zaterdag 30 november 2019

médocs

medicijnen

De Fransen behoren tot de grootste medicijnafnemers van Europa en daarmee van de wereld. In menig huishouden zul je er net zo'n gevuld medicijnkastje aantreffen als op het plaatje. Maar waarom korten ze het woord médicament niet af tot médic maar tot médoc ? De analogie met het beroemde wijngebied in de Bordeaux ligt voor de hand.
Al sinds de Oudheid - en zeker tot en in de tijd van Rabelais (zestiende eeuw), werd hoog opgegeven van de medicinale heilzame werking van wijn en nog steeds heerst in Frankrijk de opvatting dat twee glazen rode wijn - bij voorkeur goede wijn, bijvoorbeeld uit de Médoc - het organisme ten goede zou komen. Misschien dat dat op de achtergrond een rol heeft gespeeld, maar een meer prozaïsche verklaring is dat in de Franse medische wereld al decennialang de software Médocs wordt gebruikt voor het uitschrijven van recepten. Maar je maakt mij niet wijs dat die naam niet bewust is bedacht met een knipoog naar het beroemde wijngebied...

volgende keer:
passen we op voor bosbranden...

vrijdag 29 november 2019

famille de mots : noir

noir - noirâtre - noiraud - noirceur - (se) noircir - noircissement - noircisseur - noircissure - noire

Vandaag is het Black Friday (vendredi noir), een goed moment dus om de zwartepietendiscussie te laten voor wat die is en de woordfamilie van noir ('zwart') eens onder de loep te nemen. Dan moeten we helaas wel constateren dat ook in het Frans het bijvoeglijk naamwoord noir vooral negatieve betekenissen heeft (evenals trouwens de verwante term dénigrer dat letterlijk zoiets betekent als 'zwart maken, zwart afgeven' van de Latijnse wortel niger die ook ten grondslag ligt aan het moderne noir): zo kan het 'vuil, smerig' betekenen, maar ook 'duister, somber', 'zwartgallig', 'noodlottig', 'boosaardig', 'macaber', 'clandestien' en zelfs 'dronken, kachel'. Als zelfstandig naamwoord is het ook een aanduiding voor een 'zwarte man' (of vrouw met een -e erachter). Het bijvoeglijk naamwoord noirâtre betekent 'zwartachtig' en noiraud betekent 'donker' (van haar en huid, en kan zo ook voor personen gebruikt worden). Noirceur betekent 'zwartheid' maar ook 'zwarte vlek' en zelfs 'gemeenheid, doortraptheid' en vroeger ook 'somberheid'.
Het werkwoord noircir kan zowel onovergankelijk ('zwart/donker worden') als overgankelijk gebruikt worden: 'zwart/donker maken', 'vuil maken', 'zwart afschilderen, somber voorstellen' maar ook 'in opspraak brengen'. Als wederkerend werkwoord betekent se noircir 'zwart/donker worden' of 'zich bedrinken' en als le ciel se noircit, dan 'betrekt de hemel'.
Hiervan is weer het zelfstandig naamwoord noircissement afgeleid, dat 'zwart worden/maken' betekent. Een noircisseur is een 'zwartverver' en een noircisseur de papier 'iemand die papier bekladt, een kladschrijver'.
Een noircissure is een 'zwarte vlek' of een aanduiding voor het 'zwart worden' van wijn. Een noire tenslotte, is een kwartnoot in de muziek, eindelijk eens een neutraal woord, tenzij je kwartnoten niet als zodanig herkent maar het als 'vals' beschouwt...
Al met al verraadt de taal (zowel de Franse als de Nederlandse) dus veel over hoe gekleurd we - of we het nu willen of niet - de werkelijkheid bekijken. Zwarte Piet is wat dat betreft nog maar het topje van de ijsberg...

volgende keer:
Fransen consumeren buitengewoon veel médoc. Betekent dat dat ze meer bordeaux- dan bourgognedrinkers zijn?

donderdag 28 november 2019

partir comme un pet sur une toile cirée

er als de gesmeerde bliksem vandoorgaan
('als een scheet op een tafelzeil')

Een scheet is iets wat ons snel ontsnapt. Zonder er erg in te hebben schijnen we er zo'n twintig per dag te laten. Of de snelheid ervan echter wordt bevorderd door hem op een tafelzeil te richten is mij niet geheel duidelijk. Dat is echter wel wat de Fransen kennelijk vermoeden. De persoon op het plaatje heeft zelfs alles op alles gezet om de omstandigheden zo gunstig mogelijk te laten zijn, door op een krukje plaats te nemen zodat de luchtstroom ook met uiterste precisie het tafelzeil kan raken. Misschien is het tafelzeil zo'n ideaal materiaal omdat het buitengewoon glad is en de luchtstroom er dus geen enkel obstakel hoeft te ontmoeten (gesteld uiteraard dat de tafel nog niet gedekt is). Het is dus misschien voor de uitdrukking gekozen vanwege zijn buitengewone aerodynamische - wat zeg ik - petodynamische eigenschappen. Een aldus gelaten scheet bereikt ook vliegensvlug de neusgaten van de tafelgasten nog voor ze die dichtgeknepen kunnen hebben en kennelijk geschiedt dat in Frankrijk soms met zo'n kracht dat zelfs het tafelzeil nog wel eens wil scheuren: déchirer la toile (lett. 'het tafelzeil verscheuren') betekent zoiets als 'een buitengewoon luide (of melodieuze) scheet laten'. 

volgende keer:
is het Black Friday (vendredi noir)...

woensdag 27 november 2019

casser sa pipe

de pijp uitgaan / de pijp aan Maarten geven
('zijn pijp breken')

Een tamelijk pijnlijke post vandaag, waarvoor we terug moeten gaan naar de tijd voor er narcoses bestonden. Op de slagvelden van Napoleon vielen veel gewonden en als er dan bijvoorbeeld een been moest worden geamputeerd, ging dat zonder verdoving. Om de extreme pijn te verbijten kreeg de ongelukkige een pijp van terracotta tussen zijn tanden geklemd, maar als de patiënt onverhoopt tijdens de operatie bezweek, dan viel de pijp uit zijn mond en brak meestal...

volgende keer:
Wie laat er nou een scheet op een tafelzeil?...

dinsdag 26 november 2019

être patraque

in de lappenmand zitten
('waardeloze munt zijn')

Het is weer de tijd voor een griepprik en ook mensen die daar niet voor in aanmerking komen lopen momenteel te snotteren of hoesten. De dagen worden korter en killer en daarmee neemt de weerstand af. Al sinds de zeventiende eeuw kun je dan in het Frans patraque genoemd worden. Dit is van oorsprong een Lombardisch (Noord-Italiaans) woord, patracca, dat verwijst naar een muntje zonder waarde. In overdrachtelijke zin werd het aanvankelijk gebruikt om een slecht functionerend mechanisme of uurwerk mee aan te duiden en vervolgens voor een persoon wiens gezondheid achteruitging...

volgende keer:
gaan we nog een stapje verder: we gaan (even) de pijp uit...

maandag 25 november 2019

avoir une araignée au plafond

ze niet allemaal op een rijtje hebben
('een spin op het plafond hebben')

De uitdrukking zou voor het eerst gebruikt zijn door Parijse prostituees, als een van de vele varianten om hetzelfde uit te drukken overigens, maar die zijn maar korte tijd in zwang geweest.
Het plafond is hierbij op te vatten als de binnenkant van het schedeldak waarbinnen een spin, die nu eenmaal gewend is aan slecht onderhouden interieurs, naar hartenlust en ongestoord haar web kan spinnen...

volgende keer:
zitten we in de lappenmand...

zondag 24 november 2019

panneaux insolites : rekening houden met elkaar

houd rekening met elkaar

Dat doen kennelijk nog te veel mensen niet. Op deze voor gehandicapten gereserveerde plaats parkeren blijkbaar vaak anderen die daar geen recht op hebben. Daarom is het bordje met het volgende opschrift onder het parkeerbord geplaatst:
'Een hufter zijn is geen handicap. Parkeer ergens anders.' Zou het helpen?

volgende keer:
hebben we ze niet allemaal op een rijtje...


zaterdag 23 november 2019

P.I.B.

produit intérieur brut
('bruto nationaal product')

Bij de berekening van het BNP (bruto nationaal product) van Frankrijk worden voortaan ook de opbrengsten van de drugshandel in beschouwing genomen. Daarom zie je de man links op het plaatje voorzichtig zijn koopwaar aanbieden met de woorden: 'Staat u mij toe mijn bescheiden bijdrage te leveren aan het opkrikken van de Franse staatskas...'
Het lijkt de laatste tijd in Frankrijk een stuk beter te gaan...

volgende keer:
hebben we oog voor onze gehandicapte medemens...

vrijdag 22 november 2019

famille de mots : empêcher

dépêche - (se) dépêcher - empêchement - (s') empêcher - empêcheur - n'empêche (que)

Als je dezer dagen CNN aanzet, zie je eindeloze verhoren in het kader van de impeachmentprocedure tegen Donald Trump. Wat een raar woord eigenlijk. Op het eerste gezicht zou je het kunnen lezen als een 'inperziking', maar dat zou natuurlijk onzin zijn. 'Inperking' zou al meer in de richting komen, want het woord is namelijk afgeleid van het Franse empêchement dat 'belemmering', 'verhindering' betekent. Het kan gebruikt worden in het geval van een aanstaand huwelijk. Als iemand een wettelijke reden heeft tegen het sluiten van een huwelijk, is er sprake van een empêchement dirimant of empêchement prohibitif, maar je kunt ook gewoon avoir un empêchement ('verhinderd zijn, opgehouden worden'). En cas d'empêchement en sauf empêchement betekenen '(behalve) in geval van verhindering'. Het is het zelfstandig naamwoord van het werkwoord empêcher ('verhinderen') dat weer afkomstig is van het laat-Latijnse impedicare ('in een (voet)val laten lopen'). Het wederkerende s'empêcher betekent 'zich weerhouden, nalaten'. (cela) n'empêche que betekent 'dat neemt niet weg dat...' en zonder que betekent de uitroep N'empêche ! zoiets als 'dat doet er niet toe, laat maar zitten'.
Een empêcheur de danser en rond (lett. 'iemand die verhindert dat er in het rond gedanst kan worden') is een 'spelbreker'. 
Je kunt jezelf of iets natuurlijk ook 'uit de voetval bevrijden': dépêcher, hetgeen nu '(vlug)zenden, toezenden, afvaardigen' betekent. Een dépêche is dan ook een 'telegram' of een 'officieel (schriftelijk) bericht'. Se dépêcher betekent 'zich haasten'.

volgende keer:
Het gaat weer beter met het Franse BNP, maar hoe komt dat?...

donderdag 21 november 2019

mener à la baguette

hard aanpakken
('met de stok leiden')

Op het plaatje zien we de Franse voetbalbondscoach Didier Deschamps als een vertwijfelde dirigent de leiding nemen over een denkbeeldig orkest dat kennelijk een streng bewind nodig heeft. De vraag welke partituur hij voor het Franse elftal zal inzetten, is kennelijk al beantwoord, want op zijn lessenaar staat het veelbetekenende "I will survive". Kennelijk is het erop of eronder voor het voetbalelftal dat op 21 juni 2018 (de dag van La Fête de la Musique) moet aantreden tegen Peru. Hij zegt daarbij met zijn dirigeerstok (baguette, wij kennen dat woord misschien alleen als 'stokbrood', maar het betekent gewoon 'stok' en heeft als tweede betekenis ook 'dirigisteerstok') in de hand  'Ik zal ze hard aanpakken' (lett. 'ik zal hen leiden met de dirigeerstok') en 'ik duld geen enkele valse noot'. 
Nu we weten dat de betekenis 'stokbrood' voor baguette slechts een afgeleide betekenis is van het algemene 'stok', kunnen we de uitdrukking beter begrijpen. Ze is afkomstig uit het leger. Lang geleden gebruikten militaire officiers hun degen als een stok om hun troepen te commanderen. Daarmee is de (wapen)stok dus een teken van gezag en hard aanpakken geworden.

volgende keer:
kunnen we er niet om heen en volgen we even de impeachmentprocedure in Amerika...

woensdag 20 november 2019

salut, vieille branche !

hee, ouwe rakker!
('hoi, oude tak!')

Net als in de Nederlandse uitdrukking duidt het  woord 'ouwe' niet zozeer op de leeftijd van de aangesprokene, maar meer op de duur van de onderlinge relatie. Je zegt het bij voorkeur tegen iemand die je al lang kent. Maar waarom noem je die persoon dan een 'tak'? 
Er wordt wel beweerd dat het te maken heeft met het werkwoord brancher dat '(elektrisch) aansluiten' betekent. Zoals je een apparaat met een stekker in een stopcontact kunt aansluiten, zo kun je ook twee mensen 'aan elkaar aansluiten'. Bedenk ook dat een stekker en een stopcontact in het Frans respectievelijk een prise mâle en een prise femelle ('mannelijke en vrouwelijke greep') heten. Dat zou het verband kunnen benadrukken, maar dan zonder per se de (hetero)seksuele connotatie.
Toch is deze verklaring onwaarschijnlijk of eigenlijk zelfs onmogelijk, aangezien de uitdrukking al midden negentiende eeuw gebezigd werd, toen er nog geen elektrische apparaten bestonden. 
Hoewel op het eerste gezicht misschien vergezocht, lijkt het aannemelijker dat de tak gezien moet worden als een stevig stuk hout, of een houten paal waaraan je je vast kunt houden als je je bedreigd, ongelukkig of onzeker voelt. Een soort rots in de branding dus, een functie die een goede vriend voor je kan vervullen. Ter ondersteuning van deze theorie wordt wel aangevoerd dat sinds 1400 het woord poteau ('paal') werd gebruikt om een goede vriend mee aan te duiden. Dat woord ligt weer aan de oorsprong van het huidige pote ('makker, kameraad').

volgende keer:
pakken we u met harde hand aan...

dinsdag 19 november 2019

arriver comme les carabiniers

als mosterd na de maaltijd komen / te laat aan komen z/kakken
('aankomen als de karabiniers')

Deze uitdrukking is afkomstig uit de opera Les brigands van Jacques Offenbach. Daarin komt op een gegeven moment een korps karabiniers (gendarmes) op die spreekzingen:

Nous sommes les carabiniers
La sécurité des foyers
Mais par un malheureux hasard
Au secours des particuliers
Nous arrivons toujours trop tard

('Wij zijn de karabiniers / voor veiligheid van huis en haard / maar door een ongelukkig toeval / komen we bij burgers in nood / altijd te laat')

Ook in het stripalbum 'De juwelen van Castafiore' wordt hiernaar verwezen, zoals je op het plaatje kunt zien. En voor wie het fragment uit de opera wil zien en horen:



volgende keer:
Hoe noem je een 'ouwe rakker' in het Frans?

maandag 18 november 2019

fier comme un pou

zo trots als een pauw / apetrots
('trots als een luis')

Je kunt zo trots als een pauw zijn (in het Frans trouwens orgueilleux of vaniteux ('ijdel') comme un paon) of apetrots, o.k., en in het Frans kun je ook nog trots als een haan zijn (fier comme un coq) of trots als Artaban (fier comme Artaban), verwijzend naar een zeventiende-eeuws romanpersonage, maar... trots als een luis? De luis op het plaatje lijkt het wel te zijn op zijn weerzinwekkende aangezicht ('Spiegeltje, spiegeltje aan de wand, wie is de lelijkste van het land?'). Rare jongens, die Fransen, of misschien toch niet, want het gaat hier helemaal niet om de luis, maar in feite weer om de haan zoals in fier comme un coq. Het woord pou is namelijk afkomstig van het Oud-Franse pouil of poul dat 'haan' betekende, de mannelijke tegenhanger dus van het nog altijd bestaande poule ('kip'). Dat de laatste l niet (meer) wordt uitgesproken is overigens niet vreemd: dat is bijvoorbeeld ook het geval bij de woorden fusil ('geweer'), gentil ('aardig') en outil ('gereedschap'). Ook het woord pouls ('pols') spreek je uit als 'luis' [poe].

volgende keer:
komt de nieuwe post als mosterd na de maaltijd...

zondag 17 november 2019

panneaux insolites : cameratoezicht

hoge nood

Tja, de nood moet wel heel hoog zijn, wil je hier toch de behoefte voelen je ingewanden te legen. Maar zou een openbaar toilet misschien geen betere investering zijn dan een permanent cameratoezicht?

volgende keer:
Hoe trots is een luis?

zaterdag 16 november 2019

BD

bande dessinée
('stripverhaal / stripboek')


Een strip is eigenlijk een strook papier waarop verschillende beelden getekend zijn die elkaar opvolgen en daarmee een verhaal vormen. Een strook is in het Frans une bande (dit woord wordt overigens ook gebruikt in de betekenissen 'bende, groep' en een bande-annonce is een trailer van een film, maar dit terzijde) en dessinée betekent 'getekend'. Dat levert vervolgens een woord van vijf lettergrepen op, dus dat vraagt om een afkorting, inderdaad BD. Stripverhalen spelen in Frankrijk - net als in België - een grote rol. Zo wordt al 47 jaar in Angoulême het internationale Stripfestival georganiseerd en zoals je op het plaatje kunt zien zijn er wel op meer plaatsen in Frankrijk regelmatig filmfestivals. Er is inmiddels ook een grote traditie om literaire werken in stripvorm te verwerken. Zelfs de gedichten van Baudelaire en Rimbaud en Prousts À la recherche du temps perdu verschijnen in Frankrijk in stripvorm. In Bayeux hangt zelfs een middeleeuws stripverhaal, waarop de slag bij Hastings wordt verbeeld: de beroemde tapisserie de Bayeux, een BD avant la lettre...


volgende keer:
staan we onder cameratoezicht...

vrijdag 15 november 2019

famille de mots : froid

froid - froidement - froideur - froidure - refroidir - refroidissement - refroidisseur - refroidissoir

Het wordt weer koud vandaag. Tijd dus om de woordfamilie van froid ('koud') te bekijken. Het woord zelf kan zowel het zelfstandig naamwoord ('kou, koude') als het bijvoeglijk naamwoord 'koud' aanduiden. Als zelfstandig naamwoord kan het ook 'verkoudheid' betekenen, net als in het Nederlands 'kou vatten': prendre froid betekent hetzelfde als attraper un rhume of s'enrhumer. Jeter un froid betekent 'een plotselinge stilte laten vallen'. Het bijvoeglijk naamwoord kan ook staan voor 'onverschillig, flegmatiek', net als bij ons 'dat laat mij koud'. In het Frans blijf je dan koud: je reste froid. Waar wij het hoofd koel houden, houdt de Fransman het zijne echt koud: garder la tête froide. Als bijwoord (froidement) heeft het vooral de figuurlijke betekenis van 'koeltjes, bedaard, nuchter, onverschillig' maar ook 'in koelen bloede'. Achever froidement quelqu'un is 'iemand in koelen bloede afmaken'. La froideur is de 'koelheid, onverschilligheid, gereserveerdheid' en als het over kunstwerken gezegd wordt 'nietszeggendheid, gebrek aan gevoel'. La froidure is meer letterlijk 'de bevriezing' of een verouderde term voor 'winterkou'.
Dan het werkwoord refroidir. Dat kan zowel onovergankelijk zijn ('afkoelen', letterlijk: faire refroidir un plat, 'een gerecht laten afkoelen' en figuurlijk: laisser refroidir, 'laten betijen') als overgankelijk: 'verkoelen, kouder maken' en figuurlijk 'verflauwen, bekoelen, beteugelen'. Ook kan het 'koud maken, vermoorden' betekenen. In wederkerende vorm betekent se refroidir 'afkoelen', maar ook 'een kou vatten' en 'afnemen'.
Le refroidissement is zowel 'afkoeling' als 'verkoeling, afname' als 'verkoudheid' en een refroidisseur is een 'koeler' of 'koelinstallatie'. Een système refroidisseur is een 'koelsysteem'. Met één letter verschil heeft refroidissoir een heel specifieke betekenis, nl. die van 'koelkuip' in een brouwerij.

volgende keer:
gaan we strippen...

donderdag 14 november 2019

le plancher des vaches

vaste wal/grond
('de koeienvloer')

Op de planken vloer van een zestiende eeuws schip was het uiterst onwaarschijnlijk dat je op zee een koe tegenkwam, maar als je na lange tijd op zee weer voet aan vaste wal zette, liep je niet zoals tegenwoordig over een betonnen walkade langs industriehallen en torenflats, maar liep je al snel tussen grazende koeien, de koeienbodem dus...

volgende keer:
wordt het weer koud...

woensdag 13 november 2019

tout de go

in één ruk / meteen / zonder poespas / stante pede
('helemaal van slok')

In eerste instantie denk je er misschien iets Engels in te herkennen, door dat go - zoiets van we go for it - maar ja, Wij Nederlanders denken tegenwoordig overal Engels in te herkennen, dat het Engels de enige taal is die naast het Nederlands bestaat, maar deze uitdrukking was al gangbaar in de zeventiende eeuw, toen het Engels nog lang niet zo alomtegenwoordig was als in onze tijden.   Een oudere versie van de uitdrukking was tout de gob, verwant met het werkwoord gober ('verzwelgen, opslokken'). Je kon bijvoorbeeld avaler tout de gob ('alles in één keer opslokken'), en dat dan natuurlijk zonder enige bijbedenkingen of gewetensbezwaren, gewoon zonder poespas, stante pede, in één ruk...

volgende keer:
bevinden we ons op vaste grond...

dinsdag 12 november 2019

ne pas manger de ce pain-là

ergens niet aan meedoen
('niet van dat brood eten')

Als je iets moreel afkeurenswaardig vind en er daarom niet aan mee wilt doen kun je zeggen 'dat je niet van dat brood eet'. Brood is misschien het meest gedeelde levensmiddel. Iemand die het brood met je deelt, kan je hebben uitgenodigd om zijn plannen te ontvouwen, waaraan je misschien niet je medewerking wilt verlenen. Als je dus weigert van dat brood te eten, dan weiger je ergens aan mee te doen. En omdat brood zo'n essentieel voedingsmiddel is, is dit ook een sterk gebaar. Er zijn - in penibele tijden althans - genoeg mensen die er alles voor over zouden hebben om een stukje brood te bemachtigen. Dan hoeven ethische bezwaren even niet in de weg te zitten. Alleen iemand die vast van zijn waarden overtuigd is kan in zo'n geval zo'n aanbod afslaan.

volgende keer:
gaan we in één ruk door...

maandag 11 november 2019

le tour est joué



(en) klaar is Kees! / een koud kunstje
('de truc is gespeeld')

Het woord tour (en dan heb ik het over de mannelijke vorm, niet over la tour ('de toren') zoals in la Tour Eiffel) kan vele betekenissen hebben. De oorspronkelijke betekenis is 'ronde', zoals in Tour de France, de 'Ronde van Frankrijk'. Die is inderdaad op het plaatje hierboven 'uitgespeeld'. Tour kan ook de ronde in een spel aanduiden, en daarmee dus ook onze 'beurt': c'est ton tour, 'het is jouw beurt'. Tijdens jouw beurt kun je ook iemand jouer un tour, 'een streek leveren' door een handige truc, een snelle actie waardoor je voordeel behaalt. En als je op zo'n manier op kortstondige wijze succes boekt, kun je zeggen: voilà le tour est joué, zoals wij dan kunnen zeggen: 'en klaar is Kees!', alsof het geen enkele moeite kost.
Zoals het tegenwoordig getuige het tweede plaatje met hulp van internet een koud kunstje is in een zgn. 'meme' iets in scène te zetten. Links zie je de oorspronkelijke foto en vervolgens vier mogelijke bewerkingen. Een kind kan de was doen, een koud kunstje, even googelen en klaar is Kees!

volgende keer:
bepalen we zelf welk brood we eten...

zondag 10 november 2019

panneaux insolite : nomen est omen

Dat is toch in ieder geval een positieve benadering: de weg naar het kerkhof is tegelijkertijd de weg naar het paradijs. De hel is geen optie, of moet je dan misschien naar dat andere kerkhof:

 ... want wat is een kerkhof eigenlijk anders dan een afvalsorteerplek, een soort milieupark? Opgeruimd staat netjes...

volgende keer:
is Kees klaar...

zaterdag 9 november 2019

radio

röntgenfoto
(radiographie)

Het vrouwelijke woord radio kan zowel 'radio-ontvanger' betekenen (voluit: le poste de radio, 'het radiotoestel') als 'röntgenfoto' (voluit: la radiographie). Passer à la radio kan dan ook twee dingen betekenen: 'op de radio komen' of 'zich laten doorlichten, een röntgenfoto laten maken'. Eigenlijk is radio in deze laatste uitdrukking weer een afkorting van radioscopie ('het doorlichten, nemen van een röntgenfoto'). Naast la radio bestaat in het Frans ook de afkorting le radio, wat kan staan voor een 'marconist'  of 'boordtelegrafist (in een vliegtuig)' (voluit: radionavigant) of een 'radio(tele)gram' (voluit: radiogramme). Dit laatste woord kan trouwens ook gebruikt worden voor het beeld dat op een röntgenfoto te zien is, waardoor je een röntgenfoto/beeld dus zowel une radio als un radio kunt noemen...

volgende keer:
liggen we op het kerkhof...

vrijdag 8 november 2019

famille de mots: brouiller

brouillage - brouillard - brouillasse(r) - brouille - brouillé - (se) brouiller - brouillerie - brouilleur - brouillon - débrouillard - débrouillardise - débrouille - (se) débrouiller - débrouillement - embrouillage - embrouillamini - embrouille - embrouillé - embrouillement - embrouiller

Oef, vandaag hebben we een verwarrende kluwen aan van elkaar afgeleide woorden uit de woordfamilie brouiller ('verwarren'), net als de twee personen op het plaatje geen wijs kunnen uit de verwarrende Georgische taal. Ze turen naar de voor hen onbekende Georgische letters en besluiten na enig nadenken dat ze zich op een andere manier zullen moeten redden (se débrouiller, lett. 'zich ontwarren') en zo vraagt de man aan de vrouw: 'Hoe zei je ook al weer 'goedendag'?' waarop zij naar hem zwaait en zegt: 'Zo!'.
Van het werkwoord brouiller ('verwarren, door elkaar halen, schudden (van kaarten bijvoorbeeld) en onmin zaaien') en zijn wederkerende variant se brouiller ('in de war raken, betrekken (van het weer) en ruzie krijgen') zijn verschillende zelfstandige naamwoorden afgeleid: zo kan de radio bijvoorbeeld een storing (un brouillage) krijgen. Misschien heeft hij last van een brouilleur ('stoorzender') of een signal brouilleur ('stoorsignaal'). Als het zicht gestoord wordt door mistflarden, spreekt men van brouillard ('mist, nevel'). Wist u dat dit woord trouwens ook een aanduiding kan zijn voor een dagboek? Wellicht heeft dat iets te maken met een van de betekenissen van het woord brouillon, nl. 'klad, eerste concept'. 'Kladpapier' heet in het Frans papier (de) brouillon en je kunt ook le brouillon d'un discours ('een concept van een redevoering') maken. Als je brouillon (bijvoeglijk naamwoord dus) bent, dan ben je 'warrig' of 'slordig'. 
Nog even terug naar de mist: het Frans heeft ook een woord voor 'natte mist', nl. brouillasse en het werkwoord brouillasser is dan ook een van de vele woorden voor 'motregenen'.
Zijn je persoonlijke relaties in de war, dan heb je een brouille ('(familie)ruzie') of (een beetje verouderd) een brouillerie ('onenigheid'). Dan ben je gebrouilleerd (brouillé), wat overigens ook roereieren (des oeufs brouillés) kan overkomen. Heel vervelend allemaal, voor je het weet heb je een flinke embrouillage ('puinhoop, bende') of zelfs een embrouillamini ('wanorde, uiterste verwarring'). Men zou kunnen uitroepen: quel sac d'embrouilles ! ('wat een onbeschrijfelijke puinhoop!'), waarin embrouille niet alleen kan staan voor 'verwarring, bende' maar ook voor 'bedrog'. Een affaire très embrouillée is een 'uiterst ingewikkelde zaak' en een discours embrouillé een 'warrige redevoering'. Dat kan dan weer resulteren in een hoop verwarring (embrouillement), die door een ander weer ontward (débrouillé) zal moeten worden. Gelukkig zijn veel mensen handig genoeg (débrouillard, 'handig, gewiekst' maar ook 'bijdehand') en dankzij hun débrouillardise (of débrouille, handigheid, gewiekstheid') kan men toch komen tot de benodigde verheldering (débrouillement).
Verwarrend allemaal, nietwaar?

volgende keer:
Over gestoorde radio's gesproken, wat is een radio nog meer?

donderdag 7 november 2019

être à l'ouest

de weg kwijt zijn / met zijn hoofd ergens anders zijn
('in het westen zijn')

Wij kunnen buiten westen raken, maar dan ben je je hele bewustzijn kwijt. In het Frans kun je nog in het westen zijn, maar dan ben je weliswaar bewust, maar toch de kluts kwijt, zoals zo vaak professor Zonnebloem in de Kuifje-albums. 
De uitdrukking is pas eind twintigste eeuw in het Frans verschenen en is waarschijnlijk een aanpassing van het Engelse to go west wat in de Eerste Wereldoorlog betekende dat je ging sterven of gedood worden. Op haar beurt kwam die uitdrukking weer uit het Engelse slang waarbij het betekende dat je veroordeeld werd tot de strop. Bij de oversteek over het Kanaal is de betekenis van de uitdrukking afgezwakt van dood naar een staat van versuftheid, door vermoeidheid of onoplettendheid. Waar wij zeggen 'ik lette even niet op, ik was met mijn hoofd ergens anders' zou je in het Frans kunnen zeggen j'étais à l'ouest.

volgende keer:
behandelen we een verwarrende woordfamilie...

woensdag 6 november 2019

se crêper le chignon

elkaar in de haren vliegen / elkaar de hersens inslaan / als viswijven tekeergaan
('elkaar de knot kroezen')

Alleen de laatste uitdrukking 'als viswijven tekeergaan' heeft dezelfde seksistische lading als de Franse uitdrukking van vandaag. In het Engels spreekt men van een cat fight waarbij het beeld opgeroepen wordt van katten die met hun klauwen uithalen en flink krabben. Maar de uitdrukking hoeft niet alleen te slaan op vrouwengevechten, het kan ook gebruikt worden voor hevige conflicten op allerlei gebied. Het woord chignon (nu 'knot') betekende in de twaalfde eeuw (toen nog chaignon) 'nek', maar kwam van het Latijnse catena/catenio ('ketting, keten'), misschien omdat de nek een keten van wervels was, maar ook omdat een gevangene aan de nek geketend werd. Vervolgens werd het woord gecontamineerd door tignon dat werd gebruikt voor in de nek opgestoken haar en zo ontstond in de achttiende eeuw het woord chignon. 
In de westerse wereld waren het lange tijd (totdat enkele jaren geleden de hipsters verschenen) alleen vrouwen die hun haar opstaken in een knot en als twee vrouwen elkaar in de haren vlogen, bleef van dat netjes opgestoken haar natuurlijk niets dan een verwilderde bos over.
Dan nu naar het werkwoord crêper, waarvan je in het woordenboek als eerste betekenis 'kroezen' vindt, maar ook 'touperen'. Het gaat hierbij om het voller maken van haar door met een kam of borstel trekkende bewegingen te maken. Het resultaat van een crêpage de chignon deed kennelijk denken aan het resultaat van een niet al te geslaagd toupeerproces...

volgende keer:
we go West...

dinsdag 5 november 2019

être mal en point

er slecht aan toe zijn
('slecht in punt zijn')

Het gaat inmiddels veel beter met haar, maar in januari 2017 werd deze jonge zeehond gered door een zeehondencentrum in Zuid-West-Frankrijk. Op de foto is ze inmiddels 11 kilo aangekomen en kan ze zich weer aan de rand van het bassin vasthouden. 
Het woord point ('punt') in de uitdrukking kan allerlei betekenissen hebben. In dit geval moet je denken aan een markeringspunt, een markering die een bepaalde positie aangeeft. Zo is een steak à point ('medium steak') tot een zeker punt gegaard en al in de twaalfde eeuw bestond de uitdrukking en bon point voor 'in goede conditie'. Daarvan is het woord embonpoint voor 'buikje' afgeleid. Hoe anders wordt daar tegenwoordig tegenaan gekeken...
In de vijftiende eeuw verscheen de grammaticaal minder duidelijke constructie bien en point dat in het moderne Frans niet meer bestaat. Zijn tegenhanger mal en point is echter nog wel gangbaar om een slechte conditie uit te drukken.

volgende keer:
vliegen we elkaar in de haren...

maandag 4 november 2019

charger la barque / la mule

zijn hand overspelen / te hoog mikken
('de boot / muilezel laden')

Voor degenen onder u wier Grieks niet meer is wat het is geweest: 'dus... om te voorkomen dat we op de rotsen te pletter slaan, vervoeren we ze'. Dit zijn woorden die uitgesproken werden door de Griekse premier Tsipras in het kader van de steeds strengere bezuinigingseisen van de eurogroep. Het moge duidelijk zijn dat wanneer je een boot (of een muilezel) te zwaar belaadt, deze geen meter meer vooruit zal komen en dat je dus je ambities zult moeten matigen. Il ne faut pas charger la barque/mule is zo'n aansporing tot matiging. Het werkwoord charger heeft net als charrier op zichzelf ook al de betekenis 'overdrijven' aangenomen. Overigens kan de uitdrukking charger la mule in de wielerwereld ook betekenen dat je (zonder dat als coureur te weten uiteraard) illegale substanties tot je hebt genomen om je prestaties te verbeteren...

volgende keer:
zijn we er slecht aan toe...

zondag 3 november 2019

panneaux insolites : Carla Bruni

bijzondere borden: Carla Bruni

Het zou natuurlijk te mooi om waar geweest zijn als deze jumelage ('stedenband' wat een beetje een bijzondere naam is voor een dorpje van 350 inwoners, maar goed...) al tot stand zou zijn gekomen voordat de Italiaans/Franse fluisterzangeres Carla Bruni in het huwelijk trad met de Franse president Nicolas Sarkozy. De jumelage tussen het dorp in de Cantal en het Italiaanse Bruni is aangegaan in 2010 om een hommage te brengen aan de nieuwe première dame van Frankrijk. Was Carlat dan een uitgesproken republikeinengemeente die de rechtse president een warm hart toedroeg? Ik heb het even nagezocht en vond tot mijn verbazing dat de toenmalige burgemeester van de PCF (Parti communiste français) was. Er was dus in ieder geval geen sprake van partijpolitiek. Misschien zijn ze er gewoon dol op fluisterzangeressen...

volgende keer:
overspelen we onze hand...

zaterdag 2 november 2019

instit

onderwijzer(es)
('instituteur/institutrice')

A.s. woensdag zouden de Nederlandse onderwijskrachten weer in staking gaan, o.a. omdat de basisschoolleraren niet meer gekort willen worden en hetzelfde salaris als hun collega's in het voortgezet onderwijs willen krijgen, die - ik heb het even over mijn eigen ervaring - ieder weekend en grote delen van de vakantie gewoon blijven doorwerken en iedere week zo'n 200 leerlingen voor hun neus krijgen, maar de acties zijn voorlopig van de baan.
In Frankrijk worden onderwijzer(es)s(en) al jarenlang gekort, maar dan in taalkundige zin. Hun functieaanduiding is ook nogal een tongbreker. Probeer maar eens een paar keer achter elkaar snel instituteur - institutrice uit te spreken. Aangezien Franstaligen sowieso dol zijn op het afkorten van woorden (on va manger au restau de la fac ? - D'ac ! voor restaurant, faculté en d'accord), hebben de meeste Fransen het dan ook over een instit (waarbij je de laatste t uitspreekt). Dat is bijvoorbeeld ook te zien op de plaatjes van een nationale campagne over de veelzijdigheid van het beroep van onderwijzer(es), waarvan je hier twee voorbeelden ziet: 'onderwijzer(es): een veelzijdig beroep. Kapster: Laten we eens kijken waar dat schatje naartoe is gelopen...' en 'Handschoenenaantrekker: En hoeveel vingers heb je nou?'
Overigens worden ook onze Franse collega's in het voortgezet onderwijs al jarenlang (af)gekort. Haast niemand heeft het over professeurs, maar over profs, niet te verwarren met het Nederlandse profs dat een afkorting is van professionals. Die heten in Frankrijk pros...

volgende keer:
Kent u Carla Bruni nog?

vrijdag 1 november 2019

famille de mots: chaussure

chausse - chaussé - chaussée - chausse-pied - chausse-trappe - (se) chausser - chaussette - chausseur - chausson - chaussonnier - chaussure - (se) déchausser - (se) rechausser

Wat hebben een schoen, een appelflap en een wegdek met elkaar te maken? Nou, over dat wegdek zijn niet alle taalkundigen het eens (daarover later), maar alle andere woorden zijn te herleiden naar het (volks)Latijnse calcea/calceus dat 'schoen' betekende. Het daarvan afgeleide chausse ging in het Oud-Frans aanvankelijk 'beenbekleding' betekenen. Een van de vroegere woorden voor 'broek' was dan ook une paire de chausses. Tegenwoordig wordt het woord chausse o.a. gebruikt in de betekenissen 'filterzak' en 'afvoerbuis (van de w.c.)'. Het gaat dus om het omhullen van voeten en/of (onder)benen en het werkwoord chausser betekende dan ook 'schoeien'. Tegenwoordig kun je chausser in verschillende betekenissen gebruiken, bijvoorbeeld om aan te geven dat een schoen goed of slecht past: cette chaussure chausse mal ('deze schoen past niet goed'), maar ook voor het aantrekken van schoenen of andere accessoires (chausser ses skis, 'zijn ski's onderbinden', chausser ses sandales, 'zijn sandalen aantrekken' of chausser ses lunettes, 'zijn bril opzetten'). Se chausser kan naast 'zijn schoenen aantrekken' ook betekenen 'zijn schoenen betrekken bij (+ firma bijvoorbeeld) of 'schoenen kunnen vinden': elle a du mal à se chausser, 'zij vindt moeilijk passende schoenen'.
Van dat werkwoord zijn de woorden chaussure ('schoen', letterlijk eigenlijk 'schoeisel', maar daarnaast ook 'schoenhandel' en 'schoenenindustrie') en chaussette ('sok') afgeleid. Ook een chausse-pied ('schoenlepel') en zelfs chausse-trappe ('vangkuil, valstrik, voetangel') hebben een vorm van het werkwoord in zich. 
Een chausson is een slof of een pantoffel en een chaussonnier ('pantoffelfabrikant') vervaardigt ze. De chaussons aux pommes (zie foto) worden echter door de boulanger-pâtissier vervaardigd en zijn door hun vorm naar de slof vernoemd. In het Nederlands hoor je naast 'appelflap' ook wel eens 'appelslof'. 
Als je je schoenen kunt aantrekken, kun je ze natuurlijk ook uittrekken ((se) déchausser). Ook als bijvoorbeeld een tand losraakt, kun je het hebben over het se déchausser van die tand en het kan ook betekenen dat iets 'bloot komt te liggen'. Daarna kun je de schoenen natuurlijk weer opnieuw aantrekken ((se) rechausser). Dit laatste werkwoord kan overdrachtelijk ook betekenen dat je je auto van nieuwe banden voorziet, een tandwiel van nieuwe tanden voorziet of een muur herstelt.
En dan komen we bij het betwiste chaussée voor wegdek. De meeste taalkundigen brengen dit woord ook in verband met het Latijnse werkwoord calceare (in het Frans dus chausser), in de betekenis 'van uitstulpingen/straatstenen/een talud voorzien' en daarmee past het dus ook in dezelfde woordfamilie. Door anderen wordt het echter in verband gebracht met calx, calcis ('kalk(steen)').
Zou zelfs de marechaussee dan in verband te brengen zijn met een schoen en een appelflap? Misschien iemand die verantwoordelijk is voor verkeer- en waterstaat, voor zee- (mer), water- (une mare is een 'poel') en landwegen (chaussée, 'wegdek')? Nee, dat zou volksetymologie zijn. Maréchaussée komt namelijk van maréchal ('maarschalk') en dat woord is uit het Frankisch (Germaans) overgenomen, overigens aanvankelijk als maréchal-ferrand ('hoefsmid'). Een maarschalk was in de Middeleeuwen verantwoordelijk voor de paarden...

volgende keer:
Binnenkort gaan de onderwijsgevenden weer staken omdat ze niet meer (af)gekort willen worden...