mordre la poussière

zich helemaal laten inmaken
('het stof bijten')

Het overkomt deze sporter wel heel letterlijk: zo ter aarde geworpen worden dat hij in het stof moet bijten. De uitdrukking is ook in het Engels bekend als to bite the dust. 

Wie ooit stof of zand in zijn mond heeft gehad, weet dat dit niet iets is wat je vrijwillig doet. 

De uitdrukking is al heel oud. Denk aan toernooien die meestal plaatsvonden op zanderige ondergronden. Maar pas in de zeventiende eeuw werd de uitdrukking algemeen gebruikt, aanvankelijk als mordre la terre, maar inmiddels alleen nog als mordre la poussière.

volgende keer:

Hoe zeg je 'bullshit' in het Frans?

chiche ou pas chiche ?

wie durft? / wedden?
(lef of geen lef)

Het woord chiche betekent eigenlijk 'karig, zuinig, spaarzaam' of 'schriel, schraal, sober' en kan o.a. gebruikt worden voor gierige personen. Daarnaast kennen we het natuurlijk in combinatie met het woord pois ('erwt'): een pois chiche is een kikkererwt. 

In de uitdrukking van vandaag betekent het echter zoiets als 'lef' en dat komt waarschijnlijk van een vroeger gebruik om iemand uit te dagen iets te doen tegen een heel geringe inzet. Nog steeds kun je elkaar uitdagen door te roepen Chiche ou pas chiche ? waarmee je kunt bedoelen 'Wie durft?' of als het tegen één persoon gericht is 'Wedden dat je het niet durft?'. Om de weddenschap aan te nemen kun je dan ook Chiche ! roepen.

volgende keer:

Laten we ons helemaal inmaken...

hoe vertaal je 'kapot' in het Frans?

abîmé - brisé - cassé - crevé -déchiré - détraqué - emballer - en morceaux - en panne - en pièces - éreinté - mort - troué - usé

Het Frans is echt een taal van de nuance... want wat bedoel je precies met 'kapot': Werkt het mechanisme niet meer? Ligt iets in scherven? Is het gebroken? Overal bestaat weer een ander woord voor. Het meest gebruikte woord is misschien cassé ('gebroken'), maar vaak zul je toch je toevlucht moeten nemen tot een ander woord. Als iets beschadigd of in slechte staat is, dan kun je abîmé gebruiken. Iets wat verbrijzeld is, kun je brisé noemen. Is het kapotgescheurd, dan is het déchiré. Zitten ergens gaten in, dan is het troué. Ligt het aan stukken, dan is het en pièces of en morceaux. Is het versleten, dan is het usé. Een mechanisme dat niet meer werkt kun je détraqué ('ontspoord, gesaboteerd') noemen. Zeg je dit van een persoon, dan is hij of zij geestelijk de weg kwijt. Een apparaat dat het ineens niet meer doet is en panne. Daarnaast kun je als persoon ook nog figuurlijk 'kapot' zijn (doodmoe). Dan ben je crevé, éreinté ('uitgeput') of in het ergste geval mort ('dood'). Ben je ergens (niet) 'kapot' van, dan zeg je dat iets je wel of niet inpakt: cela (ne) m'emballe (pas) ('ik ben er (niet) kapot van'). 

volgende keer:

Hoe kun je iemand uitdagen in het Frans?

avoir la poisse

een pechvogel zijn, het ongeluk aantrekken
('de pek hebben')

Op het plaatje: 'Ik zeg je toch dat ik een pechvogel ben.' 'Nee joh, dat bestaat niet.' - Paf - 'O.K. Ik heb niks gezegd...'

Je zou het misschien niet meteen zeggen, maar de Nederlandse en de Franse uitdrukking hebben dezelfde oorsprong. In vroeger tijden was een 'pechvogel' een met zaagsel gevulde pop in de vorm van een vogel die door de meester naar een leerling werd geworpen die zich niet goed had gedragen. De leerling moest de vogel dan terug komen brengen en kreeg dan slaag met de plak. Het woord 'pechvogel' komt uit het Duits, waar men een vogel die de reputatie had ongeluk te brengen, probeerde te vangen door pek op een tak te smeren. 

'Pek' (gemaakt van dennenhars of houtteer) heet in het Frans poix. Van dat woord werd in de zestiende eeuw het werkwoord poisser ('besmeren met pek') afgeleid. Als je met die pek in aanraking kwam, was het verdomde lastig je los te maken uit deze uiterst kleverige substantie. Als je dus - figuurlijk - eenmaal 'pech' hebt, kun je je daar ook niet van losmaken, en blijf je dus het ongeluk aantrekken.

volgende keer:

Hoe vertaal je 'kapot' in het Frans?

avoir les dents qui rayent le parquet

een streber zijn, een enorme ambitie hebben
('tanden hebben die strepen trekken in het parket')

Deze uitdrukking is een langere variant op avoir les dents longues ('lange tanden hebben'). Dat klinkt misschien alsof je met lange tanden - met tegenzin dus - zit te eten, maar dat is het juist niet. Aanvankelijk  (in de veertiende eeuw) betekende de uitdrukking avoir les dents longues 'honger hebben' en vervolgens is de betekenis figuurlijk geworden: honger naar geld en eer. 'Tanden hebben die strepen trekken in het parket' is een typische overdrijving van deze uitdrukking die de grenzeloze ambitie nog eens moet onderstrepen. Het moge duidelijk zijn dat er dus ook al gauw een negatieve connotatie zit aan de uitdrukking: een grenzeloze, nietsontziende ambitie dus...

volgende keer

Wat is een 'pechvogel' in het Frans?

la lie de l'humanité

de heffe des volks, het schuim der natie
('het bezinksel van de mensheid')

Als we het nieuws mogen geloven, wordt het schuim der natie (in dit geval het geteisem dat zich IS noemt) voorlopig in de hoek gedreven... Toen ze nog op het 'hoogtepunt' van hun 'beschaving' waren, verscheen deze cartoon waarin de hak werd genomen op hun iconoclastische gedrag in de Iraakse en Syrische oudheidkundige musea. Na vele kostbare kunstschatten aan gruzelementen te hebben geslagen, is zijn hamer begonnen aan iets wat zijn kompaan wel hoogschat: een radiator. 'Stop, imbeciel!' roept hij, 'dat is een radiator!'

Lie is de benaming van het bezinksel, de droesem die op de bodem van de fles of het glas (wijn of bier) blijft liggen, als hij bijna uitgedronken is. Daar is niemand gek op. Helaas hebben de onschuldige bewoners van Raqqa moeten boire le calice jusqu'à la lie ('de lijdensbeker tot de bodem ledigen, de ergste beproevingen doorstaan', lett. 'de kelk tot aan het bezinksel drinken'). 

volgende keer:

Betekent avoir les dents longues dat je met lange tanden zit te eten?

vas-y, accouche !

nou, vooruit met de geit! / zeg het nou maar
('ga je gang, beval!')

Soms kan iemand iets op zijn lever hebben, maar heeft hij of zij een zetje van een ander nodig om het op te biechten, zoals de man op het plaatje de vrouw probeert te helpen met de bevalling van haar kind. Alleen hebben zijn goed bedoelde aansporingen ('kom op, schatje! Ga door! Ja! Je kunt het! Ga door! Haal adem! Ga door! Doe mij na! Fu-fu-fu! Doe als een hondje! Ga door! Hou moed! Heel goed! Ik hou van je...') een averechtse uitwerking, want in plaats van haar kind perst ze er een 'Maar houd toch je bek!!!!' uit.

Het woord accouche betekent ook 'beval'. Het is misschien vreemd om te bevelen te bevallen, maar ook wij kunnen overdrachtelijk zeggen dat iets een moeilijke of zware bevalling is geweest. En als iemand eindelijk heeft gezegd wat hij of zij op zijn of haar lever heeft, kunnen we ook zeggen: 'Hè, hè, het is eruit'...

volgende keer:

Hoe noem je in het Frans de 'heffe des volks'?

se faire mousser

zichzelf ophemelen
('zich laten schuimen')

Wat zijn er toch veel moeders die hun kinderen slecht opvoeden. Zelf heb je natuurlijk geen steek laten vallen... Dat is een beetje wat dit plaatje beweert. 'We zijn allemaal moeders die zichzelf ophemelen.' Op het linkerplaatje haalt de moeder haar neus op voor een ander kind. 'Wat een stomme trut, echt, vind je niet? Van dat soort waarvan je over 15 jaar vraagt op haar c.v. te zetten op welke leeftijd ze is opgehouden in haar luier te poepen...' waarop ze zich naar haar eigen dochter draait die haar een tekening wil laten zien: 'Maar kijk daarentegen eens naar haar, die op haar tweede al mensen kan tekenen. Ik weet wel zeker dat dat met koeienletters in haar biografie zal worden geschreven als ze president van Frankrijk is geworden...'

Maar terug nu naar de uitdrukking zelf. Waarom laat iemand die zichzelf ophemelt, zich 'schuimen'? Als je jezelf flink inzeept, of sterker nog, wanneer je badschuim gebruikt, kan het volume van schuim toenemen tot indrukwekkende proporties, maar als je gaat kijken naar wat dat schuim werkelijk is, dan blijft er niet veel over. In dat bad ook: aanvankelijk druipt het misschien wel over de wanden van het bad heen, maar uiteindelijk lost het helemaal op in het water. Het lijkt dus allemaal veel meer dan het in feite is. De uitdrukking dateert uit de negentiende eeuw en was aanvankelijk overdrachtelijk: faire mousser quelque chose (lett. 'iets laten (op)schuimen') en dat betekende dat je ergens een overdreven waarde aan hechtte. Vervolgens is de uitdrukking ook wederkerend geworden zoals in het voorbeeld van vandaag.

volgende keer:

Wat kun je in het Frans zeggen als je merkt dat iemand iets kwijt wil, maar aarzelt om het uit te spreken?

mi-figue mi-raisin

jantje-lacht-en-jantje-huilt
('half vijg half druif')

De uitdrukking van vandaag wordt gebruikt voor mensen die tegelijkertijd tevreden en ontevreden lijken te zijn, of tegelijkertijd serieus en niet serieus. De twee vruchten waren in de veertiende eeuw de meest gewilde vruchten - in gedroogde vorm - in vastentijd. Maar dat verklaart nog niet de tegenstelling die in de uitdrukking besloten ligt. Toch betekende het al sinds de vijftiende eeuw 'zowel slecht als goed'. In de zeventiende eeuw kreeg de uitdrukking de huidige betekenis met daarbij de connotatie 'deels gedwongen, deels met instemming'. Het kan zijn dat een zestiende-eeuwse betekenis van het woord figue heeft meegespeeld bij de tegenstelling die in de uitdrukking zit. Toen was figue namelijk ook een aanduiding voor 'drol' (met name van katten), zoals in het huidige Nederlands nog steeds gesproken wordt van 'paardenvijgen'.

volgende keer:

Hoe kun je jezelf ophemelen in het Frans?

hoe spreek je genterneutraal in het Frans?

allosexuel - altersexuel - cisgenre - gender fluid - inclusif - racisé - intersectionnel -native informant - transgenre 

Mark Rutte en Sybrand van Haersma Buma vinden het nog een bijzaak dat het nieuwe kabinet geen afspiegeling vormt van de bevolking: niemand met een migratie-achtergrond, zelfs vrouwen ondervertegenwoordigd, om nog maar te zwijgen van seksuele minderheden. Regeringsleiders als Macron en Trudeau slagen er veel beter in. 

Toch gaat de discussie verder in veel landen. In de Engelse metro's is bijvoorbeeld het Ladies and gentlemen inmiddels vervangen door Hello everybody. Hoe zit het met politiek correct taalgebruik op dit gebied in het Frans? Een klein lesje... Allereerst is in het Frans de term politiquement correct (ook in het Nederlands behoorlijk besmet geraakt) niet politiek correct meer. Als je nu politiek correct wilt zijn, gebruik je de term inclusif, waarmee je aangeeft dat je niemand wilt buitensluiten. Je kunt deze term ook gebruiken waar wij 'genderneutraal' zeggen. Waar wij nog de term queer gebruiken in de combi LHBTQIAP (ja, er zijn al weer vier letters toegevoegd aan LHBT : lesbisch, homoseksueel, biseksueel, transgender, queer, interseksueel, aseksueel, panseksueel), waarbij 'queer' staat voor iemand die zich geen homo of hetero wil noemen en niet in hokjes denkt, in het Frans is deze term (die in het Engels namelijk eigenlijk 'vreemd, zonderling' betekent en daarmee een waarde-oordeel vormt) inmiddels ongewenst en spreekt men liever van allosexuel of altersexuel. 

Iemand die als jongen of meisje geboren is en zich van binnen ook zo voelt, wordt in het Frans cisgenre genoemd (het tegenovergestelde van transgenre - 'transgender'). Zo zie je op het plaatje drie cisgenre meisjes over wie verder niets gezegd wordt. Maar als het over een transgenre meisje gaat, is het commentaar niet van de lucht. Kennelijk meten we met twee maten (deux poids deux mesures): 'Ze imiteert alleen maar meisjes', 'Een jurk en lang haar maken nog geen meisje', 'Haar bestaan versterkt de stereotiepen', 'Ze is te jong om te weten dat ze een meisje is'.

Androgyne waarin de termen 'man' en 'vrouw' (maar dan in het Grieks) verwerkt zijn, maakt plaats voor gender fluid, maar ja, wat vindt de commissie die de Engelse taal uit het Frans probeert te weren daar weer van? Zo circuleert nu ook de Engelse term native informant voor mensen uit een minderheidsgroep die bijvoorbeeld in de media ten tonele worden gevoerd en geacht worden een mening over bijvoorbeeld raciale problemen te hebben, simpel en alleen omdat ze uit die minderheidsgroepering afkomstig zijn. 

Het kan ook nog voorkomen dat je tot meerdere gediscrimineerde minderheidsgroeperingen behoort, bijvoorbeeld lesbisch en zwart of transgender en joods. Dan kun je in het Frans intersectionnel worden genoemd.

Ook op het gebied van ethniciteit bestaat politiek correct taalgebruik in het Frans. Zoals bij ons het begrip 'allochtoon' voorlopig is vervangen door 'Nederlander met een migratie-achtergrond', zo spreekt men in het Frans nu van  une personne racisée, wat ik persoonlijk toch wel weer een beetje racistisch vind klinken, dus ik vermoed dat het niet zo'n lang leven beschoren zal zijn, net als alle politiek correcte termen, misschien op inclusif na, dat lijkt me wel een positieve en allesomvattende term. 

Tja, en waar sta ik in deze hele verwarrende discussie? Persoonlijk was ik tot voor kort 'gewoon homo'... Laten we in ieder geval concluderen dat dit blog inclusif is en dat we elkaar gewoon bij de naam noemen, zolang het maar respectvol is. Ouf...

volgende keer:

Wat bedoelt een Fransman met 'half vijg half druif': vlees noch vis?

un bouche-trous

een stoplap, een invaller, tweede keus
('een gatenvuller')

Het is een spectaculair - misschien een beetje eng - plaatje waar je de neiging hebt de hele tijd naar te blijven kijken, maar eigenlijk heeft het met de uitdrukking van vandaag niets te maken. Wie goed naar het woord heeft gekeken, heeft gezien dat het niet over une bouche-trous ('gatenmond'?) gaat, maar over un bouche-trous. Het eerste deel van het woord is dus niet bouche ('mond') maar de werkwoordsvorm bouche van boucher ('(af)stoppen, vullen'). Het Frans kent veel meer woorden die met een persoonsvorm beginnen. Denk bijvoorbeeld aan tire-bouchon ('kurkentrekker') en portemonnaie (lett. 'draagt-muntgeld'). Als je snel iets of iemand nodig hebt om een leegte of vacature op te vullen, kun je daarmee dus 'gaten vullen'. Het heeft al snel een pejoratieve betekenis. Omdat je zo snel vervanging moet zoeken, kun je niet super kritisch zijn, dus krijg je misschien niet je eerste keus. Vandaar dat ik niet alleen de vertaling 'invaller' geef, maar ook 'stoplap' en 'tweede keus'. Afhankelijk van de context kan het ook betekenissen krijgen als 'lapmiddel': on peut continuer ces traitements, mais ce ne serait qu'un bouche-trous ('we kunnen met deze behandelingen doorgaan, maar dat zou maar een lapmiddel zijn') of zelfs 'speeltje' : tu étais juste un bouche-trous ('je was maar een speeltje')...

volgende keer:

bekijken we politiek correct genderneutraal taalgebruik.

du pareil au même

van hetzelfde laken een pak, dat komt op hetzelfde neer
('van het eendere op hetzelfde')

Zijn kinderen zo conformistisch dat een kinderkledingketen zich zo noemt? Aan de kleurkeuze te zien willen ze in ieder geval geen grijze, maar bonte muizen zijn...

Er zijn wel meer manieren om dit te zeggen (zo bespraken we al eerder c'est blanc bonnet et bonnet blanc en c'est du même tonneau) en daarnaast kun je ook gewoon zeggen cela revient au même ('dat komt op hetzelfde neer'), maar in de uitdrukking van vandaag is het wel mooi dat twee synoniemen worden gebruikt, twee woorden die dus op hetzelfde neerkomen: pareil ('gelijksoortig, hetzelfde') en même ('hetzelfde'). Het laatste woord is misschien iets 'identieker' dan het eerste, maar ach, uiteindelijk komt het toch op hetzelfde neer...

volgende keer:

Wat is in hemelsnaam een bouche-trous, een mond met gaten?

rebrousser chemin

terugkeren, op zijn schreden terugkeren
('tegen (de) weg instrijken')

Chemin is het Franse woord voor 'weg'. Het kan een straatje aanduiden, maar vooral ook de route die je aflegt. 'De weg vragen' is in het Frans demander son chemin. Keer je op je schreden terug, dan wis je als het ware je sporen uit.

Rebrousser betekent 'tegen de richting instrijken', bijvoorbeeld van haar. Op het eerste gezicht zou je misschien denken dat het 'terugborstelen' betekent, maar het werkwoord brousser bestaat niet. 'Borstelen' is brosser in het Frans, dus dan zou je eerder het werkwoord rebrosser verwachten, dat overigens ook niet bestaat.

Rebrousser is een verbastering van rebourser wat weer komt van rebours. Misschien ken je dat woord van het beroemde boek van Huysmans, À Rebours, dat in het Nederlands vertaald 'Tegen de keer' heet. 

volgende keer:

Hoe zeg je in het Frans dat iets op hetzelfde neer komt, van hetzelfde laken een pak is?

avoir la science infuse

een wijsneus zijn, de wijsheid in pacht hebben
(aangeboren wetenschap hebben)

Deze uitdrukking wordt meestal ironisch gebruikt om iemand die alles weet of denkt te weten (tevergeefs) op andere gedachten te brengen. Als wij de uitdrukking horen, denken we misschien aan iemand die de wijsheid via een infuus toegediend krijgt, maar dat beeld wordt bij Franstaligen niet opgeroepen. Een infuus is in het Frans een perfusion of een goutte-à-goutte ('druppel voor druppel'). Bij infusion denkt een Fransman aan... thee! En dan met name aan langzaam trekkende thee. Toch komt het woord oorspronkelijk van het Latijnse (in)fundere ('gieten'). Een verouderde betekenis van infus is dan ook 'ingegoten', wat je natuurlijk zowel met een theepot als met een infuus doet. Maar voor deze uitdrukking moeten we kijken naar het gebruik van de term in de theologie. Met infus gaf men in de theologie aan dat een bepaalde eigenschap (bijvoorbeeld de deugd) van nature in de ziel was ingegoten, wij zouden zeggen 'aangeboren' was. Ook bijzondere kwaliteiten zouden door God bij bepaalde mensen worden 'ingegoten'. Alleen zo kon men bijvoorbeeld verklaren hoe Mozart al op zo jonge leeftijd geweldige composities kon maken. Avoir la science infuse suggereert ook dat je alles weet zonder daar ooit voor te hebben hoeven leren, maar zoals gezegd, wordt het meestal ironisch gebruikt...

volgende keer:

Hoe keer je in het Frans op je schreden terug?

balance ton porc

verlink je varken

De gisteren aangekondigde 'wijsneus' maakt even plaats voor de actualiteit. Naar aanleiding van de opschudding die is veroorzaakt door de seksuele intimidatie van hollywoodman Harvey Weinstein, zette de Franse journaliste Sandra Muller

de volgende tweet online: ' #balancetonporc !! Geef ook naam en details door van iemand die je op je werk seksueel heeft geïntimideerd. Ik wacht op je.'

Balancer betekent letterlijk 'heen en weer wiegen/slingeren', maar in de omgangstaal ook 'weggooien' en 'aangeven, verlinken'. Voor de aanduiding porc ('varken') geeft de Larousse o.a. homme sale, glouton, grossier ou débauché ('vieze, gulzige, groffe of losbandige/ontuchtige man').

In één dag hebben al tienduizenden gehoor gegeven aan Mullers oproep...

volgende keer:

bespreken we de wijsneus (als we niet wederom door de actualiteit worden ingehaald...)

un demi sans faux col

een biertje zonder schuimkraag
('een halve zonder valse kraag')

Hoewel we al in de tweede helft van oktober zitten, wordt het vandaag waarschijnlijk weer terrassenweer en zouden we er dus een kunnen bestellen, al trekken we in Nederland onze neus op voor een biertje zonder schuimkraag.

Een faux col is eigenlijk een 'valse kraag', een kraag dus die je los op een kledingstuk kunt bevestigen, maar waarom noem je in het Frans een biertje un demi ? Toen ik er voor het eerst een bestelde was ik een beetje teleurgesteld. Ik had ontzettende dorst en verwachtte een halve liter, zoals in veel andere landen gebruikelijk is. Maar un demi is juist de helft van de gebruikelijke hoeveelheid (een halve liter), dus 25 cl. (wat je in Nederland dus krijgt als je gewoon een pilsje bestelt). In Frankrijk vinden ze dat juist een voordeel, omdat een kwart liter tot de laatste teug lekker koud blijft, terwijl een halve liter langzaam opwarmt, maar ja, niet als ik een biertje bestel. Ik drink eigenlijk alleen bier als ik heel veel dorst heb, en dat gaat zo'n halve liter heel snel naar binnen...

volgende keer:

Hoe noem je in het Frans een 'wijsneus, iemand die de wijsheid in pacht heeft' ?

hoe vertaal je 'knap' in het Frans?

beau - bien fait - bien physiquement - bien (fait) de sa personne - brillant - calé - doué - fort - habile - joli - mignon - pas mal - savant

Het hangt er weer een beetje van af wat je met 'knap' bedoelt. Als je 'knap van uiterlijk' bedoelt, heb je al de keuze tussen beau (un beau mec is echt 'een mooie jongen'), joli ('leuk om te zien') en mignon ('schattig, zeg maar het Engelse cute'). Ook kun je zeggen dat de persoon in kwestie bien physiquement is of bien (fait) de sa personne. Ook een dubbele ontkenning als pas mal (lett. 'niet slecht') kan gebruikt worden. 

Bedoel je met 'knap' 'intelligent' dan hangt het een beetje van de mate van intelligentie af, of je de persoon in kwestie doué (begaafd: un élève doué), brillant ('briljant') of savant ('geleerd') noemt.

Met 'knap' kun je ook 'handig' of 'bekwaam' bedoelen. Dan kun je kiezen voor fort ('sterk'), calé ('knap, geleerd') of habile ('handig, behendig'). 

Vind je iets 'knap gedaan' dan kun je zeggen bien fait ! ('goed gedaan') of tu t'en es bien tiré ('daar heb je je goed uit losgetrokken').

volgende keer:

Wat krijg je als je een demi sans faux col bestelt?

en coller une

een klap verkopen
('er eentje plakken')

Er zijn wel meer uitdrukkingen te bespreken n.a.v. dit plaatje waarop een getekend personage in opstand komt tegen zijn eigen maker. De tekening heeft als titel meegekregen: 'Zo, het is zover, sinds afgelopen dinsdag neem ik tekenlessen.' waarop het nog niet voltooide personage meteen boos opmerkt Ouais bah franchement c'est pas trop tôt ! ('Nou, dat werd ook wel eens tijd! ) en hij foetert door: Non mais t'as vu la tronche que j'ai ?! Pas de cou, pas de nez... ('Nee, eerlijk zeg, heb je dat smoelwerk gezien dat ik heb?! Geen nek, geen neus...') en dat is nog niet alles: Toujours habillé pareil ou alors avec des déguisements débiles... ('altijd hetzelfde gekleed of anders wel met van die idiote vermommingen') en hij besluit met: Allez, grouille-toi de finir ce bras que je puisse t'en coller une !!! ('Nou schiet eens op met die arm van me zodat ik je een klap kan verkopen!!!'). 

volgende keer:

Hoe vertaal je 'knap' in het Frans?

ronger son frein

zich opvreten van woede
(aan zijn rem knagen)

Ja, ik kan me wel opvreten van woede, want ik heb gisteren de plank volledig misgeslagen door de uitdrukking 'de plank misslaan' aan te kondigen, terwijl ik die al in een eerder stadium heb besproken. Klik op de vorige link en je kunt er (weer) alles over lezen. Maar laat ik dan in ieder geval nog een nieuw plaatje toevoegen aan die uitdrukking. Nee, niet het paard, daar kom ik zo op, maar de man naast het putdeksel. Een van de betekenissen van het woord plaque is namelijk 'putdeksel' en de man zegt dan ook letterlijk 'naast het putdeksel staan (de plank misslaan)... is altijd nog beter dan in het gat liggen'.

O.K. Nu dan over ronger son frein. Die uitdrukking klinkt eigenaardig in onze tijd. Je ziet iemand al vol frustratie uit zijn auto stappen, eronder gaan liggen om aan de rem te gaan knagen. De persoon in kwestie zal ongetwijfeld tot rust komen, al zal hij of zij na afloop wel zijn/haar gebit moeten laten controleren bij de tandarts. Maar zoals het plaatje laat zien, gaat het niet om een automobilist of een fietser, maar om een paard (de uitdrukking dateert dan ook al uit de veertiende eeuw). Met de rem wordt het bit bedoeld dat het paard in de mond heeft en als het paard in de stal is opgesloten, wachtend op zijn berijder en verder niets te doen heeft, wil het nog wel eens uit frustratie gaan knagen op dat bit. En natuurlijk heeft de rem de connotatie van het afremmen van iemands ambities of het inhouden van iemands emoties en 'knagen' die van iets wat voortdurend afbreuk doet, van langzame slijtage...

volgende keer:
Als je maar gefrustreerd genoeg bent, wil je iemand misschien een klap verkopen...

sortir des sentier battus

van de gebaande paden afwijken
('uit de platgetreden paden gaan')

Een sentier is een pad en battre betekent letterlijk 'slaan'. Als bijvoorbeeld in de bergen veel mensen steeds dezelfde weg naar boven nemen, ontstaat vanzelf een min of meer platgetreden pad. Toekomstige wandelaars kunnen daar hun voordeel mee doen. Zodra je je buiten zo'n platgetreden pas begeeft, maak je het jezelf een stuk moeilijker, maar ontdek je misschien wel nieuwe dingen die voor degenen die steeds de makkelijke weg kiezen verborgen blijven...

volgende keer

Kun je in het Frans ook de plank misslaan?

en catimini

in het geheim, heimelijk
('in catimini')

Het is een woord dat helemaal niet Frans klinkt. En wat betekent het eigenlijk, 'als een mini-katje'? De herkomst blijft een beetje mysterieus. Eind veertiende eeuw bestond de uitdrukking faire le catimini al in de betekenis 'iets stiekem doen'. Het wordt door sommige taalgeleerden in verband gebracht met het Griekse katamènia dat 'menstruaties' betekent. Rondom menstruatie hebben in veel maatschappijen vroeger en nog steeds veel taboes bestaan. Zo zouden volgens Michel Tournier in zijn boek La Goutte d'or roodharige kinderen in de Sahara vervloekt worden omdat zij verwekt zouden zijn terwijl hun moeder avait ses catiminis.

Een andere hypothese brengt het woord inderdaad in verband met de kat. Een kat jaagt in het geheim stilletjes op muizen. Het woord catimini zou zijn samengesteld uit het Picardische cate ('kat') en het Gallo-Romaanse min dat ook 'kat' betekende. De in Frankrijk gebruikelijke kattennamen Minet, Minou en Mimi zouden van deze Gallo-Romaanse stam afkomstig zijn. 

Maar zeker weten doen we het dus niet. De echte herkomst blijft vooralsnog een geheim...

volgende keer:

Kun je in het Frans ook van de gebaande paden afwijken?

fausser compagnie

weggaan zonder gedag te zeggen
('gezelschap vervalsen')

Het boek hiernaast is geschreven door een Franse krijgsgevangene die van 1940 tot 1942 heeft geprobeerd te ontsnappen aan zijn Duitse bewakers. Uiteindelijk is het hem gelukt om gezondheidsredenen te worden vrijgelaten.

Waarschijnlijk was de uitdrukking van vandaag oorspronkelijk van toepassing op een specifiek gezelschap: dat van het kaart- of gokspel. Door heimelijk te vertrekken voordat je een gevoelig verlies zou moeten incasseren, vervalste je het spel. De uitdrukking luidde aanvankelijk ook jouer à la fausse compagnie. Je moest het gezelschap natuurlijk wel ongemerkt verlaten en vooral geen gedag zeggen, anders kwam je niet onder je verlies uit. 

volgende keer:

Heeft de uitdrukking en catimini iets met kleine katjes te maken?

manger son pain blanc en/le premier

met het aangename beginnen
('zijn wittebrood als eerste eten)

Kinderen hebben bij het ontbijt de neiging meteen voor het zoet te gaan. Veel Nederlandse ouders proberen hen het zoet te laten verdienen. Eerst moeten ze dan hartig eten, daarna mogen ze hun witte boterham met hagelslag beleggen. Ook leerlingen hebben de neiging om - als ze überhaupt al beginnen - eerst het makkelijke huiswerk te maken en het moeilijkere voor zich uit te schuiven. In de zestiende eeuw was het brood doorgaans nogal grijs van kleur en bevatte het tal van onregelmatigheden die er tegenwoordig niet meer in zitten. Mooi egaal witbrood was gereserveerd voor de rijkeren. Was er voor de gewone burger van dat brood beschikbaar, dan was dat een buitenkansje en lag de keuze voor de hand. Ze zouden immers nog genoeg kans krijgen om hun tanden in dat andere, minder smakelijke brood te zetten. 

De uitdrukking wordt tegenwoordig nogal eens gebruikt na afloop, als 'na het zoet het zuur is gekomen' om mensen die eerst voor het aangename hebben gekozen, nog eens in te wrijven dat ze er toch voor gewaarschuwd waren dat het niet altijd zo mooi zo blijven. Vooral politici hebben deze neiging als ze bezuinigingen willen rechtvaardigen. Zal het regeerakkoord dat morgen wordt gepresenteerd hierop een uitzondering zijn? Het zal me benieuwen...

volgende keer:

Hoe ga je in het Frans ergens weg zonder gedag te zeggen?

hoe vertaal je 'belasting' in het Frans?

charge - contrainte - contribution - défectuosité - fisc - imposition - impôt - poussée - pression - tare - taxe

Op het plaatje zien we het woord fisc, wat staat voor de 'belastingdienst'. We zien een sollicitant die bij de belastingen wil komen werken als adviseur. Hij geeft een korte toelichting op zijn c.v. en hoopt in aanmerking te komen door aan te geven dat hij op school al zijn klasgenoten verklikte. 

Als je 'de belastingen ontduikt', dan heet dat frauder le fisc. Verzwijg je iets voor de belastingen, dan heet dat dissimuler quelque chose au fisc.

De belastingen die je door de staat worden opgelegd en van je loon worden afgetrokken heten impôts en het bedrag dat je moet afdragen wordt ook wel imposition of contribution genoemd. Gaat het om een specifieke belasting of accijns die op een bepaald product of dienst wordt geheven, dan wordt dat een taxe genoemd. Het bekendst is natuurlijk de T.V.A. (taxe sur la valeur ajoutée), de 'belasting op de toegevoegde waarde' ofwel de B.T.W. 

Het woord 'belasting' kan natuurlijk ook letterlijk genomen worden, buiten de financiële context om. 'Belasting' in de zin van 'druk door een last' kan dan vertaald worden met charge, poussée of pression. Une poussée concentrée is dan een 'geconcentreerde belasting' in tegenstelling tot een 'verdeelde belasting': une poussée répartie. Een 'overbelasting' kun je dan vertalen met une surcharge.

Ook geestelijk kan iets een belasting voor je vormen. Ook dan kun je het woord charge gebruiken, of contrainte ('dwang, druk'): 'een te zware belasting' is dan une contrainte trop lourde.

Tenslotte kan er ook nog sprake zijn van 'erfelijke belasting'. In dat geval kun je spreken van une tare of une défectuosité (héréditaire). 

Laten we hopen op een meevallertje (une aubaine, un avantage inespéré) bij de presentatie van het regeerakkoord a.s. dinsdag...

volgende keer:

Het vorige kabinet presenteerde eerst het zuur en daarna het zoet. Zou het volgende de volgorde omdraaien?

la fortune sourit aux audacieux

wie niet waagt, die niet wint
('het geluk/het lot lacht de waaghalzen toe')

Misschien zegt de Romein het om zichzelf moed in te spreken ('Ga terug! Wie niet waagt, die niet wint!)... want ik heb al zo'n vermoeden hoe de goedmoedige Obelix gaat reageren...

De oorspronkelijke Latijnse uitdrukking luidde fortes Fortuna iuvat ('Fortuna (het lot) helpt de sterken'), met een alliteratie erin dus. De variant waarin niet zozeer de sterken maar de (stout)moedigen door het lot worden begunstigd, is van de hand van Vergilius in zijn Aeneis. Maar misschien kan een van mijn collega's classici mij nu even helpen, want ik lees in mijn zoektocht steeds vaker de variant audentes Fortuna iuvat. Wordt Vergilius verkeerd geciteerd?...

volgende keer

We schijnen eindelijk een nieuw kabinet te krijgen. Hoe vertaal je 'belasting' in het Frans?

comme si de rien n'était

alsof er niets aan de hand is / doodgemoedereerd
('alsof het (van) niets was')

Aan de zinsvolgorde kun je weer zien dat de uitdrukking al geruime tijd bestaat. Op het plaatje zien we de Syrische president Assad doorgaan met het inzetten van chemische wapens alsof de Amerikaanse president Obama geen rode lijn had getrokken, maar ja, die red line bleek dan ook behoorlijk flexibel te zijn: vandaar eerst het bordje ne pas franchir ('niet overschrijden'), even later gevolgd door ne vraiment pas franchir ('echt niet overschrijden') en weer even later door ne vraiment vraiment pas franchir ('echt echt niet overschrijden'). Tja, dan kun je inderdaad doen alsof er niets aan de hand is...

volgende keer

Hoe zeg je in het Frans 'wie niet waagt die niet wint' ?

pourriel

spam
('vuilpost')

Sinds de Tweede Wereldoorlog is de invloed van het Engels op andere talen enorm groot, zeker als het om technologie gaat. In het Nederlands worden bijvoorbeeld veel computertermen onvertaald overgenomen. Alleen de uitspraak wordt aangepast aan onze eigen taal. Voor de Franse taal wordt er door een speciale commissie voor ieder Engels woord dat de Franse taal binnendringt, een Franse variant bedacht. Vaak mislukt dat overigens. Zo hebben ze in het Frans bijvoorbeeld vaak over le leader du parti politique en zo is het ook heel normaal om in Frankrijk te envoyer un e-mail ('een e-mail sturen'). Veel puristischer is men doorgaans in de Franstalige Canadese provincie Québec, waar ongeveer tien miljoen Franstaligen zich omringd zien door zo'n 330 miljoen Engelstaligen in Canada en de Verenigde Staten. Je vindt daar geen stopborden in de straten met de tekst 'stop' maar met 'arrêt'. En je stuurt er geen e-mail maar courriel. Dit woord is op dezelfde manier samengesteld als het Engelse e-mail (electronic mail): het is een samentrekking van courrier électronique ('elektronische post'). In Frankrijk bestaat dit woord naast e-mail, maar dit laatste woord lijkt het er toch te winnen. Ongewenste e-mail, 'spam' heet er gewoon spam, maar in Canada heeft men het over pourriel, wat weer een combinatie is van het al bekende courriel en poubelle ('vuilnisbak') terwijl het meteen een connotatie oproept van pourriture ('verrotting, rotzooi'), iets wat je dus liever niet over je uitgesmeten krijgt.

Ook in het Frans van Frankrijk is het in het algemeen aardig gelukt eigen termen ingevoerd te krijgen op computergebied. Enkele voorbeelden:

ordinateur - computer

télécharger - downloaden (en uploaden trouwens...)

logiciel - software

mise à jour - update

compte (utilisateur) - account

se connecter - inloggen

se déconnecter - uitloggen

la Toile - het web (internet) 

volgende keer:

Hoe ga je in het Frans ergens doodgemoedereerd mee door, alsof er niets aan de hand is?

faire des siennes

rare fratsen/streken uithalen
('de zijne/hare doen')

Ons woord 'frats' is een verbastering van het Franse farce ('klucht'). Dat woord zat oorspronkelijk ook in de oude uitdrukking faire des siennes. In een eerdere versie luidde deze uitdrukking namelijk faire des farces siennes. 

Siennes is de vrouwelijk meervoudige vorm van le sien ('de zijne, de hare / die van hem, die van haar') wat vroeger ook wel bijvoeglijk werd gebruikt. Faire des farces siennes betekende letterlijk dus zoiets als '(weer eens) een van zijn kluchten/fratsen uithalen'. Later is het woord farces uit de uitdrukking weggevallen, maar 'de zijne/hare' blijft dus slaan op rare streken (die men van de persoon in kwestie wel kan verwachten, want het ligt immers in zijn of haar aard).

volgende keer

Wat bedoelen ze in Québec met pourriel ?

et de renchérir

er nog een schepje bovenop doen
('en te overtreffen...')

De betekenis is op zich heel duidelijk, maar hoe het gezegd wordt, kan misschien wat eigenaardig lijken. Renchérir betekent letterlijk 'opbieden, duurder maken'. O.K. Vandaar naar 'overtreffen, een schepje erbovenop doen' is een kleine stap. Maar deze uitdrukking wordt met een heel werkwoord gebruikt en niet met een persoonsvorm: Et le rédacteur de renchérir : ... ('en de redacteur deed er nog een schepje bovenop : ...') Als de context voldoende duidelijk is, kan zelfs het onderwerp worden weggelaten: Et de renchérir... ('En hij ging nog een stapje verder...' /'En zij voegde daaraan toe... ') Wel grappig eigenlijk, dat als je ergens een schepje bovenop doet, je juist iets van de taal afhaalt...

volgende keer

Hoe haal je in het Frans rare fratsen uit?

mettre sur la sellette

aan de tand voelen
('op het krukje zetten')

Letterlijk staat er op het plaatje: 'Je zit voortaan op het krukje! - Heb ik recht op een kussentje?' Une sellette is de benaming voor een stoeltje of een strafbank. 

En zo gek is de opmerking van de beschuldiging eigenlijk niet eens, want de uitdrukking is afkomstig van een gewoonte van voor de Franse Revolutie, waarbij verdachten op een heel laag krukje moesten plaatsnemen. Als de beschuldigde van hoge komaf was, kon dat krukje iets comfortabeler worden gemaakt door er een kleed op te leggen.

Het lage krukje was uiteraard bedoeld om de verdachte letterlijk te vernederen. 

Tegenwoordig wordt de uitdrukking ook in figuurlijke zin gebruikt voor mensen die zich ergens voor moeten verantwoorden. Als iemand echt lang wordt uitgehoord, kan ook gezegd worden dat iemand 'op het krukje gehouden wordt': tenir sur la sellette.

Het krukje is overigens definitief afgeschaft in 1789.

volgende keer:

Hoe doe je in het Frans ergens een schepje bovenop?

hoe vertaal je 'stem' in het Frans?

suffrage - voix 

Of het ze gaat lukken is op dit moment van de dag nog uiterst onzeker, maar een groot aantal Catalanen hoopt vandaag zijn stem uit te kunnen brengen (voter, donner sa voix à) op het onafhankelijkheidsreferendum, net als tienduizenden Koerden dat eerder deze week hebben gedaan. Het lijkt op het eerste gezicht niet zo'n moeilijk woord om te vertalen (er staan maar twee opties boven deze post: voix dat in vrijwel alle betekenissen van het woord 'stem' gebruikt kan worden en suffrage dat zich beperkt tot het verkiezingsvocabulaire, de 'uitgebrachte stem'), maar het gaat me dan ook om een aantal uitdrukkingen met het woord 'stem' erin.

Zo ziet het er vandaag niet naar uit dat de stemmen zullen staken (il y a partage, lett. 'er is verdeling, verdeeldheid'), ook al zijn de stemmen zeker verdeeld (les avis sont partagés, lett. 'de meningen zijn verdeeld') aangezien het merendeel van de tegenstemmers zijn stem niet zal uitbrengen (s'abstenir aux élections/au référendum). Een minderheid van tegenstemmers zal het wellicht toch doen om een stem in het kapittel te hebben (avoir voix au chapitre). Het zijn vooral de separatisten die naar de stemmen van de kiezers dingen (briguer les suffrages des électeurs). Onduidelijk is het nog wat er zal gebeuren als de (Spaanse) autoriteiten erin slagen het referendum onmogelijk te maken, maar zeker is wel dat dan een grote groep verontwaardigde Catalanen hun stem zullen verheffen (élever des protestations) en de straat op zullen gaan (descendre dans la rue). Dat doen ze dan met luide stem (à voix haute of à haute voix). We zullen het zien en horen...

volgende keer:

Hoe voel je in het Frans iemand aan de tand?