als puntje bij paaltje komt
('het een in het ander')
Hoewel wij natuurlijk ook even moeten nadenken over de aard van het puntje en het paaltje dat bij elkaar komt en er dan natuurlijk ook genoeg ruimte is voor dirty minds om een en ander in te vullen, hebben we in ieder geval een concreet beeld bij een puntje en een paaltje. In het Frans wordt dat helemaal aan je verbeelding overgelaten: het een in het ander... tja... een boutje en een moertje? ... een schroef en een plug? Als het goed in elkaar past dan zit het ook uiteindelijk goed in elkaar.
volgende keer:
zijn we platzak...
de koperen ploert
('een zon van lood')
Als de zon van lood was, zou een zonsondergang niet lang duren, de nacht zou echt vallen, hoewel... hij schijnt in zijn huidige samenstelling al zo'n 2 kwintiljoen kilogram te wegen, dus dat lijkt me al wel zwaar genoeg. Momenteel laat hij het misschien een beetje afweten, maar voor het komende weekend wordt wel degelijk een koperen ploert voorspeld, een voor Nederlandse begrippen verzengende hitte misschien, maar het is maar wat u gewend bent. Er zijn andere delen op aarde waar je echt van de koperen ploert kunt spreken, waar de hitte zo verzengend is dat hij loodzwaar op je lijkt te wegen, dat hij verpletterend is en vandaar dat in het Frans de associatie is gemaakt met lood, waar wij kennelijk aan koper denken (misschien door de kleur?).
volgende keer:
Kan in het Frans ook puntje bij paaltje komen?
zich gedeisd houden
('laag profiel doen, laag (aan)zicht doen')
Je kan van deze evenwichtskunstenaar veel zeggen, maar toch niet dat ze zich gedeisd houdt? Profil betekent echter letterlijk '(zijaan)zicht' en ze kijkt wel voortdurend naar beneden om zeker te weten dat ze haar voeten goed plaatst en in zekere zin moet ze zich ook gedeisd houden, in de zin dat ze geen onverwachte en ondoordachte beweging moet maken om niet van het koord te vallen.
Onder invloed van het Engelse low profile is de combinatie profil bas in het midden van de twintigste eeuw een 'discrete opstelling' gaan betekenen, soms gepaard gaande met enige schaamte omdat je betrapt bent op een faux pas, iets wat we de dame op het plaatje uiteraard in het geheel niet toewensen...
volgende keer:
hoe noemen de Fransen 'de koperen ploert' ?
doen alsof je gek bent / de clown uithangen /zich van de domme houden
('het ei doen')
Sinds het midden van de negentiende eeuw betekent un oeuf (lett. 'een ei') een 'idioot' in het argot, vaak in combinatie met face of tête (d'oeuf), misschien vanwege de gladheid en de afwezigheid van enige intelligente expressie. Wie zich dus als een ei voordoet, doet alsof hij gek is, hij hangt de clown uit en uit angst voor eventuele consequenties houdt hij of zij zich van de domme...
volgende keer:
Hoe hou je je gedeisd in het Frans?
de stoere bink uithangen / je spierballen laten rollen
('de mechanismes (laten) rollen')
Als begin twintigste eeuw werd gezegd dat iemand en a dans les mécaniques dan werd daarmee bedoeld dat hij een stevig skelet- en spierstelsel had. Wilde je als man indruk maken, dan kon je die spieren natuurlijk stevig laten rollen.
Nou betekende rouler in het argot niet alleen letterlijk 'rollen', maar ook 'overdrijven' en een rouleur was iemand die gemakkelijk zijn mond voorbijpraatte of een 'opschepper'.
volgende keer:
Wie niet zo gespierd is, kan natuurlijk ook de clown uithangen...
stelend - vliegend - shuttle - stuur
Het woord heeft meer betekenissen, maar ik beperk me tot de belangrijkste. Allereerst is het goed om op te merken dat volant het tegenwoordig deelwoord is van zowel het overgankelijke voler ('stelen'), waarvan ook de woorden vol ('diefstal') en voleur ('dief') zijn afgeleid, als van het onovergankelijke voler ('vliegen') waarvan woorden als vol ('vlucht'), voleter ('fladderen') en volière ('vogelkooi') zijn afgeleid.
Daarnaast is een volant ook een 'vliegwiel' of 'autostuur'. 'Aan het stuur zitten' is in het Frans être au volant of tenir le volant en 'achter het stuur gaan zitten' is se mettre au volant. Een volant is ook de Franse benaming voor een 'shuttle' zoals die bij badminton gebruikt wordt. Je kunt zelfs zeggen jouer au volant in plaats van jouer au badminton.
En een 'vlieger', is dat dan ook een volant ? Nee, dat is een cerf-volant (lett. 'vliegend hert'). Dat lijkt een merkwaardige benaming voor dit oude stuk speelgoed. Je zou kunnen denken dat dat is afgeleid van het 'geweidragende' insect, maar dat is niet het geval. Vroeger werd de vlieger gespeld als serp-volant waarbij serp een verkorte vorm was van serpent ('slang'). De vlieger is namelijk afkomstig uit het China van de vierde eeuw voor Christus en was gemaakt in de vorm van een vliegende slang of draak (het bestaat nog steeds in deze vorm). In het Duits noemen ze een vlieger dan ook ein Drachen.
volgende keer:
laten we onze spierballen rollen...
van de bovenste plank / het neusje van de zalm / een parel / een stille reserve
('van achter de takkenbossen')
De uitdrukking dateert uit de achttiende eeuw en had betrekking op wijn die zo zorgvuldig bewaard was dat de eigenaar misschien niet meer wist dat hij hem had, verborgen achter de takkenbossen die bedoeld waren om 's winters het huis warm te stoken. Die kwaliteitswijn werd bewaard voor grote gelegenheden en van lieverlee heeft de uitdrukking betrekking gekregen op alles wat van een uitzonderlijke kwaliteit is (en ons op een onverwacht moment aangenaam weet te verrassen).
volgende keer: vliegen we weg met een dief achter het stuur...
afschepen / loop naar de maan
('naar Plumeau sturen')
We kennen een 'plumeau' als een huishoudelijk artikel met een bos veren (tegenwoordig meestal synthetisch) bedoeld om voorwerpen af te stoffen. In het kunstwerk hiernaast is een koe voorzien van een bos struisvogelveren, of beter gezegd, een struisvogel voorzien van een koeienkop. Maar wat zegt ons dit over de uitdrukking van vandaag? Niets eigenlijk. We weten het niet. We weten alleen dat de uitdrukking in het argot bestaat sinds het begin van de twintigste eeuw in de betekenis van 'naar de maan' of 'niets'. Er zijn wel drie suggesties gedaan: het zou kunnen komen van Plumepatte ('Veerpoot') (envoyer chez Plumpepatte bestond ook aan het begin van de vorige eeuw) en dat zou verwijzen naar een destijds bekende kapper, maar ja, dan blijft de betekenis nog steeds mysterieus...
Volgens anderen zou ene Plumeau een uitdrager en kleermaker geweest zijn en dan zou de uitdrukking zoiets betekenen als 'ga je omkleden'.
Of het zou toch te maken hebben met de plumeau zoals wij die kennen. Met een plumeau 'veeg' je stof weg en dan zou het dus een variant zijn van de uitdrukking Du balai ! (een balai is een bezem of veger) wat 'En nu wegwezen!' betekent.
volgende keer:
nemen we eens een kijkje achter de takkenbossen...
met statige tred
('een senatorentred')
'Geen sprake van dat we onze verschillende en gevarieerde sjerpen (sjaals) afdoen. We willen geen kou vatten.' zeggen de gedistingeerde senatoren. Een train is niet alleen een trein, maar ook een 'gang, pas, manier van lopen'. De senaat (of Eerste Kamer) is een gezelschap van gewichtige dames en heren, vanouds een soort Raad van Ouden (het woord is ook verwant met senex (Latijn voor 'oud') en senior ('ouder') en zo u wilt ook met seniel). Ook het woord seigneur ('heer') heeft dezelfde oorsprong. En een oudere verplaatst zich nu eenmaal trager en (zolang er tenminste nog eerbied bestond voor ouderen) waardiger dan een jong mens. De uitdrukking train de sénateur is in het Frans vooral in zwang gekomen sinds het in La Fontaines fabel Le lièvre et la tortue ('de haas en de schildpad') werd toegeschreven aan de schildpad: ayant, dis-je, du temps de reste pour brouter, / Pour dormir et pour écouter / D'où vient le vent, il (le lièvre) laisse la tortue / Aller son train de sénateur. ('En omdat hij zogezegd tijd over had om wat op een strootje te bijten / Om wat te slapen en te luisteren / Waar de wind vandaan kwam / Liet hij de schildpad met statige tred verder kruipen.')
volgende keer:
maken we voor het eerst sinds vijftig jaar weer eens een maanwandeling...
met stille trom vertrekken / er als een dief in de nacht vandoor gaan / met de noorderzon vertrekken
('verhuizen met de houten bel')
Midden negentiende eeuw was de uitdrukking nog déménager à la ficelle ('verhuizen met het koord') en dan moet je aan het touw denken waarmee je spullen door het raam via de gevel kon verhuizen. Ook oude huizen in Nederland zijn nog vaak voorzien van een haak waaraan een verhuistouw bevestigd kon worden. In Frankrijk kon je dan vervolgens met lege handen langs de concierge lopen zonder dat iets erop wees dat je het pand definitief verliet en vooral... zonder de (laatste) huur te betalen. Daarnaast bestond ook de uitdrukking à la sonnette de bois ('met het houten belletje'). Een houten belletje (dat natuurlijk nooit bestaan heeft) aan de deur of bij de concierge maakt aanzienlijk minder lawaai dan de gebruikelijke metalen variant en maakt het dus mogelijk de waakzaamheid van de concierge te omzeilen bij het verlaten van het pand. Later is dat belletje vervangen door de robuustere bel/klok (cloche) die evenwel ook minder lawaai zou maken indien hij van hout was geweest. Op het plaatje wordt nog een andere uitdrukking gebruikt met dezelfde betekenis: partir sans tambour ni trompette (lett. 'vertrekken zonder trommel of trompet', cf. ons 'met stille trom vertrekken'). Als de vrouw aan haar man vraagt of ze met stille trom vertrekken, zegt hij: 'Ssst! Ik heb geen zin op onze donder te krijgen (se faire sonner les cloches = 'op zijn donder krijgen', lett. 'de belletjes te laten rinkelen / de klokken te laten luiden').
volgende keer:
betreden we het stemlokaal met statige tred...
daar hoef je niet voor gestudeerd te hebben
('niet nodig om van Saint-Cyr te komen')
De universiteit is in Frankrijk niet de hoogste vorm van onderwijs die je kan genieten. Zoals bij ons het vwo-diploma toegang geeft tot de universiteit, zo kun je in Frankrijk met een bac(calauréat) toegelaten worden tot de universiteit. Daarboven bestaan echter de zogenaamde grandes écoles, elitaire opleidingsinstituten waarvoor je een concours, een speciaal toelatingsexamen, moet doen. Onlangs besloot Emmanuel Macron de prestigieuze ENA (École nationale d'Administration), waarop hij zelf heeft gezeten en met hem haast alle Franse hoogwaardigheidsbekleders, op termijn te gaan sluiten omdat het te veel een symbool is geworden van de door de gilets jaunes ('gele hesjes') zo ter discussie gestelde ongelijkheid. Daarnaast heb je ook nog de Polytechnique (ook die variant bestaat overigens: pas besoin de sortir de Polytechnique) en de militaire academie Saint-Cyr, te vergelijken met onze K.M.A., maar dan veel prestigieuzer. De school werd in 1802 gesticht door Napoléon Bonaparte, aanvankelijk in Fontainebleau, vervolgens verhuisd naar Aix-en-Provence en sinds 1945 in Coëtquidan (Morbihan). O.a. de held van de eerste (en schurk van de tweede) wereldoorlog, generaal Pétain en de tot grootste Fransman aller tijden verkozen Charles de Gaulle hebben er gestudeerd. Je moet buitengewoon intelligent zijn (of goede kruiwagens hebben) om op zo'n elitair instituut te mogen studeren.
Als je ergens niet buitengewoon intelligent voor hoeft te zijn, kun je in het Frans zeggen: pas besoin de sortir de Saint-Cyr / Polytechnique. De taak waar het om gaat, is simpel en voor iedereen te doen.
volgende keer:
vertrekken we als een dief in de nacht...
een heilig boontje / een kwezel
('een wijwatervatkikker')
Iemand die een beetje te veel tijd doorbrengt in de kerk en in de ogen van anderen wel heel devoot lijkt te zijn, kan in het Frans zo genoemd worden. In Nederland zie je het nog nauwelijks, maar in zuidelijke traditioneel katholieke landen zie je gelovigen nog - als ze de kerk betreden - hun vingers even dopen in het wijwatervat bij de ingang van de kerk. Ze brengen zoveel tijd door in de nabijheid van het wijwater dat ze doen denken aan kikkers bij een poel. En natuurlijk voelen deze heilige boontjes zich verheven boven het minder godvrezende deel van het volk en spreken zij daar kwaad over, zoals kikkers ook de hele tijd kwaken. In de Basilique Saint-Paul van Narbonne is trouwens een permanente grenouille de bénitier te bewonderen (zie laatste plaatje).
volgende keer:
behandelen we een uitdrukking waarvoor je niet gestudeerd hoeft te hebben.
batterij - brugpijler - munt - pak slaag - precies - reactor - stapel
Zie hier een pile de piles : een stapel batterijen. Tot nu toe heb ik in de rubriek homoniemen en homofonen eigenlijk alleen homofonen (woorden die hetzelfde klinken maar iets anders betekenen) besproken. Vandaag gaat het om echte homoniemen: woorden die precies dezelfde spelling hebben, maar iets heel anders betekenen, al moet ik toegeven dat ik van deze woorden de precieze etymologie nog niet heb bestudeerd, dus het kan zijn dat het hier en daar ook om verschillende betekenissen gaat die toch te herleiden zijn naar een zelfde oorsprong.
Een pile is dus zowel een stapel (net als un tas) en een batterij. Het kan ook een brugpijler zijn. Eerder in dit blog zijn ook al de betekenissen 'munt' en 'precies' behandeld: 'munt' in de combinatie 'kruis of munt' (in het Frans pile ou face, waarbij pile dus voor 'munt' staat) en 'precies' in combinatie met een tijdstip: à dix heures pile ('precies om tien uur') of gecombineerd met arriver (arriver pile 'precies op tijd aankomen') of tomber (tomber pile 'heel goed uitkomen'). Een pile atomique is een 'kernreactor' en foutre une pile à quelqu'un betekent dat je iemand 'een pak slaag geeft'. Je kunt er ook een recevoir : recevoir une pile betekent 'op je donder krijgen'.
volgende keer:
bespreken we een heilig dier...
aangeschoten / tipsy / een vrolijke dronk hebben
('in vrolijkheid zijn, een goed humeur hebben')
Tegenwoordig betekent het woord gogues 'plee' of 'schijthuis', maar in het Oud-Frans betekende gogue 'vrolijkheid, feestvreugde'. Van dat in onbruik geraakte woord is ook de uitdrukking à gogo afgeleid.
De afbeelding hiernaast is een voorbeeld van de in Frankrijk veel voorkomende beeldjes van matelots en goguette ('aangeschoten matrozen'), die vrolijk zingend de straten onveilig maken wanneer ze even aan wal zijn. Of nou ja, onveilig, het gaat bij en goguette nadrukkelijk wel om een vrolijke en niet om een kwade dronk.
volgende keer
hebben we het over stapels batterijen die heel precies op een brugpijler zijn gedeponeerd...
de overhand hebben op iemand
('balk hebben op iemand')
Een barre is tegenwoordig een 'balk' of een 'staaf' of een 'reep', maar vroeger bestond het jeu de barre, een variant van ons 'overlopertje'. De spelers verzamelen zich in twee kampen tegenover elkaar. Een van de spelers uit kamp 1 wordt door het lot aangewezen en die loopt over naar het andere kamp en zegt bijvoorbeeld: Je demande barres contre Jean wat zoiets betekent als 'Ik wil Jean arresteren'. Jean strekt dan zijn hand uit en krijgt van speler 1 drie tikken, waarna hij snel terugrent naar zijn eigen kamp, achtervolgd door Jean die nu barre sur lui heeft. Wordt iemand getikt, dan is deze 'gevangene' en kan alleen maar bevrijd worden doordat iemand uit zijn eigen kamp zijn of haar hand aanraakt. De regels zijn trouwens nog een stukje ingewikkelder, maar aangezien ik zelf niet zo goed in spelletjes ben, krijg ik dat toch niet uitgelegd...
volgende keer:
zijn we een beetje tipsy...
met je neus in de boter vallen / precies op het juiste moment komen
('stapel / op het haar / stapel haar' vallen)
Het woord pile kan van alles betekenen, zoals 'stapel', 'batterij' en 'brugpijler', maar in de uitdrukking van vandaag gaat het om de vertaling 'munt(zijde)'. Als je een spelletje 'kruis of munt' speelt, dan heet dat in het Frans pile ou face, waarbij pile dus 'munt' is en face de kant waarop een hoofd te zien is. Van oorsprong was de pile het gereedschap waarmee een munt geslagen werd.
Iemand die vroeger tombait pile ('lett. op de muntzijde viel') viel op zijn rug en niet met zijn gezicht tegen de grond. Viel een muntstuk pile dan viel het zonder te wiebelen meteen precies op zijn muntzijde stil (s'arrêter pile). S'arrêter pile werd een algemene aanduiding voor iets dat precies op tijd zonder weifelen ophield. In de negentiende eeuw ging tomber pile dan ook 'precies op tijd komen / goed uitkomen' betekenen.
De variant au poil is afkomstig uit de negentiende-eeuwse schilderkunst en dan niet uit het impressionisme, maar juist uit de tijd voor de komst van de fotografie, toen het een ideaal was voor schilders om de werkelijkheid tot op een haar (au poil) nauwkeurig weer te geven. Pas bij het gebruiken van deze uitdrukking wel op: een collega van me riep toen er op het einde van een sectievergadering bij mij thuis op de kade getoeterd werd, plotseling uit: Ah, voilà mon mari ! Il est toujours à poil ! waarop wij ons allemaal naar het raam spoedden: au poil betekent hier 'stipt op tijd', maar à poil betekent 'poedelnaakt'...
Pile poil tenslotte is gewoon een grappige vermenging van de twee woorden die met dezelfde klanken beginnen en eindigen.
volgende keer:
proberen we de overhand te krijgen...
iemand eens flink de waarheid zeggen
('schudden als een pruimenboom / de pruimen schudden')
Iemand die maar niet van zijn fouten wil leren, moet misschien eens heftig door elkaar geschud worden, zoals het in veel landen gebruikelijk is om fruitbomen flink te schudden zodat de rijpe vruchten naar beneden vallen. Het is een beproefde methode, maar werkt het ook bij mensen?
volgende keer:
vallen we met onze neus in de boter...
staande de vergadering
('zitting houdende')
Wij denken bij het woord séance misschien meteen aan een spiritistische seance waarbij geesten worden opgeroepen, maar het woord betekent in het Frans gewoon 'zitting', een bijeenkomst waarbij besluiten worden genomen dus.
Tenante is de vrouwelijke vorm van het tegenwoordig deelwoord van het werkwoord tenir ('houdend'), dus de combinatie séance tenante betekent net als 'staande de vergadering' dus gewoon 'terwijl de vergadering nog gehouden wordt'. Een besluit dat staande de vergadering wordt genomen, wordt dus meteen - zonder uitstel - in uitvoering gebracht. Het blijft niet bij voornemens alleen.
volgende keer:
gaan we de pruimenboom eens flink door elkaar schudden...
probeer het samen eens te worden
('stem uw violen')
Als je onvoorbereid met een aantal mensen samen gaat musiceren, is er grote kans dat het een onwelluidend geheel wordt. Instrumenten raken door temperatuur- en vochtigheidsverschillen gemakkelijk ontstemd en moeten dus eerst op elkaar afgestemd worden. Hetzelfde geldt als je meer mensen bij elkaar zet om een besluit te nemen. Zoveel mensen, zoveel meningen. Het hoeven trouwens niet per se violen te zijn die gestemd moeten worden, het kan ook met fluiten: accordez vos flûtes, s'il vous plaît !
volgende keer:
behandelen we een uitdrukking 'staande de vergadering'...
spoor - stem - zie(t)/zien - weg
La voie komt van het Latijnse via en betekent 'weg'. Daarmee kun je de 'rijweg' bedoelen, of de 'rijbaan' (de linker- of rechterbaan op een snelweg bijvoorbeeld). Het kan ook staan voor de 'spoorweg' of het 'spoor'/'perron'. In dat laatste geval is het Frans weer uiterst genuanceerd. Het woord quai ('kade, perron') wordt gereserveerd voor het geplaveide gedeelte van het station waarop passagiers op hun trein kunnen wachten. De precieze plek (links of rechts van de quai) waar de trein daadwerkelijk arriveert heet dan la voie. La voie kan ook figuurlijk worden gebruikt voor de 'weg/manier'.
De woorden voie, voient, voies, vois en voit zijn vormen van het werkwoord voir ('zien') die allemaal op dezelfde manier worden uitgesproken en la voix tenslotte (van het Latijnse vox) betekent 'de stem', zowel het 'stemgeluid' als een uitgebrachte 'stem'. In die laatste betekenis kun je ook het woord vote gebruiken.
volgende keer:
gaan we violen stemmen...
een boom opzetten (met iemand)
('een lans breken met iemand')
Deze uitdrukking betekent dus iets anders dan je op het eerste gezicht zou denken. Het betekent niet dat je het voor iemand opneemt, maar dat je een flinke discussie met iemand begint. 'Een lans voor iemand breken' is in het Frans rompre des lances pour quelqu'un. Éen lans volstaat in dat geval dus niet.
In de middeleeuwse toernooien kon je punten verdienen door andermans lans te breken: hoe meer lansen je brak, hoe meer punten je verdiende. Door een lans te breken, treed je dus ten strijde en dat kan dus ook in een woordengevecht, door een stevige discussie aan te gaan.
volgende keer:
Wat zien we op de weg?
