conducteur - contrôleur

machinist - conducteur

Spreek de man die in een Franse trein je kaartje komt knippen niet aan met Monsieur le conducteur. Hij zal je meewarig aankijken. Soms nemen we woorden verkeerd over uit een andere taal. Dat is bijvoorbeeld gebeurd met het woord conducteur dat in het Frans niet de benaming is voor de conducteur, maar voor de machinist en voor bestuurder in het algemeen. Het woord is verwant met het werkwoord conduire ('besturen'). Degene die je kaartje komt controleren, heet een contrôleur. Logisch, toch? En hoe zit het dan met een machiniste, want dat woord bestaat ook in het Frans. Wel, behalve misschien bij de Belgische spoorwegen, werkt die niet in de trein, maar in het theater. Het is namelijk de aanduiding voor een toneelmeester, degene die zorgt dat alle rekwisieten op hun plaats staan en die er in vroeger tijden voor kon zorgen dat een deus ex machina de goede afloop van een stuk kon forceren...

volgende keer:
zijn we ergens kind aan huis...

donner le coup de collier / reprendre le collier

een ruk aan de teugel geven / weer aan de slag gaan (met frisse tegenzin)

Bij een collier denken wij meteen aan een gouden of een parelketting en de uitdrukking roept dan misschien ook het beeld op van een crimineel die plotseling een onschuldige dame van haar halsketting berooft door die hardhandig van haar hals te rukken. Maar het woord collier staat voor alle halskettingen, dus ook voor een hondenketting en in de uitdrukking van vandaag over een paardentuig ofwel gareel. Eeuwenlang waren paarden lastdieren die zware karren en wagens moesten trekken in de achttiende eeuw stond het gareel, de collier, dan ook symbool voor zwaar werk, waarvoor je je flink schrap moest zetten. Je mag er dan in eerste instantie misschien niet zo'n zin in hebben, maar ja, soms moet je even een ruk aan de teugel geven om weer verder te komen. Varianten van de uitdrukking die je ook vaak tegenkomt, zijn donner un dernier coup de collier: nog even een laatste zetje om een hobbel te overwinnen en reprendre le collier voor 'weer aan de slag gaan' (met een lastige klus dus).

volgende keer:
Waarom is een conducteur geen conducteur in het Frans?

un monte-en-l'air

een geveltoerist
('een klim-in-de-lucht')

Onlangs won Tjeerd Royaards een prijs voor zijn werk, waaronder de cartoon 'goede migrant - slechte migrant' over de Franse 'Spiderman', de Afrikaanse vluchteling die een jongetje redde die aan een balkon hing. Prompt kreeg hij van president Macron een permanente verblijfsvergunning. De grens tussen held en verschoppeling is soms maar een kleine...
Wat wij een geveltoerist noemen, iemand die via de buitenkant van een woning of appartementencomplex een huis binnendringt om in te breken, heet in het Frans een monte-en-l'air ('klim-in-de-lucht'). Voor de eigenaar van de flat die plotseling geconfronteerd wordt met zo'n ongenode bezoeker, lijkt de persoon in kwestie dan ook zomaar uit de lucht te komen, net als Spiderman...

volgende keer:
geven we een ruk aan de teugel en gaan we weer aan de slag...

une madeleine de Proust

een kleine gebeurtenis die herinneringen uit je jeugd oproept
('een madeleine van Proust')

Voor zover ik weet hebben wij hier in het Nederlands geen uitdrukking voor, maar ik houd me aanbevolen voor suggesties.
Iedereen kent waarschijnlijk wel de Franse cakejes die je zelfs in alle automaten op de metrostations en het Gare du Nord kunt vinden, of - veel lekkerder - bij de pâtisseries en waarschijnlijk zijn de meesten van u ook wel bekend met de Franse gewoonte om koekjes, cakejes en zelfs croissants in de koffie of de thee te dopen. Dat laatste is wat de hoofdpersoon Marcel in Prousts lijvige meerdelige werk À la recherche du temps perdu doet: op bezoek bij zijn tante Léonie doopt hij een madeleine in de thee en de geur- en smaaksensatie daarvan roept ineens allerlei jeugdherinneringen op. En dat zijn er nogal wat, getuige de vele honderden bladzijden van 'Op zoek naar de verloren tijd', zijn meesterwerk.

volgende keer:
Hoe noem je in het Frans een 'geveltoerist' ?

outre mesure

buitensporig, excessief
('buitenmatig')

Deze winkel voor damesschoenen, -kleding, -tassen en -accessoires in Saumur noemt zichzelf outre mesure. Dat zou erop kunnen duiden dat ze grote maten verkopen, maar misschien slaat het wel op de grote maat van de winkel zelf. 
Het Franse woord outre komt van het Latijnse ultra dat 'verder weg' betekent. We kennen het vooral in de woorden en outre ('bovendien') en in de départements d'outre-mer (DOM), de 'overzeese departementen', zoals Frans Guyana, dat ik onlangs nog met een bezoek heb mogen vereren. Outre mesure betekent dus letterlijk 'verder dan de maat'. Maar mesure heeft sinds de elfde eeuw ook de afgeleide betekenis van 'matigheid, gematigdheid, norm'. Het hoeft dus niet per se naar een precieze lengtemaat te verwijzen en zo komt outre mesure dus ook aan zijn betekenis 'mateloos, buitensporig, bovenmatig'. Waarschijnlijk heeft de winkel dus enige ironie willen toepassen door een term die eigenlijk een negatieve bijklank heeft juist om te draaien: in deze bovenmatig grote winkel kun je je mateloos toegeven aan je buitensporige koopneigingen...

volgende keer...
dopen we een koekje in de thee.

on ne peut être à la fois juge et partie

De slager keurt niet zijn eigen vlees
('men kan niet tegelijk rechter en (klagende) partij zijn')

Dit wordt de overheid en grote bedrijven nog wel eens verweten: dat ze geen onafhankelijke onderzoekscommissie instellen als er iets fout is gegaan. Een slager die zijn eigen vlees keurt, is per definitie niet te vertrouwen. De Franse uitdrukking gaat terug op een Latijnse: Aliquis non debet esse judex in propria causa, quia non potest esse judex et pars ('iemand moet geen rechter zijn in zijn eigen zaak, omdat men niet rechter en partij kan zijn') en de verkorte vorm Nemo judex in causa sua ('niemand rechter in eigen zaak'), zoals op de sleutelhanger hierboven te lezen is.
Aanvankelijk was dit natuurlijk gewoon een juridische regel die letterlijk op te vatten is. De verbreding naar 'je kunt geen eerlijk oordeel vellen over dingen waar je zelf belang bij hebt' is heel logisch.

volgende keer:
Hoe zeg je 'buitensporig' in het Frans?

comme pas deux

uniek, heel bijzonder
('zoals niet twee')

Naast comme pas deux bestaat ook comme pas un en beide uitdrukkingen geven aan dat je van iets geen andere of betere variant aan zou kunnen treffen: zoals er geen tweede is. Geen beter design dus dan Comme Pas Deux. Je kunt het ook toevoegen aan een bijvoeglijk naamwoord. Zo kwam ik in een boek van Didier van Cauwelaert de combinatie confuse comme pas deux tegen, die dan zoiets moet betekenen als 'buitengewoon in de war'. 

volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans 'de slager keurt niet zijn eigen vlees' ?

location - lieu

verhuur - locatie

Nee, dit betekent niet dat Nice een mooie fietslocatie is. Het woord location is een zogenaamde faux ami ('valse vriend'). Je denkt meteen te weten wat het is, omdat wij hetzelfde woord kennen, maar... in een andere betekenis. Location betekent 'verhuur'. Je kunt op deze locatie dus fietsen huren. 
Als je naar een mooie locatie om te fietsen zoekt, zul je op zoek moeten gaan naar een lieu, endroit of région waar het mooi fietsen is. En als je 'op locatie' wilt filmen, dan ga je tourner en extérieur.
Toch kom je wel de combinatie location de vacances tegen en die betekent wel degelijk 'vakantielocatie'. Waarom? Omdat het hier gaat om een vakantieplek die je vooraf moet reserveren. Het gaat dus wederom om het huren, niet bijvoorbeeld om de schoonheid van de omgeving. Dan zou je het bijvoorbeeld weer eerder over een cadre hebben: un cadre magnifique ('een prachtige locatie, een schitterende omgeving'). Met taal hoef je je nooit te vervelen...

volgende keer:
Hoe kun je in het Frans aangeven dat iets uniek is?

coincer la bulle

lanterfanten / pitten / maffen
('de luchtbel vastzetten')

Deze man lijkt zich eerder uit te sloven om uit zijn bubbel te komen, waarin hij zelf lijkt vast te zitten.
Maar toch betekent de uitdrukking juist 'niets doen, lanterfanten'. Hoe kan dat?
Je moet denken aan de luchtbel in een waterpas. Als die luchtbel zich precies tussen de twee markeerstrepen bevindt, dan is het voorwerp waarop je de waterpas legt, ook echt precies horizontaal. 
Welnu, in de École Militaire Saint-Cyr werd gewerkt met een mortier waarin een plaat zat met een ingebouwde waterpas, die alleen inzetbaar was als de luchtbel zich precies midden tussen de twee markeerstrepen bevond en de plaat dus volmaakt horizontaal was. Deze horizontale positie doet al denken aan iemand die ligt te slapen. En als het apparaat eenmaal waterpas was, moest er gewacht worden op het bevel om de mortier ook daadwerkelijk in te zetten. Zo'n order kon soms lang op zich laten wachten, en wat kun je dan nog doen... precies, een beetje lanterfanten...

volgende keer:
gaan we op locatie...

ça me fait une belle jambe

daar schiet ik niets mee op
('dat maakt me een mooi been')












De uitdrukking gaat terug op de gewoonte van aanzienlijke mannen uit de zeventiende eeuw die graag zelfingenomen de mooie welvingen van hun benen toonden door ze in niets verhullende hoge kousen te hullen. De Zonnekoning Lodewijk de Veertiende deed dit zelfs tot op zeer hoge leeftijd. Van mannen die zich mooier of beter voordeden dan ze waren, werd al snel gezegd dat ze faisaient la belle jambe. 'Ze zetten hun beste beentje voor', zou je kunnen zeggen, al moet je daar wel enige spot aan toevoegen. Het blijft allemaal maar uiterlijke schijn. Later kon je - als iemand je een voorstel deed waar je geen voordeel uit kon halen - zeggen: cela ne me rendra pas la jambe mieux faite 'daar krijg ik geen beter gebouwd been van'. Denk aan ons: 'daar zie ik geen been in'. Haal de ontkenning weg en je hebt de ironische variant te pakken die in de huidige uitdrukking zit.

volgende keer:
gaan we even lanterfanten...

il fait un temps de curé

het is schitterend (rustig) weer
('het is pastoorsweer')

Of kaasmakers in Nantes nog altijd blij zijn met de naam van hun product, valt te bezien want gezien alle affaires die voortdurend weer aan het licht komen, hebben pastoors hun beste tijd gehad, maar goed, het gaat hier dus niet over de tijd, maar over het weer. 
De uitdrukking komt uit de wereld van zeelui, die het vooral gebruiken om kalm weer aan te duiden, wanneer de zee rustig is. Volgens een pastoor (curé) uit Ouessant zou het gaan om een verkeerd verstane uitdrukking. Het zou eigenlijk un temps à curer moeten zijn, nl. un temps à curer le fond du port, 'een goede tijd om de bodem van de haven uit te baggeren', wat uiteraard alleen zin heeft, als de zin rustig is. Of de pastoors ooit nog in rustiger vaarwater terechtkomen, is maar de vraag...

volgende keer:
Hoe kan een mooi been je verder helpen?

peau de balle

geen bal, geen zak, geen reet
('balhuid')

Une balle is een kogel of een kleine bal zoals gebruikt wordt bijvoorbeeld bij tennis en hockey, maar niet in deze uitdrukking. Net als in de Nederlandse varianten moeten we de betekenis zoeken in het mannelijk kruis, specifiek de teelbal, tegenwoordig eerder aangeduid met couille. Een man heeft er slechts twee en die zijn voor hem een kostbaar bezit. Heb je alleen de huid zonder inhoud, tja... daar kun je natuurlijk niets mee: geen bal. 
Er bestaat overigens nog een uitgebreide variant van de uitdrukking: peau de balle et balai de crin ('balhuid en paardenharen bezem'), waarin dat laatste gereedschap wordt gezien als een symbool van schaarste, om daarmee de uitdrukking nog te versterken.

volgende keer:
Wat voor weer is pastoorsweer?

(ne pas) avoir la carte

niets fout/niets goed kunnen doen / goed/slecht aangeschreven staan

Deze uitdrukking dateert pas uit de jaren zeventig van de vorige eeuw en komt uit de film- en theaterwereld. Het wil wel eens voorkomen dat het niet uitmaakt wat een bepaalde acteur of actrice op toneel brengt, maar dat het altijd in goede aarde valt of juist niet. De critici lijken een vooropgezette mening te hebben waar ze niet vanaf te brengen zijn. Sta je bij ze in een goed blaadje, dan heb je la carte, zoniet, on n'a pas la carte. Tegenwoordig kan het ook gebruikt worden in bijvoorbeeld de wereld van de politiek of van de sport. Al is het bij voetbal natuurlijk meestal geen goed teken als je een kaart hebt...

volgende keer:
Wat heb je aan de huid van een teelbal?

faire bonne figure

een goed figuur slaan / een goede indruk maken / goede sier maken
('een goed gezicht maken')

Een figure is niet alleen een figuur in het Frans en het betekent al helemaal niet 'figuur' in de zin van 'op je figuur letten'. In die betekenis gebruik je eerder het woord silhouette. Nee, de meest voorkomende betekenis van het woord figure is waarschijnlijk 'gezicht'. Faire bonne figure betekent dus letterlijk zoiets als 'een goed gezicht opzetten' en dat is ook inderdaad wat het tegenwoordig vaak betekent: goede sier maken, zonder dat je het wellicht echt meent. Maar van oorsprong betekent de uitdrukking eerder 'een goed figuur slaan' of 'een goede indruk maken' en het is voor het eerst zo gebruikt door Molière in zijn blijspel Le Misanthrope ('de mensenhater'), waarin personages hun best doen om goed over te komen in goed gezelschap en graag de rol spelen van een high society figuur. Nou ja, daarin ligt natuurlijk al wel wat  schijnheiligheid besloten...

volgende keer:
Hoe kun je in het Frans uitdrukken dat je in andermans ogen niets verkeerd of juist niets goed kunt doen?

poutine - putain

Poetin - kapsalon - hoer

Wat hebben Poetin, een kapsalon en een hoer nou weer met elkaar te maken? Meer dan je denkt en het draait weer helemaal om de uitspraak. De internationale (lees: Engelse) schrijfwijze voor de president van de Russische federatie is 'Putin'. Dat hebben wij in het Nederlands al aangepast aan 'Poetin' omdat we anders een [uu] zouden uitspreken in de eerste lettergreep. In het Frans zou de uitspraak van 'Putin' ernstiger gevolgen hebben. Het klinkt namelijk precies hetzelfde als het woord putain wat 'hoer' betekent en ook veel als scheldwoord van frustratie ('shit', 'godver') gebruikt wordt. 
Maar ook in de aangepaste spelling Poutine blijft de naam van Vladimir Vladimirovitsj aanleiding tot verwarring geven. In Canada en dan met name in Québec (maar ook in de rue Mandar in Parijs heb ik inmiddels een poutinerie aangetroffen) bestaat al heel lang het populaire gerecht poutine dat nog het meest aan onze Rotterdamse 'kapsalon' doet denken: het is een rijkelijk gevuld bord friet met gesmolten kaas en daaroverheen nog eens een hele plas vleesjus. Nee, ik heb het nooit geprobeerd, evenmin als de kapsalon. Ik word al dik van denken aan eten, dus aan zo'n caloriebom waag ik me niet, putain!

volgende keer:
Hoe kun je in het Frans een goed figuur slaan?

soit dit en passant

tussen (twee) haakjes / overigens / trouwens
('worde in het voorbijgaan gezegd')

Het is een wat oude constructie met zo'n subjonctif (aanvoegende wijs), maar kan nog steeds heel goed gebruikt worden om even iets tussendoor op te merken zonder de draad van je verhaal te verliezen: Mon procès commence le mois prochain, soit dit en passant ('De zaak komt overigens volgende maand voor'), Tu as un sourire charmant, soit dit en passant ('Wat heb jij een mooie lach, trouwens' of op zijn Balkenendes: 'U lacht zo lief...') en Une erreur, soit dit en passant, qui va m'aider à faire virer Stensland ('een fout, tussen haakjes, die me gaat helpen me te ontdoen van Stensland. 
De voorbeelden komen - tussen twee haakjes - van context.reverso.net.

volgende keer:
Wat hebben Poetin, een hoer en een kapsalon met elkaar te maken?

tête de linotte

leeghoofd / kip zonder kop
('kneukop')

Dit is de kop van een kneu, een mooie zangvogel, maar die kennelijk geen grote intellectuele kwaliteiten wordt toegedicht. Overigens zijn alle uitdrukkingen die beginnen met tête de van pejoratieve aard, zoals tête de lard ('dikkop', lett. 'spekkop'), tête de Turc ('pispaaltje') en tête de mule ('stijfkop', lett. 'muilezelkop'). En wat is er dan mis met de kop van een kneu? Nou ja, het is natuurlijk maar een klein koppie waar maar weinig hersenen in passen. Bijna leeg, dus...

volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans in figuurlijke zin 'tussen haakjes' ?

faux jeton

hypocriet / leugenaar
('valse penning')

Als we tegenwoordig snel iets willen uitrekenen en we hebben geen rekenmachientje of telefoon bij de hand, dan pakken we een papiertje en schrijven we de som even op. Maar voordat de Arabische cijfers werden gehanteerd, was dit nog niet mogelijk en was het gebruikelijk muntjes op een plankje te werpen (jeter, vandaar ook jeton, letterlijk 'werpsel') waarin kolommen waren uitgespaard die qua grootte precies overeenkwamen met de verschillende in omloop zijnde munten (stuivers, daalders, enz.), een soort telramen dus. Deze penningen zagen er soms uit als echte munten (zie het voorbeeld hieronder uit 1730 toen er al lang met Arabische cijfers werd gewerkt...) en ze werden dan ook wel eens als zodanig gebruikt bij mensen die zich gemakkelijk lieten bedriegen. 

volgende keer:

Hoe kun je in het Frans een leeghoofd noemen?

au temps pour moi

mijn fout!
(herstelt voor mij)

Hier hebben we iets te pakken waarover tot op de dag van vandaag enorm gediscussieerd wordt in Frankrijk. Het schijnt zelfs tot echtbreuken te hebben geleid. Vergelijk het met mensen in ons land die spontaan uitslag krijgen als ze het woord 'pubertijd' tegenkomen in plaats van het correcte 'puberteit'. Nou ja, als je tenminste de klemtoon op de laatste lettergreep legt. Want met de klemtoon op de eerste kun je het natuurlijk wel degelijk hebben over de tijd waarin je puber bent... Maar goed, terug naar ons onderwerp. Hele (Franse) volksstammen beweren dat het niet Au temps pour moi is maar Autant pour moi  ('net zo veel, evengoed voor mij'). Ik ben geneigd toch maar het oordeel van de gerenommeerde Académie Française te volgen die ervan overtuigd is dat Au temps pour moi de goede spelling is. Au temps ! is een militair bevel ('Herstelt!') waarmee gezegd wordt dat een fout uitgevoerde oefening moet worden overgedaan, bijvoorbeeld Au temps pour les crosses ! als de geweerkolven niet perfect synchroon de grond raken en er dus een chaotisch geluid te horen is. Au temps pour moi ! zou dan dus betekenen dat je een fout of vergissing hebt begaan, en dat dat even overgedaan zou moeten worden. Je geeft toe dat je fout zat ('Mijn fout!'). 
De cartoon is onderdeel van een serie plaatjes, waarin op het eerste plaatje de ober een bestelling opneemt en vraagt: Pour vous, Monsieur ? waarop die antwoordt Un demi ('een pilsje', maar letterlijk: een halve). Dan gaat hij verder Et pour vous, Monsieur ? en krijgt van de een na de ander het antwoord Pour moi autant ('voor mij net zo veel (un demi)'). Al met al een hele spraakverwarring, maar ik houd het maar op het oordeel van de veertig onsterfelijken...

volgende keer:
Wat hebben een schijnheilige en een valsemunter met elkaar te maken?

à son corps défendant

tegen wil en dank, met tegenzin, niet expres
('zijn lijf verdedigend')

Deze uitdrukking komt uit het begin van de zestiende eeuw, luidde eerst en son corps défendant en betekende 'zich verdedigend tegen een aanval'. Als je bij zo'n verdediging iemand anders pijn deed, dan was dat niet uit eigen wil, maar simpel omdat je je wel moest verdedigen, niet expres dus. Je gebruikt de uitdrukking vooral als je wilt aangeven dat iemand iets (pijnlijks/verkeerds/kwalijks) heeft gedaan om een groter kwaad te voorkomen.

volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans 'mijn fout' ?

la bouteille à l'encre

helder als koffiedik, volkomen duister, onduidelijk
('de inktfles')

Er zijn er maar weinig onder ons die nog met een kroontjespen en een inktpot gewerkt hebben, of het moet met oostindische inkt geweest zijn tijdens de tekenles.
Als zo'n pot eenmaal leeg was, was het glas niet meer doorzichtig doordat zich altijd inktresten aan de wanden hadden afgezet. Daarom wordt een situatie die onduidelijk of duister is gebleven of een probleem dat onoplosbaar is of lijkt wel een bouteille à l'encre genoemd in het Frans.

volgende keer:
verzetten we ons met lijf en leden...

ordinaire - vulgaire - grossier

gewoon - ordinair - grof

Nee, dit is geen ordinair drankje, al heb ik het zelf nog nooit geprobeerd, zo'n anijsfrisdrank. Ik denk dat ik liever een pastis drink straks in Marseille, maar wie weet is het wel verfrissend.
In ieder geval betekent het Franse ordinaire niet 'ordinair' maar 'gewoon' of 'alledaags'. Vaak ondergaan aanduidingen voor 'gewoon' een negatieve betekenisverschuiving. Denk maar aan 'gemeen': in 'het gemene volk' betekent het eigenlijk 'gewoon', maar 'gemeen' heeft vooral een negatieve betekenis gekregen ('kwaadwillend'). Datzelfde is bijvoorbeeld ook gebeurd met het Franse vilain (oorspronkelijk: dorpsbewoner, maar het heeft tegenwoordig de betekenis van 'gemeen, kwaadaardig'). Dat komt omdat mensen zich graag onderscheiden van het 'gemene volk' en er dus op gaan neerkijken.
Toch is dat met ordinaire in het Frans niet gebeurd. Dat betekent nog altijd 'gewoon, alledaags' en niet 'plat, smakeloos' of 'ongepast' zoals bij ons. Wil je dus iets of iemand 'ordinaire' noemen in het Frans, dan gebruik je bijvoorbeeld vulgaire (ook weer zo'n woord trouwens, het betekende oorspronkelijk 'van het volk') of grossier ('grof'). Daarnaast kun je ook bijvoorbeeld zeggen: C'est d'un commun ('dat is zo ordinair'), waarin dus het woord commun ('gewoon, gemeen') weer wel die negatieve betekenisverschuiving heeft ondergaan.

volgende keer:
dopen we weer ouderwets de kroontjespen in de inktpot...

avec le recul

achteraf gezien / met de kennis van nu
('met de (terugloop)afstand')

Je hoort het politici maar al te vaak zeggen, als ze weer eens een beslissing hebben genomen waar ze later op terug moeten komen. Op het moment dat ze de beslissing nemen zullen ze ondanks alle weerstand die het oproept nooit toegeven dat het eigenlijk geen goede beslissing is, of het nu gaat om de Brexit, om de afschaffing van de dividendbelasting of om het terugsturen van twee kinderen naar een land waarvan ze de taal niet spreken en waar ze moeten worden opgenomen in een weeshuis... 
Pas later is er de kans om enige afstand te nemen en terug te kijken op wat je eigenlijk teweeggebracht hebt. Die afstand wordt in het Frans uitgedrukt door het woord recul, afgeleid van het werkwoord reculer, letterlijk 'terugkonten'. Denk aan een groep koeien die terug worden gedreven in een weide: je ziet de koeienkonten langzaam terugwijken. Misschien kunnen we sommige beslissingen beter aan hen overlaten...

volgende keer:
worden we een beetje ordinair...

et des poussières

...en nog wat / ... en nog een beetje
('en stofdeeltjes')

Als je wilt aangeven dat iets nog een beetje meer is dan je al uitspreekt, dan kun je een bedrag, een lengte of een leeftijd aanvullen met ...et des poussières : un million d'euros et des poussières ('een miljoen euro en nog wat meer') of elle a cinquante ans et des poussières ('zij is iets over de vijftig, ergens begin vijftig'). Een poussière is een stofdeeltje, heel klein en licht van gewicht, bijna verwaarloosbaar, hoewel veel stofdeeltjes natuurlijk een enorme stofhoop kunnen maken...

volgende keer:
Hoe bekijk je in het Frans iets achteraf, met de kennis van nu?

se faire appeler Arthur

de wind van voren krijgen
('Arthur genoemd worden')

Je zult maar Arthur genoemd worden. Maar waarom is dat dan zo erg? Het is toch best een mooie naam? 
Het verhaal gaat dat de uitdrukking teruggaat op de Tweede Wereldoorlog. In het bezette deel van Frankrijk hadden de Duitsers een avondklok ingesteld. Het was verboden je na acht uur 's avonds nog op straat te bevinden. Er werd in de straten gepatrouilleerd en was je om acht uur nog steeds buiten, dan wees men op zijn horloge en brulde 'Acht Uhr!' Dat verstonden velen natuurlijk niet, en al helemaal niet een klein jochie dat bijvoorbeeld Julien heette en niet Arthur en helemaal geïntimideerd raakte door de reprimande...

volgende keer:
Hoe kun je in het Frans aangeven dat iets 'een beetje meer' is?

faire la manche

zijn hand ophouden
('de mouw doen')

'Help me. Ik heb vijf kinderen!' Maar of  de bedelaar ook op deze aalmoes gerekend had, is maar de vraag...
Hoe komt die mouw in de uitdrukking? Daarvoor moeten we terug naar de Middeleeuwen. In die tijd gaven dames  bij toernooien hun - afneembare - mouw aan een ridder die voor hen streed. Het Italiaans nam in de dertiende eeuw dit woord over als mancia in de betekenis 'gift, gratificatie' en uiteindelijk 'fooi' of 'aalmoes'. Midden zestiende eeuw kwam het woord weer via het Italiaans terug in de Franse taal met deze nieuwe betekenis. De uitdrukking ontstond pas weer een eeuw later. Aanvankelijk werd het vooral gebruikt voor straatkunstenaars die een bijdrage vroegen voor hun optreden, maar van lieverlee verbreedde de betekenis zich naar bedelaars.

volgende keer:
Je zult maar Arthur genoemd worden!

ça se bouscule au portillon

dat wordt dringen bij de poort / ik moet hoognodig
('dat loopt mekaar overhoop bij het toegangspoortje')

Tegenwoordig is alles geautomatiseerd in de Parijse metro, maar tot halverwege de twintigste eeuw moest je om bij het perron te komen eerst door een toegangspoortje dat bewaakt werd door een kaartjesknipper. Als je de metro al aan hoorde komen, werd het dus letterlijk dringen bij de poort. En ook daarna, want iedereen die de metro gemist had, wilde bij de volgende natuurlijk weer de eerste zijn die op het perron werd toegelaten. De uitdrukking kan nu gebruikt worden voor ieder evenement waarvan wordt verwacht dat er een grote toeloop zal zijn. Maar er is ook een afgeleide betekenis. En dan denken we niet aan een toegangspoortje voor de metro, maar aan de toegangsdeur voor de w.c. Wie onverhoopt te veel alcohol naar binnen heeft gewerkt, kan op een gegeven moment de dringende behoefte voelen om een deel daarvan in de toiletpot te deponeren. En dan moet je snel zijn en maar hopen dat hij niet bezet is. En ook als je moeite hebt met het binnenhouden van je darminhoud, kun je zeggen ça se bouscule au portillon.

volgende keer:
Hoe houd je in het Frans je hand op?

chaud devant !

Pas op, heet ! / personeel !
('warm van voren')

Dit is wat je obers kunt horen zeggen als ze zich snel met een dienblad door een menigte willen wurmen. 'Je kunt maar beter even opzij stappen als je voor me staat, want het is warm, wat ik in mijn handen heb'. Dat is natuurlijk een te lange boodschap, dus wordt het verkort tot Chaud devant ! net zoals in ons land vaak 'Personeel' geroepen wordt, en dan niet alleen door echt personeel...
Je kunt het ook zeggen als je een warme schotel op tafel zet.
Het kan zelfs figuurlijk gebruikt worden in de zin van 'Dat gaat er warm aan toe, dat wordt menens' (ça va chauffer !) als je een opstootje verwacht. Laten we hopen dat de ober op het plaatje niet al te heetgebakerd is...

volgende keer:
verdringen we ons in de Parijse metro...

donner - passer

geven - aangeven/doorgeven

Op het plaatje: 'Ik heb geen Viagra 50 meer. Ik geef u 100 gram en vanavond breekt u haar in tweeën. - Mijn vrouw? - Nee, de pil.'
Eigenlijk heeft het plaatje niet zo veel te maken met het onderwerp, want hier zit de spraakverwarring in la casser en deux, maar ik vond het plaatje omdat ik op zoek was naar een verbeelding van je vous donne ma femme, wat een Nederlander zomaar zou kunnen zeggen aan de telefoon als hij wil zeggen: 'Ik geef u mijn vrouw (even)'. Het werkwoord donner zou hier te letterlijk kunnen worden opgevat en het klinkt in zo'n geval dus alsof je je vrouw wilt weggeven. Het juiste werkwoord zou hier zijn passer ('doorgeven, aangeven') : Je vous passe ma femme, wat in het Nederlands weer een beetje eigenaardig klinkt, alsof je je vrouw even doorgeeft, zoals je het zout aangeeft aan tafel: Tu peux me passer le sel, s'il te plaît ? Houd er bij het werkwoord donner ook rekening mee dat er in het Frans een vaste volgorde geldt voor lijdend voorwerp (eerst) en meewerkend voorwerp (daarna). Vertaal dus 'ik geef mijn vrouw een cadeau' niet als je donne ma femme un cadeau. Zodra je zegt je donne ma femme dan wordt ma femme als lijdend voorwerp verstaan en geef je haar dus geen cadeau maar geef je haarzelf als cadeau weg (het verschil tussen un cadeau en en cadeau is dan nauwelijks hoorbaar).

volgende keer:
Wat roep je in het Frans als je een warme schotel op tafel zet?

avoir la dalle

sterven van de honger
('de straattegel/plavuis hebben')

Een straattegel of een plavuis komt in Nederlandse uitdrukkingen eigenlijk niet voor, maar wel in Franse. We hebben eerder al que dalle ! besproken dat 'drie keer niks' betekent.
Het woord dalle dat terugkomt in de uitdrukking van vandaag heeft een betekenisverandering ondergaan. Betekent het nu 'straattegel' of 'plavuis', in de veertiende eeuw stond het nog voor 'afvoer(bak)' (niet zo heel gek trouwens, denk maar aan onze 'gootsteen'). Daaruit is een eeuw later de figuurlijke betekenis 'keel' ontstaan, waarlangs drank en spijzen een weg naar beneden vinden. 
En zo is avoir (of crever 'sterven, creperen') la dalle 'sterven van de honger' gaan betekenen.
Heb je een helling in die keel (avoir la dalle en pente), dan moet je die keel wel goed smeren, dan lust je wel een drankje...

volgende keer:
passen we goed op met wat of wie we weggeven...