
De zeventiende-eeuwse staatsman Étienne Pasquier verklaarde de uitdrukking als volgt: het had geen zin om in Spanje naar kastelen te gaan zoeken, omdat die er eenvoudigweg niet waren, om te voorkomen dat invallende Moren ervan zouden profiteren en er hun intrek in zouden nemen. Maar naast de uitdrukking châteaux en Espagne bestonden vroeger ook varianten als châteaux en Brie, châteaux en Asie en châteaux au Caire ('kastelen in Caïro') en dat laat vermoeden dat het meer om de toegankelijkheid en de afstand van de betreffende bouwwerken gaat, net zoals wij dat kunnen uitdrukken met 'van hier tot Tokyo'. Wat dat betreft is de lucht een stuk dichterbij, maar niet toegankelijker...

volgende keer
bekijken we hoe we het simpele woord 'plaats' in het Frans moeten vertalen. 

vrijdag 10 juni 2016

des histoires à dormir debout

indianenverhalen
('verhalen om rechtop bij te slapen')

Het idee achter deze uitdrukking,  die al bestaat sinds de zeventiende eeuw, is waarschijnlijk dat iemand bij het aanhoren van buitengewoon onaannemelijke verhalen uiteindelijk zijn belangstelling verliest en hij dus al staande in slaap valt. Opmerkelijk detail is dat in diezelfde eeuw ook schoenen bestonden die het predikaat à dormir debout kregen. Deze schoenen hadden zulke stevige, brede zolen, dat je er kennelijk bij in slaap kon vallen zonder je evenwicht te verliezen. Of is dit een indianenverhaal?...

volgende keer:
Bouwen ze in Frankrijk ook luchtkastelen? Of doen ze dat ergens anders?...



donderdag 9 juni 2016

pousse-toi un peu

Schuif eens een beetje op!

Pousser betekent letterlijk 'duwen' (vergelijk met het Engelse push). Je ziet het ook vaak op klapdeuren staan: poussez als je moet duwen, tirez als je  moet trekken. Se pousser is dus eigenlijk 'zichzelf duwen', 'zichzelf een stukje verder duwen' oftewel 'opschuiven, plaats maken'. 
Tenzij je het combineert met le col ( 'de kraag'). Als je je kraag omhoogduwt, dan doe je deftig of opschepperig: il se pousse du col zeg je dus van een opgeblazen kikker die naast zijn schoenen loopt.

volgende keer
Hoe noem je 'indianenverhalen' in het Frans?

woensdag 8 juni 2016

j'aurais l'air de quoi?

wat zullen ze wel niet van me denken? / waar zie je me voor aan? / stel je voor, zeg!
('hoe zou ik eruit zien?')
(op het plaatje: 'Ik vraag me af hoe ik eruit zou zien met een sixpack. Ahh, veel beter!')

Het is meteen duidelijk dat je met deze uitspraak meerdere kanten uit kunt. Allereerst is het belangrijk te weten dat de eerste betekenis van de uitdrukking  avoir l'air (lett. 'de lucht hebben') 'eruit zien' is. Il a l'air content betekent dus 'hij ziet er tevreden uit'. De vraag J'aurais l'air de quoi? of De quoi aurais-je l'air? kan dus allereerst gewoon letterlijk gebruikt worden: J'aurais l'air de quoi si j'étais une femme/un homme? ('hoe zou ik eruit zien als ik een vrouw/een man was?'), maar in de praktijk wordt de uitdrukking heel vaak figuurlijk gebruikt in een situatie waarin je de nadelige consequenties overweegt van iets wat je op het punt staat te doen. Je moet bijvoorbeeld naar een jubileumreceptie van je beste vriend, maar die blijkt ineens een dag eerder te zijn dan je had gedacht en je hebt geen tijd meer om een cadeautje te kopen. Je maakt je al druk om de qu'en dira-t-on (lett. 'wat zal men ervan zeggen', ja, dit is een echt bestaand Frans zelfstandig naamwoord!) en vraagt je af wat voor een figuur je zou slaan door zonder een cadeautje aan te komen zetten. Dan kun je dus zeggen: J'aurais l'air de quoi? 

volgende keer
Hoe zeg je in het Frans: 'schuif eens een beetje op!'

dinsdag 7 juni 2016

boutonner mardi avec mercredi

je jas/overhemd verkeerd dichtknopen
(dinsdag met woensdag verknopen)

Weer zo'n grappige uitdrukking die ik onlangs in een recente Franse roman tegenkwam. Je kent het wel: je hebt haast of je hebt nog slaap in je ogen en per ongeluk knoop je je overhemd zo dicht dat het linkerpand hoger hangt dan het rechterpand. Als je dit niet op tijd opmerkt, zou je vervolgens de volgende uitdrukking naar je hoofd geslingerd kunnen krijgen: Ce n'est pas mardi gras aujourd'hui! ('het is geen vastenavond/carnaval (lett. 'vette dinsdag') vandaag!'), wat je zou kunnen vertalen met 'Wat zie jij eruit!' Ach ja, een vergissing is menselijk, zeker op dinsdag...

volgende keer
Mocht het je toch een keer overkomen, dan zul je misschien zeggen: 'Wat zullen ze wel niet van me denken?' Hoe zeg je dat dan in het Frans?

maandag 6 juni 2016

broyer du noir

het somber inzien, in de put zitten
('zwart vermalen')

Het is al eens opgemerkt: de Fransen behoren ondanks hun joie de vivre tot de zwaarmoedigsten die onze aardbol bevolken. De uitdrukking van vandaag gaat terug naar de zestiende eeuw, toen schilders zwart pigment vermaalden om er verf van te maken. De zwarte drap die dit opleverde deed achttiende-eeuwse geneesheren weer denken aan de zwarte gal die in de stoelgang werd aangetroffen van mensen die aan nare buikkrampen leden. Men dacht dat een slecht humeur dan ook veroorzaakt werd door een overmatige hoeveelheid zwarte gal in de stoelgang en daarom worden deze mensen ook heden ten dage nog zwartgallig genoemd.

volgende keer
Morgen is het dinsdag, toch?

zondag 5 juni 2016

hoe vertaal je: koken?

faire la cuisine, cuisiner, préparer le repas, bouillir, faire bouillir, cuire, faire cuire, faire mijoter


Het is niet verbazingwekkend dat er in een cultuur waar de keuken zo centraal staat erg veel woorden bestaan voor het begrip 'koken'. In het Nederlands kan het begrip 'koken' voor heel verschillende dingen staan, al hebben we dat misschien niet meteen door: we gebruiken het woord voor de gehele activiteit van het bereiden van een maaltijd en specifiek voor het op kookpunt brengen (transitief) of geraken (intransitief) van vloeistoffen: 'water koken', 'het water kookt' alsmede van de producten die zich in die vloeistof bevinden: 'aardappelen koken'. Al deze betekenissen worden in het Frans uit elkaar gehaald.

Laten we beginnen met de overkoepelende term voor 'een maaltijd bereiden'. Hiervoor kun je de eerste drie termen gebruiken: J'aime faire la cuisine ('ik hou van koken'); mon frère sait très bien cuisiner ('mijn broer kan heel goed koken') en je vais préparer le repas maintenant ('ik ga nu het eten koken') of qu'est-ce que tu vas préparer/cuisiner? ('wat ga je koken/maken?').

De eerste betekenis van 'koken' die je meestal in het woordenboek vindt, is bouillir, maar die is dus in geen van bovenstaande betekenissen te gebruiken. Ten eerste kun je niet 'iets bouillir'; het werkwoord is immers onovergankelijk, het heeft geen lijdend voorwerp. Alleen vloeistoffen kunnen bouillir. Je kunt dus bijvoorbeeld zeggen: l'eau bout ('het water kookt'). Wil je zelf water aan de kook brengen, dan moet je het werkwoord faire ('laten, maken') toevoegen: je vais faire bouillir l'eau ('ik ga het water koken') of faites bouillir de l'eau ('breng water aan de kook'). 

Zodra er echter spijzen in het spel zijn (bijvoorbeeld aardappelen of rijst, maar zelfs vloeibare spijzen als melk of soep) gebruik je geen (faire) bouillir maar (faire) cuire of zelfs alleen faireCuire betekent letterlijk 'gaar worden' en faire cuire dus 'gaar laten worden'. Zo zeg je faire cuire des pommes de terre ('aardappelen koken'), faire cuire du lait ('melk koken') en faire de la soupe ('soep koken/maken'). Gekookte aardappelen zijn des pommes de terre cuites à l'eau, dit ter onderscheiding met des pommes de terre cuites au four ('uit de oven') en des pommes de terre sautées ('(in de koekenpan) gebakken aardappelen'). Zoals je ziet kan het werkwoord (faire) cuire dus ook gebruikt worden voor 'bakken': faire cuire au four (lett. 'gaar laten worden in de oven') is 'bakken in de oven'. Je moet dus echt je hoofd erbij houden als je ons simpele woord 'koken' of 'bakken' wilt vertalen.

Want zelfs al het bovenstaande is nog maar een tipje van de sluier... Er bestaan heel veel verschillende bereidingswijzen, waar we ook in het Nederlands allerlei termen voor hebben: denk aan 'smoren', 'braden', 'grillen'. Het gaat te ver ook al deze termen te behandelen. Ik noem er nog één die nog binnen de definitie 'koken' valt, namelijk (faire) mijoter voor 'zachtjes (laten) koken'. 

Ik weet niet hoe het u is vergaan, maar ik heb er honger van gekregen en ik moet nog gaan ontbijten. Dus op naar het p'tit déj....

volgende keer
Het is prachtig zomers weer, maar helaas nog geen vakantie. Morgen is het weer maandag en moeten we weer aan het werk. Je zou er een beetje depressief van worden...