donderdag 31 december 2020

avoir la tête près du bonnet

een kort lontje hebben / gauw op zijn teentje getrapt zijn
('het hoofd vlak bij de muts hebben')

Het zou een heel stille jaarwisseling moeten worden vanavond, maar hier in Rotterdam hebben velen een kort lontje en zijn er al verschillende bommen afgegaan, brievenbussen de lucht in gevlogen en wat dies meer zij. 
Naar de uitdrukking van vandaag dan... er zijn verschillende manieren om 'een kort lontje hebben' uit te drukken. Het moge duidelijk zijn dat mensen met een kort lontje vaak niet goed gehumeurd zijn. Wij kunnen ook zeggen: niet goed gemutst (in het Frans mettre son bonnet de travers), maar het is een beetje onduidelijk waarom je een kort lontje hebt als je je hoofd vlak bij je muts hebt. Dat is toch altijd het geval?... Tja, na 10 maanden coronacrisis is dit helaas bij veel mensen ook een permanente gemoedstoestand aan het worden. Laten we hopen op enige verlichting in het nieuwe jaar.

volgende keer:
houden we de beurs even dicht...

woensdag 30 december 2020

faire litière de

onder het tapijt vegen / met voeten treden
('kattenbakvulling maken van')

Zowel de uitdrukking als het woord litière hebben in de loop der eeuwen veel verschillende betekenissen gehad. Zo betekende de uitdrukking in de dertiende eeuw 'de bodem met lijken bedekken', een eeuw later 'genieten van een vrouw', in de zeventiende eeuw 'ver verspreiden'. Het woord litière kan zowel in de betekenis 'draagstoel, brancard' worden gebruikt als in de betekenis 'laag voorwerpen' en sinds de twintigste eeuw 'kattenbakvulling'. Die laatste betekenis komt van de algemenere aanduiding voor een laag bladeren en/of stro waarop een dier zich te ruste legt en dit beeld moet je voor ogen hebben bij de huidige betekenis van de uitdrukking. Denk aan een stuk niet altijd even schone grond dat door een dier vertrapt wordt om op te kunnen gaan liggen, iets wat dus met voeten getreden wordt en maar het liefst onder het tapijt wordt geveegd...

volgende keer:
vragen we ons af hoe kort ons lontje is geworden...

dinsdag 29 december 2020

au ras des pâquerettes

laag-bij-de-gronds, platvloers

('vlak langs / op het niveau van de madeliefjes')

In eerste instantie verbaast dit beeld ons misschien: bij madeliefjes denken we niet meteen aan platvloerse opmerkingen, eerder misschien aan het hoopvol uitplukken van blaadjes om te voorspellen of het object van onze verliefdheid onze gevoelens beantwoordt. Maar het is natuurlijk waar dat madeliefjes laag bij de grond staan...

volgende keer:
vegen we maar snel onder het tapijt...

maandag 28 december 2020

enfant du sérail

een ouwe rot in het vak / gepokt en gemazeld
('haremkind')

Eind veertiende eeuw verschijnt het woord sérail in de Franse taal. Het is afkomstig uit het Turks-Perzisch, waar het 'paleis' en meer in het bijzonder 'harem' betekende. In de tragedie Bajazet van Racine (1672) zegt grootvizier Acomat tegen zijn vriend Osmin dat het paleis van de sultan geen geheimen meer voor hem heeft: Nourri dans le sérail, j'en connais les détours ('opgevoed in de harem, ken ik er alle hoeken van'). In de negentiende eeuw werd de uitdrukking pas echt populair. Toen werd het woord sérail ook vaak gebruikt in de betekenis 'bordeel' en een kind dat in zo'n omgeving geboren was, hoefde je natuurlijk niets meer wijs te maken...

volgende keer:
zoeken we het laag-bij-de-grond

zondag 27 december 2020

panneaux insolites : au revoir, père Noël !

pas op voor overstekende kerstman

Tja, hij moet ook weer terug naar Rovaniemi in Fins Lapland, dus ga liever niet de weg op vandaag, als je geen opstoppingen wilt. Voor je het weet zit je vast door het convoi exceptionnel du Père Noël...

volgende keer:

zijn we gepokt en gemazeld...

zaterdag 26 december 2020

la critique est aisée, mais l'art est difficile


de beste stuurlui staan aan wal

('kritiek is gemakkelijk, maar de kunst is moeilijk')

Geen metaforische uitdrukking (of een beperkte, alleen in het woord art ('kunst')) zoals in het Nederlands, wel een antithese (tegenstelling). De uitdrukking is afkomstig van de achttiende-eeuwse schrijver en acteur Philippe Néricault (bekend onder zijn acteursnaam Destouches), uit wiens werk bijvoorbeeld ook de uitdrukkingen les absents ont toujours tort (lett. 'afwezigen hebben altijd ongelijk') en chassez le naturel, il revient au galop ('de vos verliest wel zijn haren, maar niet zijn streken') afkomstig zijn. Overigens luidde het spreekwoord in Destouches' werk la critique est aisée et l'art est difficile.

Ik ga maar eens aan de slag met het diner voor Tweede Kerstdag. Kan ik het spreekwoord van vandaag maar vast als disclaimer gebruiken, mocht het nodig zijn...

volgende keer:
zwaaien we de kerstman uit...

vrijdag 25 december 2020

un colosse aux pieds d'argile

een papieren tijger
('een kolos met lemen voeten')

Het moet een van de zeven wereldwonderen geweest zijn, een reusachtig beeld van de zonnegod Helios (later samengegaan met Apollo) bij de ingang van de haven van het eiland Rhodos. Ook naast het amphitheatrum flavium in Rome stond een kolossaal beeld van keizer Nero, dat het amfitheater later de naam Colosseum gaf.

Maar de kolos uit de uitdrukking komt uit de bijbel, waar de Babylonische koning Nebukadnezar droomde van een gigantisch beeld. Zijn hoofd was van goud, armen en borst van zilver, buik en scheenbenen van brons, de onderbenen van ijzer en de voeten van ijzer en leem. In tegenstelling tot de andere materialen, is leem kneedbaar en zwak. Na een flinke regenbui kan het verdwijnen en moet het opnieuw opgebouwd worden. Door één geworpen steen, gericht op het fundament van het beeld, werd het kolossale standbeeld verwoest. 

Dus je kunt nog zulke fantastische ideeën hebben, als het is gebouwd op een wankele basis, dan kan het zomaar een mislukking worden. Of je kunt er als land, macht of bedrijf misschien heel imponerend en afschrikwekkend als een tijger uitzien, maar als je van papier gebouwd bent, prik je daar gemakkelijk doorheen...

volgende keer:
staan de beste stuurlui aan wal...

donderdag 24 december 2020

tout baigne !

het loopt gesmeerd / er is geen vuiltje aan de lucht
('alles baadt/zwemt')

In eerste instantie heb je misschien niet door dat de Franse uitdrukking ça baigne
en de Nederlandse variant het loopt gesmeerd direct met elkaar te maken hebben. Misschien zag je jezelf op een zomerse dag al op het strand liggen en genieten (het schijnt dat veel mensen dit doen...) van het zomerzonnetje en de zwemgeluiden om je heen.
Zodra je je echter gaat voorstellen dat je je dan ook flink moet insmeren met zonnecrème, dan kom je al in de richting. De uitdrukking luidde aanvankelijk namelijk ça baigne dans l'huile ('het baadt in de olie/druipt van het vet') en had betrekking op mechanismen die beter liepen als ze goed geolied waren (denk dus aan ons 'het loopt gesmeerd'). Overigens zouden de Fransen de Fransen niet zijn als er later ook culinaire varianten ontstonden, zoals ça baigne dans le beurre en ça baigne dans la margarine en dat er bij ça baigne dans l'huile aan frites werd gedacht...

Veel succes bij de voorbereidingen voor het kerstdiner. Que tout baigne!

volgende keer:
hangen we een papieren tijger in de boom...


woensdag 23 december 2020

porter sur les fonts baptismaux

wereldkundig maken
('op de doopvont brengen')

Waarom het woord fonts baptismaux alleen in het meervoud bestaat, is mij niet duidelijk (in het geval van toilettes is het begrijpelijk, omdat dat woord eigenlijk 'doekjes' betekent, maar het niet bestaande woord font komt van het Latijnse fons, 'fontein(tje)'), maar dit terzijde. 

In de tweede eeuw na Christus deed de kerkvader Tertullianus een tamelijk existentialistische uitspraak, zeker als je hem in het Frans weergeeft: on ne naît pas chrétien, on le devient. De aandachtige lezer herkent hier de beroemde uitspraak van Simone de Beauvoir in: on ne naît pas femme, on le devient. Je wordt dus niet christelijk geboren, maar je wordt het pas bij het doopsel. In de katholieke praktijk kun je dit gegeven nauwelijks existentialistisch noemen, althans niet voor de gedoopte christen zelf, aangezien het de ouders zijn die ervoor kiezen. In sommige andere geloofsgemeenschappen vindt de doop pas op volwassen leeftijd plaats, waarbij het dus wel degelijk een bewuste keuze is van de gelovige zelf.

Als je in figuurlijke zin iets naar de doopvont brengt, maak je iets openbaar bekend, een beslissing die je al hebt genomen, maak je wereldkundig.

volgende keer:
loopt het gesmeerd...

dinsdag 22 december 2020

niveler par le bas

afromen
('gelijkmaken aan de onderkant')

Het woord niveler (van niveau) bestaat al sinds de veertiende eeuw en betekent 'gelijkmaken op een horizontaal niveau'. Figuurlijk betekent het meestal het gelijktrekken van salarissen. Dat kan par le haut (de salarissen optrekken naar een gelijkmatig hoog niveau, wat in het algemeen veel enthousiasme oproept maar waar doorgaans de middelen voor ontbreken), par le milieu (wat een hoop kritiek oplevert, vooral van mensen die zich al in een bevoorrechte situatie bevinden en dus meestal niet doorgaat, omdat die zelf het beleid bepalen) of par le bas (wat in crisissituaties vaak gebeurt, maar op termijn veel protest oplevert en een algehele depressie veroorzaakt). We kunnen onze borst vast nat maken voor de periode na de coronacrisis...

volgende keer:
maken we een nieuwe uitdrukking wereldkundig...


maandag 21 december 2020

un cadavre dans le placard

een lijk in de kast

Een heel Europese uitdrukking deze keer: we hebben ze overal kennelijk... al blijven ze in het Engelse taalgebied veel langer in de kast zitten, aangezien ze daar skeletons in the cupboard (of in the closet) hebben zitten - al het vlees is daar al ontbonden - en zijn de lijken bij onze oosterburen naar de kelder verhuisd: eine Leiche im Keller haben. 
De Britten hebben het geboorterecht, om precies te zijn de schrijver William Makepeace Thackeray, die de uitdrukking in 1845 voor het eerst optekende. 
Op het Europese continent komen familiegeheimen en andere weggemoffelde zaken kennelijk sneller aan het licht...

volgende keer:
gaan we niveleren...

zondag 20 december 2020

panneaux insolites : toilettes fermées

hoge nood

Dit is natuurlijk vragen om moeilijkheden: heb je op een zondagmiddag net met de allergrootste moeite je plas weten op te houden, naarstig gezocht naar een toilet, er op het laatste nippertje een gevonden - je weet niet hoe snel je deur open en je broek los moet maken - en dan tref je boven de toiletpot dit bordje aan: gesloten op zondag... 
Hoe zouden ze dat doen trouwens, het deksel vastkleven?... 

volgende keer:
vinden we een lijk in de kast...


zaterdag 19 december 2020

français de la rue : zinc

(aan de) bar / toog

Echt straattaal is het niet, meer algemene omgangstaal, waar bar en comptoir meer de officiële woorden zijn. Sommige bars waren vroeger met een laagje zink bedekt, hoewel meestal met koper. Als pars pro toto kan het woord zinc ook voor het hele café gebruikt worden, net als bij ons het woord 'bar'.

Overigens kun je ook met je zinc aan de zinc gaan zitten, want het is ook een woord voor 'makker, kompaan'. Daarbij heeft het niets met het woord 'zink' te maken, maar hebben we te maken met het verlan (omkeren van lettergrepen) van het woord cousin ('neef'). Voor wie dat niet meteen ziet: sin-cou (waarbij sin uiteraard met een z-klank wordt uitgesproken) en dan hak je de laatste klinker eraf.

volgende keer:
hebben we hoge nood...


vrijdag 18 december 2020

c'est fort de café !


dat is geen kattenpis! / dat is overdreven! / dat gaat wel ver!

('dat is sterke koffie!')

C'est fort ! is eigenlijk al genoeg om overdrijving uit te drukken. Het de café is er ter versterking aan toegevoegd, omdat je ook plotseling verrast kunt worden door een straf kopje koffie.

volgende keer:
gaan we eens kijken of we nog ergens aan de bar kunnen zitten...

donderdag 17 december 2020

claquer le baigneur

billenkoek geven
('de zwemmer slaan')

Bij het woord baigneur denken we in eerste instantie aan een 'bader, zwemmer' en als we deze zwemmer billenkoek zouden geven, dan ligt hij meteen in het water en kan hij zijn baantjes gaan trekken. 

Maar in het argot is baigneur een aanduiding voor het 'achterste', waarschijnlijk omdat het misschien het lichaamsdeel bij uitstek is dat het vaakst aan reinigingsbaden wordt onderworpen. 

volgende keer:
drinken we sterke koffie...

woensdag 16 december 2020

à perdre haleine

buiten adem / tot het uiterste / adembenemend
('tot adem te verliezen / adem verliezend')

Als het jochie op de foto doorloopt tot hij helemaal buiten adem is, dan gaat hij tot het uiterste. Je kunt courir à perdre haleine ('rennen alsof het leven ervan afhangt') zoals hij, maar ook attendre à perdre haleine ('wachten tot je een ons weegt'), hoewel dit natuurlijk niet al te veel fysieke inspanning vergt. Een uitzicht kan ook à perdre haleine zijn. Wij zouden dat dan 'adembenemend' noemen.

volgende keer:
slaan we een zwemmer op de billen...

dinsdag 15 december 2020

comme un poisson dans l'eau

als een vis in het water

Vandaag een uitdrukking die we in zowel het Frans als het Nederlands kennen. Of de contaminatie die mijn vader ooit bedacht - 'hij heeft een leven als een prins in het water' ook wel eens in het Frans gehoord is, is mij niet bekend. 
Het moge duidelijk zijn dat een vis - in tegenstelling tot een prins - zich in het water in zijn element voelt, zoals wij dat doen in de frisse buitenlucht op het land...

volgende keer:
raken we buiten adem...

maandag 14 december 2020

avoir des fourmis dans les jambes


een slapend been hebben / peper in je kont hebben

('mieren in de benen hebben')


Deze uitdrukking kan twee betekenissen hebben. Het kan het gevoel weergeven dat je krijgt als je been bijvoorbeeld langere tijd beklemd is geweest en de bloedcirculatie weer langzaam op gang komt. Het irritant kriebelende gevoel kan de suggestie geven van een heleboel mieren die over je benen lopen. Om dat gevoel kwijt te raken, moet je in beweging komen.

Vandaar ook de tweede betekenis: 'peper in je kont hebben' als je niet stil kunt blijven zitten maar in beweging wilt komen...

volgende keer:
voelen wij ons als een vis in het water...


zondag 13 december 2020

panneaux insolites : trottoir à chiens

voetgangers pas op!
hondentrottoirs
   hondentrottoir

   Dit bord had jaren geleden op onze
   trottoirs niet misstaan: voordat
   hondenbezitters verplicht waren de
   uitwerpselen van hun trouwe viervoeters
   na gedane arbeid in speciaal voor dat
   doel ontworpen plastic zakjes te
   deponeren, moest je soms slalommen
   langs de vele dampende bolussen die je
   vervolgens geduldig met een stokje
   tussen de ribbels van je zolen moest
   wegkrabben.

Er is trouwens al een nieuw woord bedacht voor dit soort speciale 'hondentrottoirs': crottoirs, een samentrekking van trottoir met crotte ('(honden)drol').

volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans dat je been slaapt?

zaterdag 12 december 2020

français de la rue : vénère

opgewonden / boos (maken)

Het hoeft geen venerische ziekte te zijn waarover je je opwindt. Het kan van alles zijn dat je op je zenuwen werkt, want dit straattaalwoord is niets anders dan de verlan-variant van énerver/énervé ('op de zenuwen werken, irriteren / geïrriteerd, opgewonden, boos). Voor wie het weer even vergeten was: verlan is een veel gebruikt procedé in jongeren/straattaal waarbij lettergrepen worden omgedraaid (verlan = l'envers, 'het omgekeerde').

volgende keer:
begeven we ons (liever niet) op hondentrottoirs...


vrijdag 11 december 2020

à la clef

met als logisch gevolg
('met de sleutel')

Bij een sleutel denken we in metaforische zin misschien al snel aan een sleutel die deuren opent als beeld voor het oplossen van problemen, maar de uitdrukking van vandaag komt uit de muziek. Je moet dus denken aan een G- of F-sleutel aan het begin van een notenbalk die bepaalt hoe je alle noten op de notenbalk moet lezen. Logisch toch?

volgende keer:
winden we ons op...

donderdag 10 december 2020

tout schuss

vol gas / linea recta
 ('helemaal schot')

Deze uitdrukking komt uit de skiwereld. Daarin is Schussfahrt een term voor het loodrecht naar beneden skiën zonder bochten te maken, linea recta dus en dat gaat uiteraard buitengewoon snel en niet zonder risico. Maar deze winter zullen de meeste skipistes gesloten blijven vanwege de coronacrisis. De liefhebbers zullen dus gas terug moeten nemen en als ze zich dan maar meteen aan de après-ski willen wagen, dan kunnen ze weer linea recta naar huis...

volgende keer:
sleutelen we aan een andere uitdrukking...

woensdag 9 december 2020

tant pis

jammer dan / helaas pindakaas
('zoveel slechter')

Een Duitse vriend van mijn moeder had gehoord dat je in de Parijse metro heel erg moest oppassen voor zakkenrollers. Dat wilde hij eens uitproberen. Hij stak een portemonneetje in zijn kontzak en zorgde ervoor dat dat voor iedereen heel goed zichtbaar was (zo zat er een koord aan dat ver uit de broek hing). Mij had hij gevraagd hoe je in het Frans 'helaas pindakaas' zei. Het was al snel raak. Iemand trok aan het koordje en de portemonnee werd door de metro gegooid en kwam terecht bij een handlanger die op het perron stond. Die smeet de portemonnee echter razendsnel en verontwaardigd terug de metro in, toen hij bij het openen van de portemonnee een briefje aantrof waarop Tant pis ! geschreven stond. 
Officieel is pis de vergrotende trap van mal ('slechter, erger' als bijwoord dus), maar het komt alleen nog maar in een paar vaste combinaties voor. Doorgaans wordt in de betekenis 'erger' het bijvoeglijk naamwoord pire gebruikt.

volgende keer:
De zakkenroller maakte zich tout schuss uit de voeten...

dinsdag 8 december 2020

les lâcher avec un élastique

krenterig zijn / met de ene hand geven en met de andere hand nemen
('ze loslaten met een elastiek') 

Het is niet meer leverbaar bij bol.com, maar deze beschrijving vind je nog van het Jokari-tennisspel: Met deze set kunsstof rackets, bal en standgewicht vermaak je je de hele zomer ! Doordat de bal met een elastiek aan het gewicht vast zit, zal deze nooit verder vliegen dan de bedoeling is en kun je zo hard slaan als je wilt, zonder dat je de bal moet gaan zoeken. Voor urenlang speelplezier, alleen of met je vriendjes.

volgende keer:
Hoe zeg je 'helaas pindakaas' in het Frans? 



zondag 6 december 2020

panneaux insolites : priorité aux canards

 

eenden voorrang

In Noord-Holland kennen we borden ter bescherming van de paddentrek, maar dit heb ik nog niet eerder gezien: 'eenden voorrang, auto's vaart minderen, honden aan de lijn'. Maar sympathiek is het wel...

volgende keer:
zijn we krenterig maar veerkrachtig...

zaterdag 5 december 2020

français de la rue : en taule / tôle

in de bak (gevangenis)

De Amerikaanse gevangeniscomedie Doin' Time heet in het Frans La Taule en délire. 
Het woord tôle (van het Latijnse tabula, 'tafel') betekent 'plaatstaal'of 'staalplaat'. Met de toevoeging ondulée ('golvend') betekent het 'golfplaat'. Misschien dat het daarom ook de aanduiding kan zijn in straattaal voor een huis (krot).
Het kan ook specifiek 'plaatwerk van een auto' betekenen en als metonymia (pars pro toto) staan voor de auto als geheel.
Maar weer even terug naar de betekenis 'huis/krot': de meest voorkomende betekenis van en tôle is 'in de bak (gevangenis)' en alleen dan wordt het woord vaak ook als taule gespeld.

volgende keer:
krijgen eenden voorrang...

vrijdag 4 december 2020

une main devant une main derrière

helemaal uitgekleed / geen cent te makken
('een hand van voren een hand van achteren')

Dit is meer een hand voor de andere, maar hier doet ook de handdoek nog zijn werk. Maar als je helemaal uitgekleed bent (als man, een vrouw zou misschien nog een paar handen willen hebben...) heb je alleen je handen om je genitaliën en de achteruitgang te bedekken in een uiterste poging om nog enigszins representatief in gezelschap te verschijnen. 'Helemaal uitgekleed' is in zowel Frans als Nederlands een metafoor voor 'niets meer bezitten, blut zijn', iets waar je je ook voor kunt schamen.

volgende keer:
als bovenstaand plaatje weer eens niet wordt geaccepteerd door Facebook, ga ik misschien wel de bak in...

donderdag 3 december 2020

adieu, veau, vache, cochon, couvée

zeg maar dag met je handje
('vaarwel, kalf, koe, varken, kippetjes')

Zoals vele andere Franse uitdrukkingen is deze afkomstig uit het werk van Jean de La Fontaine (1621-1695) en wel uit de fabel La Laitière et le pot au lait ('de melkboerin en de melkkan'), waarin boerin Perrette op weg gaat naar de markt om haar melk te verkopen. Onderweg fantaseert ze over wat ze allemaal kan gaan doen met het geld dat ze ermee zal verdienen. Ze zal er eieren mee kunnen kopen om kippen te gaan houden die haar geld op zullen leveren waarmee ze een varken kan kopen dat het als het eenmaal vetgemest en verkocht wordt haar toestaat om een kalf en een koe te kopen. En al fantaserend ziet ze zich al aan het hoofd van een enorm veeteeltbedrijf. Helemaal door haar gedachten in beslag genomen struikelt ze vervolgens en daarbij breekt haar melkkan waardoor alle mooie toekomstplannetjes in duigen vallen.


volgende keer:
worden we helemaal uitgekleed...

woensdag 2 december 2020

ça va durer 3 plombes

'Ik sta al/op drie loodgieters
te wachten'

dat gaat een eeuwigheid duren
('dat gaat drie 'loodjes' duren')

Voor het getal 'drie' kun je trouwens ieder ander getal invullen, dat even vooraf gezegd.

Het woord plombe bestaat eigenlijk niet los in een andere betekenis, wel de woorden plomb ('lood, zekering, loodje') en plombier ('loodgieter'). 

Hoe het woord plombe in de volkstaal 'uur' is gaan betekenen, is niet helemaal duidelijk. 

Volgens een zeventiende-eeuws woordenboek was een van de betekenissen van het werkwoord plomber (nu: 'met lood bekleden/bezwaren, 'plomberen, in het lood brengen') 'slaan'. Welnu, in die tijd bestonden uiteraard geen digitale klokken, maar alleen metalen klokken waarop met een hamer de uren werden geslagen. En ook de gewichten die vroeger aan uurwerken hingen werden plombs genoemd. In het argot van de negentiende eeuw ging het werkwoord plomber dan ook 'de klok luiden, het uur slaan' betekenen en daarmee is de betekenis 'uur' van plombe natuurlijk tamelijk vanzelfsprekend. Maar wat deze vanzelfsprekendheid weer een beetje ondergraaft is het feit dat in de eerste helft van de negentiende eeuw ook maanden en jaren met het woord plombes werden aangeduid...

volgende keer:
zeggen we dag met het handje...

dinsdag 1 december 2020

le tonneau des Danaïdes


een bodemloos vat / onbegonnen werk / een gat in je hand 

('het vat der Danaïden')

Op dit schilderij van Waterhouse zie je ze, de Danaïden. In het gebied dat nu Egypte en Libië heet woonden volgens de Griekse mythologie ooit twee tweelingbroers, Egyptos en Danaos. Aigyptos had vijftig zonen, Danaos vijftig dochters. Aigyptos beval zijn zonen met de dochters van Danaos te trouwen, waarop Danaos met zijn vijftig dochters vluchtte naar Argos. Maar Danaos en zijn zonen volgden hem daarheen en om het volk een lange strijd te besparen besloot hij toe te geven, maar hij vroeg zijn dochters om hun echtgenoten te doden tijdens de huwelijksnacht. Alle Danaïden stemden in op één na, Hypermnestra, die weigerde omdat haar man Lynceus haar wens had gerespecteerd om maagd te blijven. Danaos was woest op zijn ongehoorzame dochter en liet haar veroordelen voor hoogverraad. De godin Aphrodite kwam tussenbeide en redde haar. Lynceus doodde later Danaos uit wraak voor de dood van zijn broers. In sommige versies van de mythe werden de Danaïden in de onderwereld gestraft doordat ze gedwongen waren water aan te dragen in een kruik met gaten, zodat het water er altijd uitliep. Hypermnestra echter ging rechtstreeks naar het Elysium. 

Vanaf de achttiende eeuw kwam de uitdrukking in Frankrijk in zwang in de betekenis van 'onbegonnen, zinloos werk'. Later kwam daar overigens ook de betekenis 'een gat in je hand' bij voor mensen die geld verkwisten.

volgende keer:
gaat een eeuwigheid duren...

zondag 29 november 2020

panneaux insolites : ponton dangereux

betreden op eigen risico

Sommige borden zijn tamelijk overbodig, dunkt me, of zouden er werkelijk mensen zijn die overwegen om de betreffende loopbrug uit te proberen?

Maar goed... een gewaarschuwd mens telt voor twee...

volgende keer:
bespreken we een bodemloos vat...

zaterdag 28 november 2020

français de la rue : avoir le seum

de pest in hebben
('gif hebben')

Deze gemoedstoestand laat zich moeilijk in één woord vertalen; het is een mengsel van wrok, verbittering, woede, frustratie en walging. Het woord seum is afkomstig uit het Arabisch en betekent letterlijk 'gif', wat zowel de woede, de verbittering als de walging verklaart. 

volgende keer:
betreden we een gevaarlijk bruggetje...

vrijdag 27 november 2020

compter les étoiles

De hotels van de rijken hebben maximaal 
5 sterren, dat van de armen heeft er 
oneindig veel meer
water naar de zee dragen
('de sterren tellen')

Er zijn oneindig veel sterren. Die indruk krijg je al als je op een onbewolkte dag naar de nachtelijke hemel kijkt, ook al staat er maar een fractie van aan het firmament. Het is gewoon onbegonnen werk om ze te gaan tellen. Dat realiseert de Kat zich hier ook, die overigens speelt met een andere uitdrukking: dormir sous la belle étoile ('onder de brug slapen / dakloos zijn').

De uitdrukking van vandaag is voor het eerst opgetekend in 1531 maar heeft haar oorsprong in de bijbel, waar in Genesis 15.5 over het nageslacht van Abraham gezegd wordt: 'Toen leidde Hij hem naar buiten, en zeide: Zie toch op naar de hemel en tel de sterren, indien gij ze tellen kunt; en Hij zeide tot hem: Zo zal uw nageslacht zijn.'

Het moge duidelijk zijn dat het tellen van sterren een zinloze bezigheid is, evenals het dragen van water naar de zee, of het tellen van schaapjes... Een Fransman heeft overigens nog de keuze uit een aantal andere zinloze bezigheden, zoals het water, de lucht of de wind slaan, in een viool pissen of een giraf gaan kammen.

volgende keer:
hebben we de pest in...

donderdag 26 november 2020

être baba

paf staan / met de oren staan te klapperen
('baba zijn')

Nee, met het in rum gedrenkte cakeje (baba au rhum) waarnaar ook een van de drie Romeinse legerkampen (Babaorum, naast Petibonum (petit bonhomme) en Tartopum (tarte aux pommes)) rondom het Gallische dorpje van Asterix en Obelix is vernoemd, heeft het niets te maken. 

In het Middeleeuws Latijn betekende het werkwoord batare 'de mond wijd opensperren'. Die stam ba- zit overigens ook in de woorden ébahir ('verbluffen'), bâiller ('gapen, geeuwen') en bouche bée ('met (wijd) open mond').
Eind achttiende eeuw ontstond uit ébahir door lettergreepverdubbeling (een bekend procedé in kindertaal: dodo (dormir), pipi (pisser)) het woord baba, oorspronkelijk in de combinatie rester comme Baba (la bouche ouverte) en uiteindelijk dus verkort tot être baba.

volgende keer:
gaan we de sterren tellen...

woensdag 25 november 2020

prendre du bon temps

voor wie tijd heeft: ga hier in de rij staan
voor wie geen tijd heeft: ga hier in de rij staan

het ervan nemen

('goede tijd nemen')

Je moet onderscheid maken tussen le bon temps ('de goede oude tijd') en du bon temps ('een fijn moment'), om nog maar te zwijgen van le mauvais temps ('slecht weer'). We weten niet wat het weer morgen doet en we weten niet hoeveel tijd we nog hebben, dus laten we het er maar van nemen...

volgende keer:
staan we paf...

dinsdag 24 november 2020

se pointer

komen opdagen
('zich richten')

Pointer une arme betekent 'een wapen richten' en hoe wonderlijk misschien ook, dat wordt ook als een van de twee verklaringen gegeven voor het ontstaan van de betekenis 'komen opdagen'. Eind negentiende eeuw werd se pointer in de militaire wereld namelijk gebruikt in de betekenis 'zich naar zijn post begeven (van waaruit een soldaat zijn wapen kon richten)'. 

Een andere verklaring brengt het in verband met de prikklok (machine à pointer) waarop een arbeider zijn aankomst (en vertrek van) het werk moest aanstippen/prikken.

volgende keer:
nemen we het ervan...



maandag 23 november 2020

se faire pigeonner

voor aap gezet worden / belazerd worden
('zich laten 'duiven'/plukken')

Al in de vijftiende eeuw werd iemand die gedupeerd werd een pigeon ('duif') genoemd, een vogel die veel algemener was dan de huppe ('hop'). Maar waarom überhaupt die metafoor van een duif of een hop? Welnu, het woord dupe ('slachtoffer') is ontstaan uit déhuppe(r) ('van de kuif ontdoen, plukken') en het moge duidelijk zijn dat de hop (huppe) althans in het Frans zijn naam te danken heeft aan zijn fraaie kuif (waar hij kennelijk erg op gesteld is, aangezien hij ook voortdurend zijn eigen naam roept, maar dit terzijde...). 

Wij kunnen ook zeggen dat iemand 'geplukt' wordt en daarmee vaak ook voor aap gezet wordt...


volgende keer:
komen we weer met een nieuwe uitdrukking opdagen...

zondag 22 november 2020

panneaux insolites : ferme ton esti de cellulaire

niet bellen achter het stuur

Gelukkig staat er een afbeelding op het verkeersbord die duidelijk maakt wat de bedoeling is. En kenners van het (Amerikaans) Engels zullen ook weten wat er met cellulaire (cellular phone) bedoeld wordt. Het is meteen duidelijk dat we niet in Europa zijn. Dit bord kan alleen maar in Québec (Canada) staan. Ferme ton portable zou ook in Europees Frans gezegd kunnen worden voor 'zet je telefoon uit', zoals je ook kunt zeggen fermer le gaz (officieel Frans zou luiden éteignez votre portable, éteindre le gaz). Als een Québécois zegt ton esti de dan is dat zoiets als in Europees Frans ce sacré... (die stomme... verdomme: 'Zet verdomme die stomme telefoon uit') en is een verbastering van hostie. Daarmee zit het dus in hetzelfde lexicale gebied als sacré ('geheiligd'). Pi wordt ook in Europees Frans wel gebruikt in plaats van puis (en daarna). We hebben de boodschap nu ontcijferd: 'Zet die stomme telefoon van je uit verdomme en kijk uit je doppen (voor je uit)'. Verstandig advies, lijkt me...

volgende keer:
worden we voor aap gezet...

zaterdag 21 november 2020

français de la rue : ringard

oudbakken / achterhaald / ouwe zak / onbenul

Het woord ringard laat zich moeilijk in één woord vertalen. Er zitten twee aspecten in: 'vreemd, eigenaardig, je ziet er niet uit' en 'niet meer van deze tijd'. Beide aspecten vind je terug in de filmencyclopedie hiernaast. Ook op het Rotterdams Filmfestival wordt er regelmatig een nacht van de bizarre B-film georganiseerd, waarop het woord ringard van toepassing zou zijn. 
Over de herkomst van het woord tast men in het duister. Het kan trouwens ook als zelfstandig naamwoord gebruikt worden om een 'ouwelul, onbenul' aan te duiden, iemand die niet helemaal met zijn tijd is meegegaan.

volgende keer: 
passen we op in het Canadese verkeer...



vrijdag 20 november 2020

être en panne

 

kapot/stuk/buiten dienst zijn

Als wij in onze eigen taal het woord 'panne' horen, denken we waarschijnlijk meteen aan autopech. In het Frans is de betekenis uitgebreider, in feite tot alles wat niet meer naar behoren functioneert. Zo kun je last hebben van een panne d'électricité ('stroomuitval') of een panne d'essence of panne sèche ('een lege benzinetank'), maar ook een panne sexuelle ('seksueel disfunctioneren') en over de regering Trump wordt algemeen gezegd dat er in de bestrijding van de coronacrisis sprake is van een panne du leadership américain ('een gebrek aan leiderschap'). Waarschijnlijk is hij en panne d'ídées ('heeft hij geen inspiratie meer'). Er bestaan ook samenstellingen met het woord. Zo kun je iemand 'uit de brand helpen' (dépanner) door wat geld voor te schieten. Een dépanneur is een monteur van de wegenwacht of bijvoorbeeld een verwarmingsreparateur en hij doet uiteraard aan dépannage, wat ook in algemene zin als 'probleemoplossing' kan worden gebruikt.

De oorsprong van het woord lijkt te liggen in de scheepvaart, waar penne en de variant panne een ander woord is voor 'ra'. Als je een schip met en panne, dan richt je de mast zo dat het schip niet meer in beweging kan komen. Zo ging in de achttiende eeuw en panne 'voorlopig buiten werking' betekenen en in de negentiende eeuw vooral voor mechanische pech. In de twintigste eeuw zijn alle figuurlijke betekenissen erbij gekomen.

volgende keer:
gaan we even niet met de mode mee...


donderdag 19 november 2020

tête de turc

kop van Jut / zwarte schaap
('Turkenkop')

De tijd dat velen van ons het moderne Turkije zagen als een bevriende natie die we graag de kans boden om toe te treden tot de Europese Unie lijkt lang geleden sinds de onverzoenlijke en autocratische Erdogan er de scepter zwaait en daarmee komen dan toch weer oude stereotypen, vooroordelen en negatieve gevoelens naar boven.

In de zeventiende en achttiende eeuw golden de Turken en de Moren als een onverschrokken en sterk, vechtlustig volk, die hun Ottomaanse rijk tot aan de poorten van Wenen wisten uit te breiden. Vandaar ook de uitdrukking fort comme un Turc ('zo sterk als een Turk'). 

Omdat ze niet christelijk maar moslim waren - en wij al net zo ongenuanceerd als nu veel orthodoxe moslims - waren ze in Europese ogen ook ongelovige barbaren. Twee redenen om model te staan voor een kermisattractie die bij ons 'kop van Jut' heet: een krachtmeter met bovenop de stereotiepe afbeelding van een (Turkse) man met een tulband: enerzijds dus als uitdaging voor (macho)mannen om hun kracht te meten, maar anderzijds werd de 'Turkenkop' daarmee ook een slachtoffer dat voortdurend alle klappen moest opvangen, het zwarte schaap, de kop van Jut...

volgende keer:
loopt het allemaal even niet meer...

woensdag 18 november 2020

parler de corde dans la maison d'un pendu

in het huis van de gehangene spreekt men niet van de strop / zich ondiplomatiek uitdrukken / een pijnlijk onderwerp aanroeren
('over de strop spreken in het huis van een gehangene')

Je ziet niet wat je denkt te zien en misschien zie je het wel helemaal niet, maar het is in ieder geval verstandig om het niet uit te spreken als iemand zich in dit huis verhangen heeft...
Waarom zou je pijnlijke dingen oprakelen? Dat is het idee van de uitdrukking van vandaag. 

De uitdrukking was voor het eerst te lezen in de Franse vertaling van Don Quichotte uit 1623. 

volgende keer:
hebben we een politiek incorrecte uitdrukking...

dinsdag 17 november 2020

chercher midi à quatorze heures

waarom makkelijk doen als het moeilijk kan?
('twaalf uur zoeken om twee uur')

Natuurlijk weten we sinds de relativiteitstheorie van Einstein dat tijd een relatief en buigzaam begrip is, maar dat is nog geen reden om de door ons ingestelde tijdstippen in twijfel te trekken. Als het onze afspraak is dat een etmaal halverwege is om twaalf uur 's middags en niet op een ander tijdstip, dan heeft het dus geen zin om te denken dat het twaalf uur is om twee uur 's middags. Overigens luidde de uitdrukking (vier) eeuwen geleden chercher midi à onze heures, een kleiner tijdsverschil weliswaar, maar nog altijd tamelijk zinloos...

P.S. Helaas kwam ik er te laat achter dat ik deze uitdrukking al eens eerder besproken heb. Excuses daarvoor, na vijf jaar begin je jezelf wel eens te herhalen, maar als docent weet ik dat dat voor het leerproces heel belangrijk is (ahum, ik moet me er toch een beetje uit redden, nietwaar?)

volgende keer: 
drukken we ons ondiplomatiek uit...

maandag 16 november 2020

mettre le holà

ergens een stokje voor steken / iets een halt toeroepen
('de ho(la) (in)zetten')

Een lezer(es) van mijn blog vroeg onlangs of er ook een Franse uitdrukking bestond voor 'ergens een stokje voor steken'. Het probleem met uitdrukkingen (en woorden trouwens) in verschillende talen is vaak dat ze soms alleen een overlappende betekenis hebben, alleen in bepaalde contexten overeenkomen, of een andere connotatie (bijvoorbeeld negatief of positief, formeel of informeel) hebben. In ons 'ergens een stokje voor steken' zit meestal besloten dat het gaat om iets wat nog staat te gebeuren, ook al zijn de voortekenen al te zien. Als je dus 'ergens een stokje voor steken' puur ziet als 'verhinderen dat iets gebeurt (wat nu nog niet het geval is)', dan dekt mettre le holà à misschien minder de lading. In de campagne op het plaatje wil men er 'een stokje voor steken' dat er te veel water verspild wordt, maar je voelt al aan dat 'een halt toeroepen' misschien een betere vertaling zou zijn. De verspilling is namelijk al in volle gang.

Holà is een uitroep om iemand (of een dier) staande te houden, bijvoorbeeld: Holà, qui va là ? ('Hola, wie loopt daar?') of om te verhinderen dat iemand verder gaat met iets wat je afkeurt. Maar als je een stokje wilt steken voor iets wat je alleen maar verwacht, zonder dat het daadwerkelijk al een aanvang heeft genomen, dan gebruik je waarschijnlijk eerder een werkwoord als empêcher ('verhinderen').

volgende keer:
vragen we ons af waarom je makkelijk zou doen als het moeilijk kan...