We hebben allemaal wel een woordje Frans geleerd op school. We kennen de rijtjes van être en avoir, zeggen 'bonjour' en 'au revoir', maar eenmaal in Frankrijk staan we soms met onze mond vol tanden en blijken die Fransen ineens heel andere dingen te zeggen dan we op school geleerd hebben. Hoe zeg je de dingen nou echt in het Frans van vandaag?
Typischfrans is ook te vinden op Twitter: @typischfrans_tw
te uwer informatie ('voor je besturing') Gouverner betekent 'leiden, sturen' en daarvan zijn o.a. de woorden gouvernement ('regering') en gouvernail ('scheepsroer') en ook gouvernante ('kinderverzorgster') afgeleid. Gouverne betekent tegenwoordig 'besturing (van een schip)' of 'stuurinrichting' (van een vliegtuig), maar had vroeger meer te maken met de sturing van je gedrag, 'richtsnoer'. Als iets dus pour ta gouverne werd gezegd, dan was dat om je een richtsnoer te geven voor hoe je je diende te gedragen in een bepaalde situatie. volgende keer: doen we het op handen en voeten...
alle hoeken van de kamer gezien hebben / alle kleuren van de regenboog gezien hebben ('groene en onrijpe gezien hebben') Je zou zeggen dat dat op hetzelfde neerkomt: groen en onrijp. Hiernaast zien we toch duidelijk één rijpe en twee groene, onrijpe tomaten. Maar de uitdrukking heeft een andere herkomst. In de vijftiende eeuw bestond de zegswijze en bailler de belles, des vertes et des mûres. Nu bestaat nog: vous me la baillez belle, bonne ! wat 'maak dat de kat wijs!' betekent. En bailler de belles, des vertes et des mûres betekende 'liederlijke, schunnige verhalen vertellen'. Vert stond in het argot van destijds (en nu trouwens nog steeds: en raconter des vertes betekent 'schuine moppen vertellen') voor 'gewaagd'. Mûr ('rijp') stond en staat voor 'volwassen'. Uiteraard mochten alleen volwassenen schuine moppen vertellen. Pas later is de uitdrukking veranderd in des vertes et des pas mûres om een grappige en wellicht versterkende herhaling te produceren en is de betekenis uitgebreid naar choquerende, ongepaste zaken maar ook problemen en ellende. Behalve met en avoir vu (waarin het dus vooral om problemen gaat) kan het ook gecombineerd worden met en entendre (choquerende zaken) of en raconter (ongepaste zaken). volgende keer: helpen we u - voor de goede orde - uit de droom...
défraîchir - fraîche - fraîchement - fraîcheur - fraîchin - fraîchir - frais - (se) rafraîchir - rafraîchissant - rafraîchissement Na de eerste bijna-hittegolf van dit jaar hebben velen van ons behoefte aan enige verkoeling, vandaar vandaag de woordfamilie van frais dat behalve 'vers' ook 'fris' en 'koel' betekent. Het woord heeft overigens niets te maken met frais ('kosten'), hoewel beide woorden zijn ontleend aan Germaanse woorden, het laatste is verwant met ons 'vrede', inderdaad een kostbaar goed, en het eerste met ons 'fris'. Fraîcheur is 'frisheid, koelte' maar ook 'versheid' en 'zuiverheid'. En fraîchir betekent 'koeler worden' en als je het over de wind zegt 'aanwakkeren, opzetten'. Een fraîche is een 'koelte' of een 'koel plekje'. Het kan ook een frisse ochtend- of avondwind zijn. Het bijwoord fraîchement kan 'koeltjes' betekenen, maar ook 'pas, onlangs, kort geleden'. Fraîchin is de reuk van verse zeevis. Iets wat défraîchit wordt van zijn glans of frisheid beroofd, of liever verliest zijn glans of frisheid. Je kunt het ook zeggen van kleuren die verbleken. Rafraîchir betekent 'afkoelen', zowel onovergankelijk als overgankelijk. In figuurlijke betekenis kan het ook gebruikt worden om iets 'op te frissen' of 'op te knappen'. Wederkerend betekent se rafraîchir 'koel worden', maar ook 'een verversing gebruiken'. Rafraîchissant is 'verkoelend, verfrissend'. Une boisson rafraîchissante is een 'frisdrank', al hoor je steeds vaker het veel minder tongbrekende un soda. Un rafraîchissant tenslotte is 'verfrissing, afkoeling' of een 'verversing'. Ook hiermee kan een 'koel drankje' bedoeld worden. Proost! volgende keer: laat ik u alle hoeken van de kamer zien...
kamer Met ontsteltenis ziet de dakloze zijn provisorisch nachtverblijf weggetakeld worden... Iemand van de straat heeft geen chambre maar een piaule. In Canada kan het zelfs staan voor een heel huis. Het woord is afkomstig van het argot piole dat 'eethuisje, kroeg' betekent en in de Middeleeuwen 'taveerne', verwant met het middeleeuwse werkwoord pier ('drinken'). Wij denken bij een kamer misschien eerder aan wonen of slapen, maar er zijn andere manieren om het leven door te komen. volgende keer: hopen we toch echt op een beetje verkoeling...
Waarschuwing hittegolf: vergeet niet uw planten buiten te zetten en ouderen goed water te geven
waarschuwing hittegolf Of we het net wel of net niet halen, de eerste hittegolf van 2020, de Fransen lijken in ieder geval geleerd te hebben van eerdere ervaringen: vooral ouderen kunnen last hebben van deze warme dagen. Geef hun dus vooral veel water! volgende keer: proberen we onze kamer koel te houden...
je kan de boom in! ('laat je zien bij/door de Grieken) Of Angela Merkel dat advies ruim tien jaar geleden tijdens de eurocrisis zou hebben opgevolgd, is uiterst twijfelachtig... Het gaat hier echter om een zekere reputatie van de Grieken, te weten de 'Griekse beginselen'. Een variant van de uitdrukking van vandaag is heel down-to-earth: va te faire foutre (lett. 'ga jezelf laten nemen') en als je dat tegen een man zegt, dan zal dat uiteraard volgens de Griekse beginselen moeten plaatsvinden, tenzij de handelende partij haar toevlucht zou nemen tot een voorbinddildo, maar of die al voorhanden waren toen deze uitdrukking ontstond, zou ik niet kunnen zeggen. volgende keer: laten we u alle hoeken van de kamer zien...
de voors en tegens / de balans opmaken ('het inventarisrecht') Deze uitdrukking bestaat pas sinds het eind van de twintigste eeuw. Je kunt bijvoorbeeld pratiquer un droit d'inventaire ('de balans opmaken, de voors en tegens tegen elkaar afwegen'). Maar het begrip droit d'inventaire bestond al aan het begin van de negentiende eeuw en had toen betrekking op de wijnbouw. Dat ging toen om een belasting die wijnboeren moesten betalen, niet over de wijn die ze verkochten, maar over de wijn die ze nog in voorraad hadden. volgende keer: gaan we eens een kijkje nemen in Griekenland...
sul / voetveeg / sloof ('naar believen schatplichtig en tot herendienst verplicht') La taille was in het Ancien Régime een belasting die een lijfeigene aan zijn heer en meester moest betalen. Daarbij bleef het echter niet. De boer was ook verplicht op bepaalde dagen arbeid te verrichten voor zijn heer, het zgn. corvée. Als je dus naar believen taillable et corvéable was, kon je te allen tijde worden ingezet om allerlei onaangename dingen te doen. Het was duidelijk een geval van uitbuiting. Nu wordt het wel gezegd van goede sullen die zich alles laten welgevallen, tegen hun eigen belang in. volgende keer: bespreken we het 'inventarisrecht'...
Gevaarlijk door de bocht Tja, waar moet je nu voor oppassen, voor de bocht
of voor de typisch Franse snack die niet bij iedereen even goed op de maag valt. Van buiten lijkt het gewoon een worst, maar eenmaal doorgesneden blijkt hij te bestaan uit varkensingewanden (maag, dunne en dikke darm) die de worst een smaak geven die niet iedereen even goed bevalt. Overigens wordt het woord andouille ook als scheldwoord gebruikt voor iemand die dom is of een blunder heeft begaan, een soort hansworst dus...
'Geld stinkt niet!' 'Misschien een licht aroma van zuring
met een snufje tarwe...
geld / poen / doekoe Vandaag maar liefst een vierdubbele bijdrage, want er zijn vele manieren om in het straatfrans over geld te praten. Twee daarvan vinden we al in het onvertaalbare plaatje hiernaast. Blé betekent letterlijk 'tarwe', maar heeft al heel lang figuurlijk ook de betekenis van 'geld'. Wie over veel koren beschikte, had altijd te eten en had het dus goed voor elkaar. Bedenk ook dat fauché (lett. 'gemaaid') 'blut' betekent: al je koren is gemaaid, je hebt geen geld meer... Oseille is letterlijk 'zuring', een vergeten groente die veel in salades gebruikt wordt en het hoofdbestanddeel is van de saus in het Vlaamse gerecht paling in het groen. Oseille in de betekenis 'geld, poen' (avoir de l'oseille is 'rijk zijn') komt pas voor sinds de tweede helft van de negentiende eeuw. Het schijnt echter niets met de groente te maken te hebben, maar met menselijke beenderen (os) al is mij de overeenkomst tussen 'botten' en '(munt)geld' niet meteen zo duidelijk... Over de oorsprong van het veelgebruikte fric gaan twee theorieën: volgens de ene zou het een afkorting zijn van fricoter ('in louche zaken verwikkeld zijn'), volgende de andere zou het afkomstig zijn van frick dat in een Arabisch dialect zou staan voor 'fijngestampte tarwe' waarmee we dus terug zijn bij dezelfde ontwikkeling die het woord blé heeft ondergaan. De oudste betekenis van het woord thune tenslotte was 'aalmoes' (in de zeventiende eeuw). Later werd het een aanduiding voor een muntstuk van vijf francs. Volgens sommigen zou het komen van Tunes, een oude schrijfwijze voor de stad Tunis. volgende keer: gaan we kort door de bocht...
cache - caché - cache-cache - cache-coeur - cache-col - cache-corset - cache-entrée - cache-flammes - cache-maillot - cache-misère - cache-nez - cache-pot - cache-poussière - cacher - (en) cachette - cache-radiateur - cache-sexe - cachet - cache-tampon - cachetage - cacheter - cachot - cachotterie - cachottier - décacheter - recacheter In het 'nieuwe normaal' (term die ik eigenlijk niet meer kan aanhoren) zijn we verplicht ons gezicht te verbergen (cacher) achter een mondkapje als we gebruik maken van het openbaar vervoer. Cacher komt van het volkslatijnse coacticare dat 'drukken' betekende (denk aan 'je snor drukken'). Nu betekent het 'verbergen, aan het oog onttrekken, verhelen'. Le cache is het 'afdekblad' en le cache-cache is 'verstoppertje'. 'Verstoppertje spelen' is jouer à cache-cache. Verdubbeling is een bekend procedé in kindertaal. Denk aan faire dodo (dormir, 'slapen') en faire pipi (pisser, 'plassen'). Caché betekent uiteraard 'verborgen' en en cachette is 'in het verborgene' of 'stiekem'. La cachette is trouwens de 'schuilplaats'. Er bestaan veel samenstellingen met de persoonsvorm cache- : een cache-coeur is een 'wikkelbloes', een cache-col een kleine 'sjaal' (die je hals verbergt), een cache-corset is een 'korsetlijfje', een cache-entrée een 'slotplaatje' (plaatje dat een sleutelgat afdekt), een cache-flammes een 'vlamdemper' aan het uiteinde van de loop van bepaalde pistolen en een cache-maillot een 'badjasje'. Een cache-misère is een 'dallesdekker' en een cache-nez een grote, warme 'sjaal'. Een cache-pot is een 'sierbloempot' (die de terracotta onderpot verbergt), een cache-poussière een 'stofjas', een cache-radiateur een 'radiatorkast' (die de verwarmingselementen verbergt). Een cache-sexe is een '(tanga)slipje' en een cache-tampon een kinderspelletje waarbij voorwerpen verstopt worden. Een cachet is een 'stempel', zowel het gereedschap als de afdruk. Het is ook een 'zegel(afdruk'). Figuurlijk kan het ook staan voor een 'stempel, bijzonder kenmerk'. Vandaar dat we van mensen en dingen kunnen zeggen dat ze een zeker 'cachet' hebben. Kunstenaars kunnen ook cachet ('gage') ontvangen. Tenslotte is het ook een van de benamingen voor een 'tablet, pil' (naast bijvoorbeeld pilule en comprimé). Van de betekenis 'zegel' afgeleid is het werkwoord cacheter ('verzegelen, dichtplakken'). Daarbij bestaat ook het zelfstandig naamwoord cachetage ('verzegeling, dichtplakken'). Als je een zegel verbreekt, of een brief openmaakt, dan heet dat décacheter. Je kunt hem vervolgens weer opnieuw verzegelen, weer dichtmaken: recacheter. Als je iets misdaan hebt, kun je verborgen (opgesloten) worden in een cachot, een 'donkere gevangeniscel' of 'isoleercel'. Cachotterie betekent 'geheimzinnigdoenerij' of 'geheimpje' en cachottier 'stiekem, achterbaks'. volgende keer: strooien we met geld...
de Rubicon oversteken / het diepe ingaan ('de Rubicon oversteken') In het jaar 49 voor Christus - toen Pompeius de touwtjes in handen had in Rome - keerde Julius Caesar van een geslaagde veldtocht tegen Gallië terug naar de Eeuwige Stad. Pompeius had verordonneerd dat iedere generaal die terugkeerde van een veldslag dat alleen moest doen en zijn troepen ver van Rome moest achterlaten. Caesar vond dit een absurd bevel. Hij vond dat zijn mannen ook recht hadden om te genieten van de geneugten die de hoofdstad van het rijk te bieden had en bovendien had hij ambities om de macht over te nemen. Aangekomen bij de rivier de Rubicon die Gallia Cisalpina (waar Caesar de scepter zwaaide) en het direct door Rome bestuurde Romeinse Rijk scheidde, nam hij een onomkeerbare beslissing: na het uitroepen van de woorden alea iacta est ('de teerling is geworpen') stak hij met zijn troepen de rivier over en marcheerde op naar Rome, daarmee een burgeroorlog riskerend. Pompeius sloeg op de vlucht en na een veldslag in Thessalië waar Caesar definitief met hem afrekende, nam Caesar de macht in Rome over. volgende keer: hebben we niets te verbergen...
punt uit! (punt streep!) Wij kunnen ergens een punt achter of ergens een streep onder zetten, in het Frans kan het allebei tegelijk. De herkomst van de punt is wel duidelijk: een zin besluit je immers met een punt, maar die punt wordt gevolgd door een spatie, niet door een streep. O.K., als je dat met een toetsenbord/typmachine doet, dan doe je dat met de spatiebalk, en die heet in het Frans de barre d'espace. Zou dat dan de reden zijn? In telexen - wie weet nog wat dat is? - vooral gebruikt in de militaire wereld, was het gebruikelijk om een tekst niet alleen met een punt te besluiten, maar tevens met een schuine streep, een barre (zoals afgebeeld op het plaatje). Dat was bedoeld om de authenticiteit van het bericht te controleren. Alle tekst die na deze point barre verscheen, was later door een ander toegevoegd. Dit gebruik zou later in andere administratieve teksten zijn overgenomen en daaraan is vervolgens de figuurlijke betekenis ontleend van 'iets waar niet meer over te discussiëren is, iets waar definitief een streep onder getrokken wordt'. volgende keer: steken we de Rubicon over...
zijn ziel aan de duivel verkopen Hoe verleidelijk kan het om met iemand in zee te gaan als die persoon je op korte termijn gouden bergen belooft. En daarvoor lever je misschien graag sommige principes die belangrijk voor je zijn in... In de Middeleeuwen, toen de religie een veel grotere rol speelde dan tegenwoordig, geloofde men dat je een pact met de duivel kon sluiten en hem je ziel kon verkopen. In ruil voor bepaalde aardse voordelen zoals kennis, eeuwige jeugd of bovennatuurlijke krachten, beloofde je de duivel dat hij na jouw aardse bestaan voor eeuwig over je ziel zou kunnen beschikken. Je zou dus niet naar de hemel gaan, maar naar de hel, maar ach... dat was natuurlijk van latere zorg... Nu wordt de uitdrukking gebruikt voor mensen die niet aarzelen hun waardigheid of hun vrijheid van handelen of van meningsuiting te verliezen in ruil voor zaken die tijdelijk geld, geluk of macht opleveren. volgende keer: daar kunnen we kort over zijn. Punt uit!
in overvloed ('naar believen / in uitgelatenheid') In de jaren zeventig had je veel verzamel-LP's met titels als Jazz à gogo, Hits à gogo. Tegenwoordig kom ik het niet zo vaak meer tegen, maar het bestaat nog wel, zoals je hier ook ziet op het omslagblad van het Guust-Flater-album Gaffes à gogo ('Flaters à gogo'). Was het een kortdurend modewoord? Dat kun je niet zeggen, want de uitdrukking bestond al in de vijftiende eeuw. Gogo is een verdubbeling van go, wat juist weer een afkorting is van het niet meer bestaande woord gogue, dat 'vrolijkheid, uitgelatenheid' betekende. Je zei het van aangename dingen die je in overvloed had. Er bestaan overigens nog twee woorden die zijn afgeleid van het oude gogue, nl. goguenard ('spottend') en (en)goguette ('aangeschoten, bo ven zijn theewater'). volgende keer: verkopen we onze ziel aan de duivel...
de heilige maagd beproefd Hier wordt de Heilige Maagd - gesteld dat zij heteroseksueel is - wel danig op de proef gesteld. La Sainte-Vierge (met i) betekent 'de Heilige Maagd', maar la verge (zonder i)is de roede, het mannelijk lid... volgende keer: leven we in overvloed...
wijf / chick / mokkel / vrouw Bij het woord nana denken veel Nederlanders misschien eerst aan Nana Mouskouri, sommigen hadden misschien Zola's boek Nana in de kast staan en veel anderen denken misschien aan de beroemde Nana-beeldenvan Niki de Saint-Phalle (zie plaatje). Het woord is sinds de tweede helft van de negentiende eeuw in zwang als straattaalalternatief voor fille/femme en was aanvankelijk een koosnaamvariant voor de veel voorkomende meisjesnaam Anne/Anna. In Frankrijk bestaat de gewoonte om koosnaampjes te maken door de eerste lettergreep van een naam te verdubbelen. Zo kan Fifi staan voor Philippe/Philippine en Lulu voor Luc/Lucien(ne). In de negentiende eeuw werd met nana overigens vaak een souteneursvrouw aangeduid en het heeft daarmee dus een zelfde soort ontstaansgeschiedenis als het eerder behandelde mec ('vent, gozer') van maquereau ('pooier'). Het is dan ook niet voor niets dat Émile Zola de hoofdpersoon van zijn beroemde roman deze naam meegaf en de populariteit van deze roman kan er zeker toe hebben bijgedragen dat het woord nana nu zo algemeen verbreid is. Het klinkt natuurlijk ook wel lekker, bijvoorbeeld ma nana. Naast nana bestaat ook het nog wat groffer klinkende meuf dat uiteraard weer de verlan-variant van femme is, net als keum van mec en keuf van flic. volgende keer: hopen we weer op vakantie te gaan naar Frankrijk...
acompte - comptabiliser - comptabilité - comptable - comptage - comptant - compte - compte courant - compte-fils - compte-gouttes - compte-joint - compter - compte (-)rendu - compte-tours - compteur - compteuse - comptine - comptoir - décompte - décompter - mécompte - recompter Wereldwijd is het het momentum voor Black Lives Matter, in het Frans Les vies noires comptent of zoals je ook veel ziet Les vies noir.e.s comptent waarbij die punten in noir.e.s eigenlijk een fractie hoger moeten staan (die maken deel uit van de nieuwe inclusievere en genderneutrale manier van schrijven). Compter betekent uiteraard '(mee)tellen' en 'rekenen' en komt van het Latijnse computare ('rekenen') waarvan ook het woord 'computer' is afgeleid. Dat woord heeft het overigens in het Frans nooit gehaald, waar men spreekt over een ordinateur, net zo min als het oorspronkelijke Nederlandse 'rekenaar'. Terug weer naar het werkwoord compter dat naast '(mee)tellen' en 'rekenen' (inclusief compter sur, 'rekenen op') ook 'van plan zijn' en 'waarderen, achten' kan betekenen. Een compte (niet te verwarren met comte, 'graaf' en conte, 'verhaal') is een 'rekening' (zowel op de bank als bijvoorbeeld in een restaurant) of een 'berekening', maar ook 'rekenschap, verantwoording'. In het meervoud betekent het ook 'boekhouding'. Een compte courant (zonder verbindingsstreepje) is een 'lopende rekening' en een compte-joint (met verbindingsstreepje) een 'gezamenlijke rekening'. Een compte-fils spreek je uit als [kontefiel] en houdt dus niet bij hoeveel zonen je krijgt, maar is een 'dradenteller' zoals een compte-gouttes een 'druppelteller' is en een compte-tours een 'toerenteller'. Een compte-rendu (met of zonder verbindingsstreepje) is een 'verslag, rapport, beoordeling'. Een compteur is het algemene woord voor een 'teller, meter' (niet in een breuk overigens, daarin is de teller de numérateur en de noemer de dénominateur). Als je het over een persoon hebt die telt, dan heb je naast compteur ook de vrouwelijke vorm compteuse. Een comptable is een 'boekhoud(st)er'. Het bestaat ook als bijvoeglijk naamwoord in de betekenissen 'de boekhouding betreffend', 'verantwoordelijk' en letterlijk 'telbaar'. De boekhouding is la comptabilité (ook de 'comptabiliteit' van een bedrijf). Comptabiliser betekent 'in de boeken opnemen'. Le comptage is de 'telling' en comptant is 'contant(en)'. 'Contant betalen' is payer (au) comptant. Een comptine is een 'aftelrijmpje' en een comptoir is de plek waar afgerekend kan worden, ofwel de 'toonbank'. Daarnaast betekent het ook 'tapkast, bar' maar ook 'filiaal, bijkantoor'. Een acompte is een 'voorschot' of 'aanbetaling' (ook figuurlijk) en een décompte een 'aftrek'. Het kan ook een 'misrekening' zijn, net als mécompte. Het werkwoord décompter is 'van slag zijn (van een klok)' of 'aftrekken' (uiteraard alleen in de rekenkundige betekenis, in de fysiek bevredigende zin is 'zich aftrekken' bijvoorbeeld se branler (lett. 'zich schudden'). Recompter tenslotte is 'overtellen, opnieuw tellen'. volgende keer: bespreken we wijdentaal...
(zo arm als Job!) Fransen, geef een aalmoes aan de laatste van uw keizers
zo arm als Job zijn
Och, die arme Napoleon III... Frankrijk mag dan inmiddels een lekenrepubliek zijn en ook Nederland is ver ontkerkelijkt, maar onze beide talen verraden nog steeds een stevige bijbelse ondergrond. Job was een steenrijke en vrome man die volgens het Oude Testament stevig op de proef werd gesteld door Satan (overigens in opdracht van Jahweh, die immers alles geschapen heeft... Eerlijk gezegd begrijp ik niet goed hoe dit soort verhalen mensen zou moeten aanzetten tot vroomheid en verering van God, want een alleenheerser die zo wreed is tegen zijn onderdanen doet toch in niets onder voor de ergste dictator? Misschien is daarom de term 'godvrezend' beter op zijn plaats...). Terug naar het verhaal. Satan probeerde dus Jobs vroomheid op de proef te stellen: al zijn bedienden werden gedood, zijn vee gestolen, zijn kinderen verpletterd onder zijn ingestorte huis. Maar Job verloor zijn vertrouwen in God niet. Hij had helemaal niets meer, maar hij was ook naakt, zonder iets, geboren en meer dan de aanwezigheid van God had hij niet nodig en hij prees dan ook zijn naam. Alsof het nog niet genoeg was zegende Satan Job nog met een zweer die zijn hele lichaam bedekte van zijn voetzolen tot aan zijn hoofd. Toen zijn vrouw hem daarop zei dat hij maar beter kon toegeven dat God niet bestond, weigerde hij zijn geloof op te geven. Tja, en dan kon Jahweh natuurlijk niet achterblijven en moest er voor de lezers toch een happy ending volgen: omdat hij nu wist dat Jobs vroomheid niet van het gemakkelijke soort was, dat eigenlijk alleen gebaseerd was op welvaart en gezondheid, gaf hij hem zijn gezondheid en het dubbele van zijn welvaart terug... volgende keer: stellen we vast dat ook in Frankrijk black lives matter...
ladderzat zijn ('zo rond als de steel van een spade') Het gaat niet zozeer om de spade, maar om de rondte. Er zijn dan ook vele varianten van deze uitdrukking: rond comme une balle ('een kogel'), une boule ('een bol'), un disque ('een plaat'), un boudin ('een bloedworst'), une barrique ('een ton'), une bille ('een knikker'), une bûche ('een houtblok'), un oeuf ('een ei'), une soucoupe ('een schotel'), un zéro ('een nul'), un petit pois ('een erwt')... en de lijst is niet volledig. Dat kan staan voor de buikomvang ('tonnetjerond') om daarmee aan te geven dat iemand te dik is. Daarmee staat het dus ook voor 'verzadigd' zijn: en je kunt je buikje rond eten, maar ook drinken, zodat je helemaal verzadigd, zat bent. volgende keer: zijn we zo arm als Job...
de liefde bedrijven / een offertje brengen op het altaar van Venus ('offeren aan Venus') In sommige gevallen zijn mensen graag opofferingsgezind, hoewel je normaal gesproken iets van jezelf weg moet geven. Als je niet oppast kan deze vorm van offeren je natuurlijk ook enige pijn opleveren in de vorm van een venerische ziekte. Met deze aan de bekende Romeinse godin van de liefde ontleende naam worden SOA namelijk ook wel aangeduid. Het woord 'offer' in het Frans, sacrifice, van het Latijnse sacrificium betekent letterlijk zoiets als 'een heilige ceremonie' en hoeft dus niet per se een pijnlijk offer in te houden. Sacrifier betekende in de zeventiende eeuw zoiets als 'handelen in de wil van', in het geval van onze uitdrukking dus de wil van Venus en wat zou de godin van de liefde liever zien dan dat we de liefde bedreven? De uitdrukking is inmiddels een beetje in onbruik geraakt, de betekenis ervan niet, al is ook dat in deze coronacrisis minder vanzelfsprekend geworden... volgende keer: geven we een rondje...
er warmpjes bij zitten / leven als een God in Frankrijk ('met de rug naar het vuur en de buik op tafel zitten') Deze uitdrukking is inmiddels een beetje verouderd (net als het plaatje dat in deze tijden van antiracismedemonstraties op zijn minst wenkbrauwen doet fronzen...), maar roept nog altijd een comfortabel beeld op, al zit tegenwoordig met de centrale verwarming iedereen er wel warmpjes bij en hebben we met onze volle supermarkten altijd wel een goed gevulde tafel. Maar wie wel eens een koud huis zonder CV in de winter heeft meegemaakt, weet hoe aangenaam het is om zijn rug te laten verwarmen door de haard, zeker als daarbij de tafel gevuld wordt met de heerlijkste spijzen en dranken. Toch heeft de uitdrukking sinds de zestiende eeuw in de loop der jaren verschillende betekenissen gehad. Zo heeft het zelfs betekend dat mensen het er zo van namen dat ze zich tot de wildste uitspattingen lieten verleiden. Die uitspattingen staan niet meer zo centraal in de uitdrukking, maar de eettafel en de haard evenmin. Laten we het erop houden dat iemand die tegenwoordig met zijn rug naar het vuur en met de buik op tafel zit, leeft als een God in Frankrijk... volgende keer: brengen we een offertje aan Venus...
vegaprotest Woordspelingen doen het altijd goed in slogans die worden meegedragen in demonstraties. In deze demonstratie tegen het eten van vlees zien we borden als 'Dieren = slavenproducten', 'Laten we de prehistorie achter ons laten en de slachthuizen sluiten', 'Wil je vlees? Eet je eigen reet op', 'God hield van de vogels / hij vond de bomen voor hen uit / De mens hield van vogels / hij vond de kooien uit'. Maar het meest in het oog springt het centrale spandoek Ni côtes de boeuf ni bottes de keuf, dat niet alleen eind- of binnenrijm heeft, maar ook een mooie medeklinkerwisseling en zoiets betekent als 'noch runderriblappen noch politielaarzen' waarmee het dierenbevrijding (libération animale) en bevrijding van mensen (libération humaine) probeert te verenigen. Het wordt nog eens onderstreept door een symbool dat het anarchistische en het vrouwensymbool verenigt. Zo zie je maar dat reclame en politiek engagement ons aanzet tot poëzie... volgende keer: leven we als God in Frankrijk...
laat maar (zitten)! (laisse tomber) Béton is natuurlijk een mooi product van het hier al eerder besproken verlan (het procedé waarbij twee lettergrepen worden omgedraaid). Het levert meteen de suggestie op dat iets je 'van beton laat', dat iets je dus helemaal niet kan schelen en dat je het daarom maar laat zoals het is, zoals de betonwerker op het plaatje die geconfronteerd wordt met een bevel om op te houden met de bouwwerkzaamheden. In 1978 werd de uitdrukking heel populair gemaakt door de al even populaire zanger Renaud in het liedje met dezelfde titel. De liefhebbers kunnen het eerste deel meezingen (en zich verbazen over de vele straattaal die ik hier nog niet heb behandeld...):
J'étais tranquille j'étais peinard Accoudé au flipper Le type est entré dans le bar A commandé un jambon beurre Et y s'est approché de moi Et y m'a regardé comme ça
T'as des bottes, mon pote Elles me bottent Je parie que c'est des santiags Viens faire un tour dans le terrain vague Je vais t'apprendre un jeu rigolo A grands coups de chaînes de vélo Je te fais tes bottes à la baston
Moi je lui dis, laisse béton
Y m'a filé une beigne Je lui ai filé une torgnole Y m'a filé une châtaigne Je lui ai filé mes grolles
J'étais tranquille j'étais pénard Accoudé au comptoir Le type est entré dans le bar A commandé un café noir Pis y m'a tapé sur l'épaule Et m'a regardé d'un air drôle
Om de slachtoffers van de laatste twee schietpartijen te gedenken vraag ik het Amerikaanse volk een kaarsje aan te steken!
blanc - blanc-bec - blanc-manger - blanc d'oeuf - blanc-seing - blanchaille - blanchâtre - Blanche-Neige - blancherie - blanchet - blancheur - blanchi(s) -blanchiment - blanchir - blanchissage - blanchissant - blanchissement - blanchisseur - blanchisseuse - blanchisserie - blanquette De afgelopen week zijn velen van ons ons pijnlijk bewust geworden van de bevoorrechte positie die we als witte burgers ongevraagd hebben of zijn we juist met de neus op de feiten gedrukt omdat we kennelijk nog steeds harder ons best moeten doen om door de witte meerderheid voor vol aangezien te worden. Zelfs Mark Rutte is er niet meer van overtuigd dat 'Black Pete' per se zwart moet zijn. Maar Trump verschanst zich in zijn Witte Huis en verdrijft met traangas en gummiknuppels vreedzaam demonstrerende burgers omdat hij zijn imago denkt op te vijzelen met een bijbel in de hand... Genoeg hierover. De woordfamilie van blanc, nou ja een keuze eruit... Behalve voor de kleur wit staat het zelfstandig naamwoord blanc ook voor 'linnengoed', 'witte wijn' en een 'doelwit'. Het is ook de aanduiding voor een 'blanke, witte persoon'. Een blanche kan een 'blanke vrouw' aanduiden, maar is ook een 'halve noot' in de muziek, een 'witte biljartbal', een 'brandewijn' of een aanduiding voor 'heroïne (sneeuw)'. Een blanc d'oeuf is uiteraard het wit van een ei (maar een 'eiwit' is een protéine). Er zijn ontzettend veel uitdrukkingen en woordcombinaties met blanc, veel te veel om hier te behandelen. Ik noem alleen en blanc waar wij 'blanco, ongeschreven' zouden zeggen. Een 'blanco chèque' is bijvoorbeeld un chèque en blanc. Er is een aantal specifieke woorden met blanc erin, zoals blanc-bec ('melkmuil'), blanchaille ('kleine witvis'), blanc-manger (een soort gelatinepudding met amandelsmaak, onsterfelijk gemaakt in een absurde sketch van Monty Python waarin buitenaardse wezens in de vorm van blanc-mangers de hele Engelse bevolking in Schotten veranderen om vervolgens Wimbledon te kunnen winnen, ja, verzin het maar...). Een blanchet is een 'witte molton(deken)' of een 'boekenlegger' en Blanche-Neige is de Franse benaming voor 'Sneeuwwitje'. Een blanc-seing is een 'blanco volmacht' en een blanquette tenslotte is een witte schuimwijn uit Limoux en een blanquette de veau een 'kalfsragout'. Het bijvoeglijk naamwoord blanc betekent behalve 'wit' ook 'schoon', 'onschuldig' maar ook 'schijn-, proef-'. Een arme blanche is een 'steekwapen' en een examen blanc een 'proefexamen'. Blanchâtre betekent 'witachtig'. La blancheur is de 'witheid'. Het werkwoord blanchir betekent onovergankelijk 'wit/bleek worden', maar ook 'grijs worden (van haar)'. Overgankelijk betekent het 'wit maken, bleken', 'blancheren (in de keuken)', 'wassen (van linnengoed)' en 'witwassen, onschuldig verklaren'. Een blanchi(s) is een 'kerf' ter markering in een boom. Le blanchissage is 'het wassen/bleken' maar kan ook de raffineren van suiker aanduiden. Blanchissant betekent 'uitmakend' of 'witwordend' en le blanchissement is net als de variant blanchiment zowel 'het witten/wit worden' als 'bleken' en 'blancheren'. Dat wassen kan gebeuren door een blanchisseur ('wasbaas') of blanchisseuse ('wasvrouw', hoezo gendergelijkheid?) in een blanchisserie ('wasserij, blekerij'). volgende keer: laten we het maar even zitten...
het hoog in de bol hebben ('denken dat je geboren bent uit de dij van Jupiter') Voordat ik naar de oorsprong van deze bijzondere uitdrukking ga, meld ik even dat ik een paar mooie Nederlandstalige varianten ben tegengekomen, zoals 'een ego als een garagedeur hebben' en bij onze zuiderburen kan je gevraagd worden: 'Stront, wie heeft je gescheten?' Zeus/Jupiter staat bekend om zijn bijzondere geboorten (niet van zichzelf, maar van zijn kinderen). Hoewel het op zich al bijzonder is dat een man - al is hij dan goddelijk - een kind baart, er zijn er bij Jupiter toch twee genoteerd: allereerst natuurlijk de godin Minerva (Athene) die met volle wapenrusting uit zijn hoofd tevoorschijn kwam nadat zijn schedel gespleten werd. En zo zou de toekomstige wijngod Dionysos uit zijn dij zijn geboren. Hij was het product van het slippertje tussen Zeus en Semele. Toen Zeus' vrouw (en zus...) Hera (Juno) ontdekte dat Semele zwanger was, ontstak zij - zoals gebruikelijk - in woede en probeerde zij Semele wijs te maken dat Zeus - als hij zich in zijn ware gedaante zou tonen - eigenlijk een afzichtelijk monster was. Daarop vroeg Semele Zeus zich naakt aan haar te laten zien (kennelijk hadden ze bij de daad het licht uitgelaten...), maar zoals wij natuurlijk allemaal weten, kunnen gewone stervelingen het niet aan een godheid in zijn ware gedaante te zien, dus Semele vatte spontaan vlam toen Zeus (Jupiter) tegenstribbelend aan haar verzoek voldeed. Gelukkig voor de kleine Dionysos wist zijn vader hem op tijd uit de baarmoeder van de brandende Semele te bevrijden en aangezien er destijds nog geen couveuses bestonden, plaatste hij de foetus in zijn eigen dij, waaruit hij drie maanden later geboren werd. Het moge duidelijk zijn dat zo'n wonderbaarlijke en bevoorrechte behandeling alleen voorbehouden is aan personen van zeer hoge - goddelijke - komaf. Vandaar dat mensen die het hoog in de bol hebben, een ego hebben als een garagedeur, zich in het Frans beroemen op een wonderbaarlijke geboorte als die van Dionysos... volgende keer: zijn wij ons door de recente gebeurtenissen in Amerika pijnlijk bewust van onze bevoorrechte positie als blanken...
als een blok slapen ('er een verpletteren') Écraser betekent 'verpletteren' en in het argot van de twintigste eeuw kon/kun je hier ook vaak mee aangeven dat je ergens veel van hebt, bijvoorbeeld veel klanten hebben. Als je veel slaap hebt is dat voor mij persoonlijk helaas geen garantie dat ik ook goed zal slapen, maar waarschijnlijk is het dat voor de meesten van ons wel en verpletter je dus vervolgens je slaapgevoel. Voor mijn doen is het afgelopen nacht in ieder geval redelijk gelukt... volgende keer: Kent u deze uitdrukking: 'Stront, wie heeft je gescheten?'...
'Ga niet meer in gevecht met hem, hij zal je neerslaan...' 'Ik weet het... het is alleen maar om de lezers uit te leggen wat een gevecht tegen de bierkaai is...'
een gevecht tegen de Bierkaai ('een eregevecht') Het woord baroud is van Berberse afkomt en betekent 'explosief kruit'. In de jaren twintig van de vorige eeuw is het in het militair jargon terechtgekomen in de betekenis 'slag, gevecht'. Een baroud d'honneur is een gevecht waarbij van tevoren vaststaat dat je de slag gaat verliezen en die dus alleen maar aangegaan wordt om je eer of je zaak waar je je hard voor maakt, te verdedigen. volgende keer: hoop ik eindelijk weer eens als een blok te slapen...
een cliché / een stereotiep beeld ('een plaatje uit Épinal') In 1796 opende ene Jean-Charles Pellerin een drukkerij in Épinal, een stadje in de Vogezen. In de negentiende eeuw drukte hij daar een grote serie gekleurde plaatjes die historische gebeurtenissen afbeeldden, maar ook stichtende plaatjes die in kinderboeken werden afgedrukt om de deugd en vroomheid te bevorderen. Dat soort plaatjes was al sinds de vijftiende eeuw zeer geliefd, met name in de wat lager opgeleide delen van de maatschappij. Deze plaatjes van Épinal vervulden eenzelfde functie als later tijdschriften zouden doen. Vanwege de naïveteit en de heldere kleuren van de plaatjes van Épinal hebben ze uiteindelijk de huidige betekenis van 'gemeenplaats, stereotiep beeld' gekregen. volgende keer: vechten we tegen de Bierkaai...
