helemaal losgaan / de dag van je leven hebben / iets geweldig vinden
('zich er tot hartvreugd voor geven')
À coeur joie (lett. 'tot hart vreugd') ziet er een beetje uit als ons 'naar hartenlust' en heeft een vergelijkbare betekenis, niet zozeer 'zo veel als je wilt' (dat is à volonté in het Frans), maar wel 'grenzeloos', voluit genietend, zoals Brigitte Bardot hier lijkt te doen in de gelijknamige film uit 1967.
Ik ga dat vandaag na mijn laatste lesdag van dit schooljaar ook doen: vanavond neem ik de Thalys naar Parijs, morgen naar Opéra Garnier, leuke plekjes ontdekken en zondagochtend weer terug. Maandag kunt u dus weer een nieuwe post verwachten.
volgende keer:
blijven we dromen...
op zijn gat vallen/liggen
('(met) de vier hoefijzers in de lucht vallen/hebben')
In de negentiende eeuw werd deze uitdrukking voor het eerst opgetekend en uiteraard verwijst die naar een paard dat plotseling ten val komt. Dan zijn ineens zijn vier hoefijzers duidelijk te zien en al dragen wij natuurlijk geen hoefijzers, in zekere zin beschrijven de Fransen dus wat er na zo'n onfortuinlijke val duidelijk te zien is, terwijl wij juist het enige deel beschrijven (ons gat) dat in zo'n geval bedekt blijft...
volgende keer:
gaan we naar hartenlust verder...
de kaarten schudden
('de kaarten door elkaar schudden')
Brouiller betekent 'verwarren', 'door de war gooien'. Je kunt dat met kaarten doen en daarmee figuurlijk een toestand ondoorzichtig maken. Je kunt het ook met eieren doen en dan krijg je oeufs brouillés ('roerei') of met je sporen (brouiller les pistes, 'de sporen uitwissen'). Je kunt in een relatie gebrouilleerd raken (être brouillé) of in de war raken met cijfers (être brouillé avec les chiffres, 'slecht kunnen rekenen'). Je komt hoe dan ook in een zo niet verwarde, dan toch lastige situatie terecht waaruit je je weer zult moeten zien te redden (se débrouiller, 'zich redden'). Ook het woord brouillard ('mist') roept een beeld op van mistflarden die zich langzaam verstrengelen totdat je het zicht totaal verliest. Ja, als je gebrouilleerd raakt, kun je het wel schudden...
volgende keer:
vallen we op ons gat...
van de laatste mode / de allernieuwste
('de laatste schreeuw')
Is dit de laatste versie van Munchs De schreeuw ? Misschien, maar in het Frans wordt de uitdrukking vooral gebruikt om aan te geven dat een product helemaal vernieuwd is, volgens de laatste eisen van de mode. Waarom de laatste schreeuw? Daarvoor moeten we terug naar de Middeleeuwen, toen je stads- en dorpsomroepers (crieurs publics) had, die in de tijd voor de krant en het internet, het laatste nieuws verkondigden op de stadspleinen. Wie dus op de hoogte wilde blijven van het laatste nieuws, moest de laatste omroep (le dernier cri) van deze functionaris gehoord hebben.
volgende keer:
schudden we de kaarten...
koor - hart
Aangezien een koor doorgaans meerstemmig zingt, doen we vandaag ook maar meteen aan meerstemmige homofonen: aan de ene kant choeur en coeur en aan de andere kant choral en chorale. Van al die woorden is alleen coeur ('hart') de vreemde eend in de bijt.
Zowel choeur als chorale betekenen 'koor', maar er zijn toch duidelijke en subtiele verschillen. Zo is la chorale de gebruikelijke term voor een zangkoor, vooral als het om een amateurvereniging gaat. Zodra het koor echter enig prestige geniet, zal het zich eerder le choeur of l'ensemble vocal laten noemen. Choeur is ook de naam van het (priester)koor in de katholieke kerk, voor de afgescheiden ruimte dus. Het is ook het woord dat gebruikt wordt voor zangpartijen in een muziekstuk en ook voor het sprekende/dansende koor in Griekse tragedies (de 'rei'). In de combinaties mannen-, vrouwen-, kinder- of engelenkoor wordt ook het woord choeur gebruikt. Als je in koor optreedt dan doe je dat ook en choeur.
Le choral is de benaming voor het 'koraal', een kerkgezang dat door de hele gemeente kan worden meegezongen, zoals dat bijvoorbeeld bekend is uit de Matthäus Passion. Daarnaast bestaat ook het bijvoeglijk naamwoord choral ('tot het koor behorend, koor-'). Het mannelijk meervoud van dit bijvoeglijk naamwoord is chorals of (minder voorkomend) choraux. Het meervoud van le choral is alleen maar les chorals. Waarom zou je makkelijk doen als het ingewikkeld kan?
volgende keer:
slaak ik mijn laatste kreet...
stukje bij beetje
('van draad naar naald')
Al schommelend vordert het breiwerkje van de oude dame beetje bij beetje. De draad wordt vaker gebruikt om de voortgang van iets uit te drukken. Zo kun je de rode draad van iets volgen of misschien uiteindelijk de draad kwijtraken.
De voortdurend herhaalde beweging waarbij de draad steeds weer in aanraking komt met de naald staat dus voor de geleidelijke ontwikkeling van iets. Het kan ook op ideeën slaan die elkaar associatief opvolgen, of gebeurtenissen die elkaar zonder onderbreking volgens de wetten van de logica opvolgen.
volgende keer:
gaat het koor mij zeer ter harte...
een bende
('een echt Kafarnaüm')
Zo erg is het nog net niet, maar zo aan het einde van het schooljaar, met al het laatste nakijkwerk, is het wel een grote bende op mijn werktafel. In het Frans wordt dan al gauw gerefereerd aan een bordeel (quel bordel !), maar er kan ook naar het bijbelse Kafarnaüm worden verwezen. Kafarnaüm was een vissersplaats in het Noorden van Israël vlakbij het meer van Galilea. Jezus kwam hier na zijn verblijf in de woestijn en ontmoette er Simon Petrus, wiens huis overigens nog steeds te bezichtigen zou zijn tussen de opgravingen bij het meer van Tiberias. In dat huis ging Jezus wonen en vandaar begon zijn missie en zijn prediking. Hij begon er ook zijn genezingen. Dat leverde hem al snel een naam op in heel Syrië en al gauw verzamelde zich een menigte zieken en gehandicapten om hem heen, een soort inderhaast georganiseerd vluchtelingenkamp met alle chaos van dien.
volgende keer:
gaan we stukje bij beetje verder in de wereld van de Franse uitdrukkingen...
ja, echt waar!
('omdat ik het u immers zeg')
Je zult iemand kennelijk op zijn of haar woord moeten geloven als hij of zij zegt Puisque je vous le dis ! of zoals in de titel van het boek hiernaast Puisque je vous dis que c'est vrai ! ('omdat ik u immers zeg dat het waar is'). Het heeft wel iets van ons Waarom? Daarom! De ander heeft gewoon geen zin om zich te verantwoorden en vindt het zo vanzelfsprekend dat hij of zij gelijk heeft, dat deze op zich weinig overtuigende repliek gehanteerd wordt. In het Nederlands hebben we niet echt één woord voor het voegwoord puisque, dat sterker is dan parce que ('omdat') of car ('want'). Het geeft een voor de hand liggende reden aan die eigenlijk geen nadere uitleg behoeft. In de meeste woordenboeken wordt daarom de vertaling 'omdat immers' gegeven, waarbij 'immers' verwijst naar de vanzelfsprekendheid die in het woord opgesloten ligt. Ja, u zult het maar van me moeten aannemen, puisque je vous le dis...
volgende keer:
Mijn werktafel is momenteel un vrai capharnaüm...
op kousenvoeten / geruisloos
('met vervilte/gedempte stappen')
Met vilt kun je geluid dempen, dat is algemeen bekend. Wil je 's nachts geruisloos naar de w.c. lopen om niemand wakker te maken, dan helpt het uiteraard niet te veel te stampen, en als je dat dan ook nog met vilten pantoffels over hoogpolig tapijt doet, dan blijven de anderen van een goede nachtrust verzekerd. Zelf heb ik geen huisgenoten, maar als ik dan na een lang uitstel toch besluit nachtelijk de w.c. te bezoeken, dan doe ik dat ook zo zachtjes mogelijk, liefst in slaapdronken toestand met de ogen halfdicht, maar dat is om mezelf nog de kans te gunnen weer in slaap te dommelen, wat overigens zelden lukt...
volgende keer:
Hoe kun je in het Frans zeggen: 'ja, echt waar!' ?
in zijn bubbel blijven zitten
('zich in zijn zeepbel opsluiten')
Een bulle is een zeepbel (in het Engels bubble, door ons overgenomen als 'bubbel'). Wanneer iets in een zeepbel gevangen is, is het perfect geïsoleerd van de buitenwereld, maar we weten allemaal dat hij ook zo doorgeprikt kan worden.
Steeds meer mensen leven in een bubbel: veilig onder gelijkdenkenden, beschermd van de boze buitenwereld. En hoewel die buitenwereld nooit ver weg is en eigenlijk heel makkelijk onze zeepbel door zou kunnen prikken, doen social media al dan niet geholpen door fake news hun uiterste best ons in die bubbel opgesloten te houden...
volgende keer:
gaan we op kousenvoeten lopen...
ik heb wel wat anders te doen
('we hebben niet alleen dat te doen')
De titel van het boek hiernaast zou zich het best laten vertalen als 'God heeft wel wat anders te doen' of gezien het plaatje misschien zelfs 'God heeft wel wat anders aan zijn hoofd'. De combinatie ne ... que betekent 'slechts, alleen maar' (en als het met een bepaling van tijd wordt gecombineerd 'pas, nog maar'). We leren op school meestal seulement maar in de praktijk zegt men ne ... que en in spreektaal dus slechts que :
Il te reste combien d'euros ? ('hoeveel euro heb je nog?') Que deux. ('nog maar twee', een verkorte vorm van il ne m'en reste que deux / je n'en ai (plus) que deux'). Ne ... que kan ook met andere ontkenningen worden gecombineerd. In onze uitdrukking is dat met ne ... pas. Ne ... pas que betekent dus 'niet alleen (maar)'. Letterlijk betekent de uitdrukking dus: 'we hebben niet alleen maar dat te doen', waar wij dus zeggen: 'ik heb / we hebben wel wat anders te doen'.
volgende keer:
blijven we lekker in onze bubbel zitten...
alles al gezien hebben / al heel wat meegemaakt hebben
('het in alle kleuren gezien hebben')
Over iemand die in zijn of haar leven al heel wat beproevingen heeft meegemaakt kan gezegd worden dat il ou elle en a vu de toutes les couleurs. De nadruk ligt misschien op de donkere kleuren - het leed en de ongemakken - maar in principe kan het gaan om alle stadia van de kleurencirkel, dus ook positieve ervaringen. Iemand die alle kleuren inmiddels kent, heeft als het ware recht van spreken, omdat hij of zij alles al wel eens heeft meegemaakt.
volgende keer:
doen we er een beetje basilicum bij...
Doe eens normaal !
('hou op met je circus')
In een circus halen mensen halsbrekende dingen uit om indruk te maken. Het kan soms niet gek genoeg zijn: je hoofd in de bek van een leeuw steken (al behoren stunts met dieren inmiddels tot het verleden), je evenwicht houden op een fiets of rollende bal terwijl je jonglerend allerlei voorwerpen in de lucht houdt, met een trapeze hoog boven de piste zweven, over een koord op dezelfde hoogte lopen en ga zo maar door. Het ligt dus voor de hand iemand die zich aanstelt te beschuldigen van het uitvoeren van circusactiviteiten. Had Mark Rutte jaren geleden in het Franse parlement een politicus als Geert Wilders tot de orde willen roepen, dan had hij dus waarschijnlijk gezegd: Arrête ton cirque toi-même !
volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans dat je al heel wat hebt meegemaakt?
oliedom
('kut als de maan')
Waar wij in het Nederlands het vrouwelijk geslachtsorgaan in overdrachtelijke zin gebruiken om tegenslagen aan te duiden ('kut!'), wordt dat in het Frans gereserveerd voor 'klootzakken' en 'idioten' (quel con ! 'wat een klootzak', ne fais pas le con ! 'doe niet zo idioot').
Sinds de zeventiende eeuw wordt de maan ook in verband gebracht met waanzin of in ieder geval geestelijke afwezigheid (il est dans la lune, 'hij is met zijn gedachten ergens anders', lett. 'hij is in de maan' en il a la lune / il a un quartier de lune dans la tête, 'hij is een beetje gek'). Verder hoef je maar te denken aan 'maanziek' en het Engelse lunatic. Waarom? Misschien omdat het maanoppervlak gezien vanaf de aarde er een beetje uitziet als een uitdrukkingsloos gezicht, het gezicht van iemand die zo afgestompt is dat het geen uitdrukking meer vertoont? In het argot wordt het woord lune bovendien gebruikt in de betekenis van 'achterwerk' en daarmee wordt het gezicht dus een soort 'blotebillengezicht'. In ieder geval wordt iemands achterwerk bepaald niet gezien als de zetel van diens intelligentie...
volgende keer:
Hoe zou de Franse premier gezegd kunnen hebben: 'Doe eens normaal, man!' ?
P.S. Eenmaal gepost, ontdek ik dat ik deze uitdrukking al eens eerder behandeld heb. Mijn excuses, maar dat kan gebeuren na vier jaar dagelijks posten...
alle goede dingen bestaan in drieën
('nooit twee zonder drie')
Eigenlijk een vreemde uitdrukking, die bovendien bijna nooit waar is. Als iemand twee keer niest wacht ik meestal tevergeefs op de derde keer waardoor ik dus de hoop op beter weer kan opgeven. Wie wint er nou twee keer, laat staan drie keer de loterij?
Misschien is het in verband te brengen met het dertiende-eeuwse tierce fois, c'est droit ('driemaal is scheepsrecht').
Sommigen vermoeden dat de uitdrukking van vandaag afkomstig is uit de spelregels van een verloren gegaan volksspelletje, maar bewijzen daarvoor bestaan niet...
volgende keer: lopen we naar de maan...
leegplunderen - in de as leggen
('in zak/tas doen')
Een sac is een 'zak' of een 'tas'. Op de Canadese cartoon maakt de man links zich kwaad om de in zijn ogen weinig milieubewuste fietser rechts: 'Nou ja zeg, plastic zakken!' om vervolgens zijn eigen boodschappen in zijn P.C.-Hooft-traktor in te laden... Maar wat heeft een zak of een tas met de uitdrukking te maken, behalve dat veel mensen er hele supermarkten mee leegplunderen?
Daarvoor moeten we terug naar de Middeleeuwen van voor de veertiende eeuw, toen in het Middelduits de term sakman bestond voor 'struikrover'. Het ging inderdaad om een man die een zak met zijn gestolen buit droeg, denk maar aan hoe struikrovers traditioneel in stripverhalen worden opgevoerd. De Italianen namen de term over als saccomanno en de werkwoordelijke uitdrukking mettere a sacco, waarbij sacco 'plundering' ging betekenen, net als in het Frans en ook in het Engels sack.
volgende keer:
komen alle goede dingen in drieën...
lucht krijgen van
('wind hebben van')
De man links heeft er kennelijk lucht van gekregen dat er in de omgeving windmolens (éoliennes) zijn geplaatst ('Waar zijn die windmolens van u? Ik zie er niet een...'), waarop de man rechts antwoordt: 'Ze zijn verborgen in de mijnen... ze draaien op de tocht'.
Het probleem van landschapsvervuiling is hier aardig opgelost, maar daar gaat het in de uitdrukking van vandaag natuurlijk niet om. Het gaat om de wind zelf, die alles met zich mee kan brengen, zoals bladeren, rook, luchtjes, maar ook flarden van gesprekken, geruchten die onze oren eigenlijk niet hadden moeten bereiken en daarin ligt dus de oorsprong van de uitdrukking 'lucht krijgen van', in het Frans dus eigenlijk 'wind krijgen van'.
volgende keer:
plunderen we alles leeg...
altaar - hotel - herenhuis
Als je het plaatje bekijkt zou je kunnen denken dat een autel een 'motel' is, maar dat is niet zo. Een autel (dat precies dezelfde uitspraak heeft als hôtel) is een 'altaar'.
Het woord hôtel heeft dezelfde oorsprong als het woord hôpital ('ziekenhuis'), namelijk van het Latijnse hospitalis domus ('gastvrij huis'). Denk aan ons 'gasthuis'. Een gasthuis waarin zieken verzorgd werden heette vroeger vaak een hôtel-Dieu (denk aan het beroemde Hôtel-Dieu in Beaune). Daarnaast was een hôtel (zonder de toevoeging -Dieu) de benaming voor een groot herenhuis, waarin veel gasten konden worden ontvangen (veel mooie voorbeelden zijn te vinden in de Parijse wijk Le Marais). Tegenwoordig wordt voor een ziekenhuis altijd de term hôpital gebruikt en voor een groot herenhuis un hôtel particulier. De term hôtel wordt net als bij ons gereserveerd voor een grote herberg.
volgende keer:
krijgen we ergens lucht van...
daar zit hem de kneep
('daar is de hier')
Misschien denk je eerst dat de uitdrukking betekent 'daar is de hik', omdat de hik ook een plotselinge onregelmatigheid is die je liefst zo snel mogelijk kwijtraakt, maar in het Frans is de hik hoquet (waar ze ook niet mee schijnen te zitten, want het wordt ongeveer uitgesproken als o.k....). De uitdrukking is afkomstig uit de drukkerijwereld en is een afkorting van het Latijnse hic advertendum, hic sistendum ('hier moet je oppassen, hier moet je even stoppen') dat lezers van manuscripten in de kantlijn konden zetten bij passages die ze bijzonder belangrijk vonden.
Er zijn trouwens ook taalkundigen die een andere (maar wel Latijnse) bron vermoeden voor de uitdrukking. Het zou een afkorting zijn voor hic iacet lepus ('hier ligt de haas'), wat zou betekenen dat op deze plek een moeilijkheid te vinden was.
volgende keer:
gaan we naar een hotel...
gevloerd / uitgeteld / helemaal kapot
('op de tegelvloer')
Hier zien we een gedicht van Isabelle Simon uitgebeeld:
'Aan de andere kant van het raam, daar waar het koud is, verbergen de kleine luiden die uitgeteld zijn, hun gezicht, laten zij hun schouders hangen, keren ons de rug toe. Dat is de keerzijde, de misère, de achterkant van de samenleving.'
De uitdrukking sur le carreau kan met verschillende werkwoorden gecombineerd worden: être ('zijn') of rester ('(achter)blijven') voor de getroffene en envoyer ('sturen') of laisser ('(achter)laten') voor de veroorzaker. De uitdrukking bestaat sinds het begin van de zeventiende eeuw en verwijst naar een gewonde of dode die uitgestrekt ligt over de (tegel)vloer, die letterlijk dus 'gevloerd' is. Tegenwoordig slaat het meestal niet meer op gewonde of gedode personen, maar wordt het figuurlijk gebruikt voor iemand die uitgeteld is of zich in een penibele situatie bevindt.
volgende keer:
zoeken we uit waar hem de kneep zit...
ouder en wijzer (worden)
('fles hebben/nemen')
Hoewel het prettig is af en toe de fles ter hand te nemen is het naarmate je ouder wordt verstandiger de fles wat vaker te laten staan, niet alleen om je gewicht en je bloeddruk op peil te houden, maar ook omdat sommige wijnen er baat bij hebben.
Zoals een bewaarwijn (un vin de garde) milder en karaktervoller kan worden met de jaren, zo kan (ik benadruk 'kan', het geldt immers ook alleen voor wijnen die het bewaren waard zijn...) de mens met de leeftijd door de ervaring, of zo u wilt door schade en schande milder en wijzer worden.
volgende keer:
Kun je bovenstaande fles toch niet laten staan en maak je hem helemaal leeg, dan ben je morgen waarschijnlijk gevloerd...
tongzoenen
(een schaats / schop / worst / overschoen / schnitzel rollen)
Vijf jaar geleden was het een hele kwestie tijdens de winterspelen in Sotsji, een jaar nadat Rusland zijn verfoeide antihomowet had aangenomen: waren homoseksuele sporters nog wel welkom op het internationale evenement? Toen verscheen dan ook deze cartoon van twee zoenende schaatsers achtervolgd door woeste Russische officials. De gelegenheid leende zich goed voor deze cartoon, aangezien rouler un patin (lett. 'een schaats rollen') een Franse benaming is voor wat de Engelstaligen een French kiss noemen. Het rollen is begrijpelijk: de tong maakt immers veelvuldige over zichzelf rollende bewegingen bij de voornoemde amoureuze uitwisseling van lichaamssappen. Maar waarom een schaats? Sommigen denken dat het misschien een vervorming van het woord patte is dat in de negentiende eeuw 'doekje' betekende en dat een metafoor voor de tong zou zijn geweest. Maar toen de uitdrukking in zwang raakte in de jaren twintig van de twintigste eeuw, was die betekenis al lang niet meer bekend, en betekende patte voornamelijk 'poot'. Meer waarschijnlijk is dat het te maken heeft met het argot patiner (lett. 'schaatsen') dat in het bargoens ook gebruikt werd in de betekenis van 'strelen'. Nog onduidelijker zijn de later verschenen varianten met de schop, de worst, de overschoen en de schnitzel of kalfsoester. Nou ja, je kunt ze allemaal omrollen, dat is waar...
volgende keer:
nemen we de fles ter hand... (daar zijn we inmiddels oud genoeg voor)
een goede slag
('een goede houw/schoffel')
Een pioche is een pikhouweel, een landbouw- ('houw') of tuingereenschap ('schoffel'). Maar daarnaast is het ook de term voor een stapel dominostenen of een stapel kaarten waarin je 'graaien' moet tijdens het domino- of kaartspel. Iemand die altijd de goede stenen of kaarten trekt heeft dus 'een goede stapel', une bonne pioche, waarmee hij of zij dus een goede slag kan slaan...
volgende keer:
gaan we voor de French kiss...
met beide handen aanpakken
('met armen-het-lichaam')
Deze mannen worden inderdaad met beide handen om het lichaam aangepakt. Voor ons 'aanpakken' kan in het Frans prendre ('nemen, pakken'), saisir ('pakken'), tenir ('(vast)houden') of porter ('dragen') gebruikt worden.
Als je iemand met beide handen om het lichaam aanpakt, heeft hij of zij weinig kans om te ontsnappen, zo moge het plaatje aantonen. Dat geldt figuurlijk uiteraard ook voor een kans die op je pad valt, die je liever niet laat lopen. Vandaar dat je die met beide handen aanpakt.
volgende keer:
slaan we een goede slag...
anker - inkt
Vaak liggen de betekenissen van homofonen zo uit elkaar dat de context voldoende is om ze niet door elkaar te halen, maar je zult maar net een emmer inkt vervoeren op je schip. Nu we steeds milieubewuster worden zal het ook dan echter steeds onwaarschijnlijker worden dat de bemanning een dergelijke order verkeerd begrijpt: jetez l'ancre ! betekent uiteraard 'werp het anker uit', terwijl jetez l'encre ! begrepen had kunnen worden als 'gooi de inkt weg'.
volgende keer:
pakken we een kans met beide handen aan...
platzak zijn
('de duivel in zijn beurs (te logeren) hebben')
De woorden bourse en diable verraden dat het hier om een oude uitdrukking gaat, toen we nog algemeen in de duivel geloofden en ons geld in een beurs droegen. Munten hadden vroeger geen kop- en muntzijde, maar een kruis- of muntzijde. Zolang er nog één muntje in je beurs zat, beschermde het kruis je tegen de duivel. Was ook dat laatste kruis verdwenen, dan kon de duivel er zijn intrek nemen en wie weet wat daar dan allemaal weer van zou zijn gekomen...
volgende keer:
gooien we het anker uit...
