maandag 29 februari 2016

année bissextile, jour intercalaire

schrikkeljaar, schrikkeldag

(op de tekening: 'Niet te geloven! Mijn eerste verjaardag! Daar wacht ik al vier jaar op!') Felicitaties aan alle jonge mensen die vandaag weer eens voor het eerst in vier jaar jarig zijn, want het is 29 februari, schrikkeldag van het schrikkeljaar 2016. Een schrikkeldag heet in het Frans un jour intercalaire, heel logisch, want het werkwoord intercaler betekent 'inlassen', en nu we het er toch over hebben décaler betekent 'verschuiven'. Vandaar dat je in het Frans niet last hebt van een 'jetlag', maar van een décalage horaire ('tijdsverschuiving, tijdverschil'). Maar waar komt die term bissextile vandaan? Nee, het is geen biseksueel jaar, maar het heeft alles te maken met de Romeinse jaartelling. In het jaar 46 voor Christus veranderde Julius Caesar op aanraden van een Egyptische astronoom de jaarkalender. De astronoom had namelijk berekend dat een jaar niet 365 dagen duurde, maar 365 dagen en 6 uur. Daarom moest er iedere vier jaar een dag worden toegevoegd aan de kalender. Dat deed Caesar in de laatste maand van het jaar. Het Romeinse jaar begon op 1 maart. De extra dag werd niet toegevoegd aan de laatste dag van het jaar, maar na de 24e dag van de maand februari, volgens de Romeinen de zesde dag voor 1 maart: sexto ante calendas martii. De dubbele dag kreeg de naam bis sexto ante calendas martii, vandaar dus het woord bissextile. Nu zullen mensen die ijverig op hun vingers meegeteld hebben, tegenwerpen dat 24 februari niet zes, maar vijf dagen voor 1 maart valt, maar dan heb je even vergeten dat de Romeinen de dag zelf (in dit geval 1 maart) altijd meetelden. Vandaar dat er in Romaanse talen zoals het Frans nog steeds gepraat wordt over dans huit jours ('over acht dagen') en dans quinze jours ('over vijftien dagen'), waar wij het hebben over 'zeven' en 'veertien dagen'. Rare jongens, die Romeinen...


volgende keer
is het al weer maart. Hoe zeg je 'Maart roert zijn staart' in het Frans?

zondag 28 februari 2016

Que diable allait-il faire dans cette galère?

waar bemoeide hij zich ook mee?
(lett. 'wat voor de duivel ging hij doen in dat galeischip?' / 'wat, verhip, moest hij in dat slavenschip?')

Soms krijgen bepaalde passages uit de literatuur zo'n bekendheid dat ze in vaste uitdrukkingen terechtkomen. Denk bijvoorbeeld aan ons 'de vis wordt duur betaald' uit Herman Heijermans' Op hoop van zegen. Zo is de uitdrukking Que diable allait-il faire dans cette galère? (soms verkort tot Qu'allait-il faire dans cette galère?) afkomstig uit het toneelstuk Les fourberies de Scapin ('De schelmenstreken van Scapin') van de beroemde komedieschrijver   Molière (1622-1673), waarin een zekere Léandre zijn vader om een geldsom vraagt. Vader Géronte weigert echter op alle herhaalde verzoeken in te gaan. De sluwe knecht Scapin gaat vervolgens proberen geld los te krijgen bij de vrekkige vader en vertelt hem uiteindelijk dat zijn zoon zo in de problemen is gekomen dat hij nu moest gaan werken op een Turks slavenschip. Alleen als de vader binnen twee uur losgeld betaalt, kan zijn zoon uit de netelige situatie bevrijd worden. Maar het enige antwoord dat Scapin los kan krijgen uit Léandres vader is Que diable allait-il faire dans cette galère? Deze uitroep (lett. 'Wat voor de duivel ging hij doen in dat galeischip?') die zes keer terugkomt in dezelfde scène en daardoor lachwekkend wordt en die bovendien door het binnenrijm (ik vertaal maar even vrij: 'Wat, verhip, moest hij toch in dat slavenschip?') makkelijk te onthouden is, is in de gewone Franse taal blijven hangen en kan gebruikt worden als iemand zich bemoeit met zaken die hem niet aangaan en daardoor in moeilijkheden terecht is gekomen.
de historische Cyrano de Bergerac

Molière zelf had trouwens ook in moeilijkheden kunnen komen, want hij blijkt deze zin postuum gestolen te hebben uit het toneelstuk Le pédant joué van  de militair/dichter/amateur-wetenschapper Savinien de Cyrano de Bergerac (1619-1655), bij leven niet erg succesvol, maar aan het eind van de negentiende eeuw onsterfelijk gemaakt door het beroemde toneelstuk Cyrano de Bergerac van Edmond Rostand. Als de held van het verhaal in de laatste scène zijn einde voelt naderen en beseft dat hij zijn leven lang - niet in de laatste plaats door zijn bovenmatige neus - in de schaduw heeft moeten leven, terwijl anderen de vruchten mogen plukken van zijn mooie woorden en daden, hoort hij van zijn vriend Ragueneau dat Molière zijn zin Que diable... van hem gepikt heeft en daar veel succes mee heeft geboekt. Cyrano hoort het lijdzaam aan en verzucht: Eh bien, toute ma vie est là / Pendant que je restais en bas, dans l'ombre noire, / D'autres montaient cueillir le baiser de la gloire! / C'est justice, et j'approuve au seuil de mon tombeau / Molière a du génie et Christian était beau! (vrij vertaald: 'Welnu, dat is mijn leven in een notendop: Terwijl ik beneden in de schaduw bleef staan, konden anderen naar boven klimmen (verwijzing naar Christian die het balkon van Roxane kan beklimmen om een kus van haar te krijgen nadat Cyrano hem de juiste woorden heeft ingefluisterd) om de eer in ontvangst te nemen. Dat is rechtvaardig en ik erken met één been in het graf dat Molière geniaal was en Christian een mooie jongen.') Het is wel een mooi staaltje van epische verdichting van Rostand. De echte Cyrano heeft het niet meer mogen weten: Molières Les fourberies de Scapin werd voor het eerst opgevoerd in 1671, zestien jaar na de dood van Cyrano.

Het woord galère wordt overigens in het Frans ook veelvuldig gebruikt om naar 'slavenarbeid' te verwijzen. C'est une vraie galère! betekent zoiets als 'Het is een ware beproeving / een hel'. En als je dan toch zo'n beproeving aan moet gaan, kun je zeggen Vogue la galère! ('Roei het slavenschip! / Laat het slavenschip maar varen!) in de betekenis 'Laten we er het beste van hopen / Vooruit dan maar!' 

volgende keer
Morgen is het 29 februari, schrikkeldag. Hoe zeg je eigenlijk 'schrikkeldag' en 'schrikkeljaar' in het Frans?

zaterdag 27 februari 2016

il fait un froid de canard

het is berekoud
(lett. 'het is eendenkoud')

We dachten dat de winter zichzelf dit jaar oversloeg en misschien is dat ook wel zo, maar ineens deelt hij toch een plaagstootje uit en voelt het door een straffe oostenwind ineens berekoud aan. Beren zijn al eeuwenlang niet meer in ons land te vinden, maar je ziet meteen een Canadees winterlandschap voor je en daarmee is de associatie met kou wel gemaakt. Maar hoe zit dat dan met eenden? 
Daarvoor moet je je even in de Franse tradities verdiepen. Er bestaat in Frankrijk een kleine politieke partij - tegenwoordig geassocieerd met de gaullistische partij - die zich ten doel stelt oude Franse tradities te bewaren en die heet CPNT (Chasse Pêche Nature et Tradition, 'Jagen Vissen Natuur en Traditie') en voor onze uitdrukking van vandaag gaat het om de C van Chasse: de eendenjacht vindt namelijk in de herfst en de winter plaats. De jager moet zich lange tijd doodstil en onbeweeglijk houden om enige kans te maken op een smakelijke canard à l'orange. Daardoor kan de kou tot op het bot doordringen. Het is zelfs zo dat de eendenjager de meeste kans op succes heeft op dagen met strenge vorst: als de meren en vennen waar de meeste eenden zich ophouden namelijk gaan bevriezen, moeten de dieren hun toevlucht nemen tot kleinere stroompjes en rivieren, met als gevolg dat meer vogels zich in de lucht verplaatsen en zij daardoor dus zichtbaarder zijn voor de jagers. Brrr...

volgende keer
behandelen we uitgebreid een literaire uitdrukking

vrijdag 26 februari 2016

se la couler douce

het ervan nemen
(lett. 'het zich rustig (laten) verlopen')


Opmerkelijk is dat in beide uitdrukkingen (de Nederlandse en de Franse variant) onduidelijke verwijzingen staan: 'het', 'ervan', 'la', maar we begrijpen meteen wat we bedoelen. Het Franse la staat hier  natuurlijk voor la vie ('het leven'). Eigenlijk betekent couler 'stromen' en wordt het gebruikt voor vloeistoffen: l'eau coule ('het water stroomt'). Het heeft echter in de loop van de tijd heel wat overdrachtelijke betekenissen gekregen, zoals 'lopen, lekken': un nez / un fromage qui coule ('een loopneus, een kaas die uitloopt') en als un navier coule, dan zinkt een schip. Daarnaast - en dat is voor onze uitdrukking van vandaag van belang - heeft het werkwoord al eeuwenlang niet alleen meer betrekking op vloeistoffen, maar ook op de tijd. Sinds de vijftiende eeuw heeft men het in het Frans over le temps s'écoule ('de tijd verstrijkt') en sinds de zeventiende eeuw kan men het hebben over couler des jours heureux: 'een gelukkig leven leiden'. En daarmee zijn we definitief aangekomen bij onze uitdrukking: een leven is ook verstreken tijd en als je des jours heureux kunt doorbrengen, kun je ook une vie douce ('een heerlijk leventje') leiden. Douce (vrouwelijk van doux, letterlijk 'zacht') heeft overigens de betekenis van 'fijn, zorgeloos' gekregen door de tegenstelling met une vie dure ('een zwaar (lett. hard) leven').

volgende keer
We leken de winter dit jaar over te slaan, maar ineens is het berekoud. Met welk dier wordt kou in het Frans geassocieerd?

donderdag 25 februari 2016

brûler la chandelle par les deux bouts

roofbouw op jezelf plegen OF geld uit het raam smijten
(lett. 'de kaars aan beide uiteinden branden')

Jazeker, deze uitdrukking kan twee dingen betekenen: materiële zaken verspillen of jezelf verspillen: spelen met je gezondheid, totdat je helemaal opbrandt. De uitdrukking komt uiteraard uit de tijd voor de ontdekking van het elektrische licht, toen je spaarzaam moest omgaan met kaarsen en ze alleen in moest zetten als dat absoluut noodzakelijk was. Ook moest je eraan denken ze op tijd te snuiten. We denken er zelf natuurlijk niet meer bij na, maar nog steeds wordt brûler ('branden') gebruikt als we het over het licht hebben. On laisse brûler la lumière ('we laten het licht branden'). Als we dat trouwens met iets anders doen, dan laten we het aanbranden. We kunnen brûler pour quelqu'un ('voor iemand in vuur en vlam staan') of brûler d'enthousiasme, d'impatience ('gloeien van geestdrift, branden van ongeduld) of brûler de faire quelque chose ('ergens op gebrand zijn'). Maar brûler kan ook 'overslaan' betekenen: we kunnen brûler un feu rouge ('door rood rijden'). Als we brûler les étapes, dan lopen we te hard van stapel ('we slaan etappes over'). We kunnen net als in het Nederlands de schepen achter ons verbranden: brûler ses vaisseaux en zo kunnen we ook onze vingers branden: se brûler les doigts. Zolang we maar niet een kogel door ons hoofd jagen: se brûler la cervelle ('zijn hersenen verbranden'). Wat wij Nederlanders wel weer heel gemakkelijk schijnen te doen, is iemand op de man af iets te vragen: à brûle-pourpoint (als je tussen de dertiende en achttiende eeuw iemand van dichtbij neerschoot, verbrandde daarbij zijn pourpoint, zijn 'wambuis').

volgende keer
nemen we het er even lekker van...

woensdag 24 februari 2016

jeter l'éponge

de handdoek in de ring gooien
(lett. 'de spons weggooien')


Toen Jeb Bush van de week zijn kandidatuur voor het presidentschap opgaf, ontving ik op mijn iPad een pushbericht Jeb Bush jette l'éponge. (Vertaling van de woorden van Sponge-Bob hiernaast: 'Ik gooi nooit de handdoek in de ring. Maar ja, ik neem bepaalde producten.') Het Frans gebruikt duidelijk ook een uitdrukking die afkomstig is uit de bokssport, al gooit de opgever niet met zijn handdoek, maar met zijn spons en blijft de bestemming van het projectiel onduidelijk. Overigens is het in de bokssport de verzorger die de spons in de ring gooit ten teken van de overgave van zijn protegé. De uitdrukking is voor het eerst in het Frans verschenen in 1901, vertaald uit het Engels to throw up the sponge. Nu begin ik me toch af te vragen hoe dat dan gaat bij een Nederlandse bokswedstrijd: wordt daar in deze gevallen nu ook gegooid met een spons, of toch met een handdoek?

volgende keer
gooi ik de handdoek niet in de ring en brandt u van ongeduld om te weten wat hier behandeld wordt...

dinsdag 23 februari 2016

avoir la langue bien pendue

goed van de tongriem gesneden zijn
(lett. 'een goed opgehangen tong hebben')

Persoonlijk zou ik op deze manier geen woord meer kunnen uitbrengen en toch wordt hiermee bedoeld dat je uitstekend je woordje kunt doen. Maar het idee zal wel zijn dat de tong perfect in de mond ligt, klaar voor optimaal gebruik. Aan een kind dat juist niet meer weet wat hij moet zeggen, kun je vragen: As tu avalé/perdu ta langue? ('Heb je je tong ingeslikt/verloren?'). Bij oudere mensen kan avaler sa langue heel wat meer consequenties hebben en 'de pijp uitgaan' betekenen. Als je een woord net even kwijt bent, maar het ligt op het puntje van je tong, dan on a un mot sur le bout de la langue en iemand die niet bepaald op zijn mondje is gevallen n'a pas sa langue dans sa poche ('heeft zijn tong niet in zijn zak'). Moet je heel lang nadenken over een raadsel, maar je komt er maar niet uit, dan kun je donner sa langue au chat ('je tong aan de kat geven'): dan geef je het op. Je tong is immers volkomen overbodig geworden: je weet niets meer te zeggen en dan kan de kat hem net zo goed opeten, toch? 

volgende keer
Deze week gooide Jeb Bush in de aanloop van de Amerikaanse verkiezingen zijn handdoek in de ring. Hoe doe je dat eigenlijk in het Frans?

maandag 22 februari 2016

il pleut comme vache qui pisse

het zeikt
('het regent als (een) koe die piest')


Het kan ons behoorlijk frustreren als het maar niet ophoudt met regenen. Daarom hebben we in beide talen nogal wat uitdrukkingen hiervoor en sommige wat platvloerser dan andere. We zagen al il pleut à verse, des cordes en des hallebardes. Het kan ook nog gieten à seaux ('(met) emmers') of à torrents ('stortvloeden'). Als wij 'bij weer of geen weer' zeggen, zegt een Fransman Qu'il pleuve ou qu'il vente ('of het nu regent of waait': kennelijk gaat de Fransman nog meer dan de Nederlander uit van slecht weer...). Het kan in het Frans uiteraard ook andere dingen regenen dan waterdruppels. Bijzonder is wel dat het dan ook het onderwerp wordt van het werkwoord pleuvoir: Les boulets pleuvaient, waar wij blijven zeggen 'Het regende kogels' of Les critiques pleuvaient sur lui ('Hij werd overladen met kritiek'). Als je niet van gisteren bent, on n'est pas né de la dernière pluie ('je bent niet geboren met de laatste regen'). Als je over koetjes en kalfjes praat, on cause (parle) de la pluie et du beau temps ('je kletst over de regen en over goed weer') en wie fait la pluie et le beau temps ('regen en mooi weer maakt'), deelt de lakens uit. 

volgende keer
Wat zeggen ze in het Frans 'als je goed van de tongriem gesneden bent'?

zondag 21 februari 2016

se ressembler comme deux gouttes d'eau

als twee druppels water op elkaar lijken


Van de zee naar een druppel water is natuurlijk een kleine stap. We bespraken eerder al de uitdrukkingen c'est une goutte d'eau dans la mer (dans l'océan) ('een druppel op de gloeiende plaat') en c'est la goutte d'eau qui fait déborder le vase ('dat is de druppel die de emmer doet overlopen'), maar er is natuurlijk meer. Zo kan het voorkomen dat on n'a pas une goutte de sang dans les veines (lett. 'geen druppel bloed in je aderen hebben'). In dat geval heb je geen fut of ben je zelfs karakterloos. Je kunt een druppel natuurlijk ook drinken: boire une goutte betekent 'een borreltje drinken'. Als je iemand een druppel geeft, dan moet je echter iets anders dan een borrel verwachten: donner la goutte betekent namelijk 'de borst geven'. En als je geen steek kunt zien, kun je zeggen: je n'y vois goutte. Deze ontkenning bestaat overigens ook met de werkwoorden comprendre, entendre ('begrijpen') en connaître ('kennen'): je n'y comprends goutte, etc. Iemand die 'zweet als een otter' sue à grosses gouttes ('zweet dikke druppels'). Een goutte-à-goutte ('druppel-voor-druppel') is een infuus. Vraag de arts in zo'n geval niet om une infusion: in dat geval brengt  hij of zij je kruidenthee...

volgende keer
Tja, zolang het blijft regenen, gaan we nog even door met water...

zaterdag 20 februari 2016

c'est pas la mer à boire

het is niet zo moeilijk
(lett. 'het is niet de zee om op te drinken')

In onze taal wordt deze uitdrukking nogal eens geciteerd en dan meestal in de niet ontkende vorm: c'est la mer à boire ('dat is onbegonnen werk'). Het is uiteraard onbegonnen werk om de hele zee leeg te drinken. De meeuw op de cartoon heeft al wel een beginnetje gemaakt. Il a pourtant bu trois fois la tasse (lett. 'Hij heeft echter drie keer het kopje gedronken', hetgeen betekent 'Hij heeft echter al twee keer water binnengekregen'.) en daar wordt dan droogjes aan toegevoegd: Il apprend le métier ('hij begint het te leren'). 
Nog enkele uitdrukkingen met mer: net als in het Nederlands kunnen we in het Frans spreken van une mer de feu ('een vuurzee, een vlammenzee'). Une mer d'huile ('een zee van olie') is daarentegen geen 'olievlek' (dat is une marée noire 'zwart getijde'), maar een volkomen effen zee. Als je een niet te stillen dorst hebt ('een hele droge keel hebt'), kun je in het Frans zeggen: J'avalerais (of: Je boirais) la mer et les poissons ('Ik zou de zee en de vissen door kunnen slikken / kunnen drinken'). Prendre la mer ('de zee nemen') is de Franse uitdrukking voor ons fraaie 'het ruime sop kiezen'. Een schip dat zeewaardig is tient bien la mer ('houdt de zee goed'). Vreemd genoeg kun je tenir la mer (als alternatief voor tenir la route) ook van een auto zeggen: de auto heeft dan een goede wegligging. Tenslotte hebben we nog de uitdrukking C'est une goutte d'eau dans la mer (of dans l'océan) ('Het is een druppel water in de zee') waar wij het hebben over een druppel op de gloeiende plaat.

volgende keer
gaan we druppelsgewijs verder...

vrijdag 19 februari 2016

rentrer dans sa coquille

weer in zijn schulp kruipen
(lett. 'in zijn schelp terugkeren')

Sommige vergelijkingen geven zo'n helder beeld dat ze in verschillende talen hetzelfde zijn, zoals deze. Je kunt er in het Frans trouwens ook weer uitkruipen, zoals wij uit onze cocon komen: sortir de sa coquille. En nu we het er toch over hebben: het Franse woord coquille heeft een iets uitgebreidere betekenis dan onze 'schelp'. Zo heeft ook een slak een coquille ('slakkenhuis'), een ei: une coquille d'oeuf ('een eierdop/eierschaal') en een noot: une coquille de noix ('een notendop'). Een hele theorie 'in een notendop' vertellen doe je echter zonder coquille, maar en un mot ('in één woord'). In een katholieke kerk vind je nog vaak een coquille de bénitier ('een wijwaterbekken'). Une coquille kan ook nog staan voor een zet- of drukfout en het heeft nog veel meer betekenissen. De dieren die zich daadwerkelijk in hun schulp terugtrekken, heten in het Frans des coquillages ('schelpdieren'), hoewel dit woord zelf ook al vaak voor het omhulsel, de schelp gebruikt wordt. Iemand die schelpen verzamelt, kan ze opbergen in een speciaal daarvoor gebouwde coquillier ('schelpenkast'). 

volgende keer
blijven we aan zee en bekijken we een aantal uitdrukkingen die met de zee te maken hebben.

donderdag 18 februari 2016

tomber des nues

stomverbaasd zijn, perplex zijn
oorspronkelijk: uit de hemel komen vallen
(lett. 'uit de wolken vallen')


Inderdaad, deze blote dame lijkt zo uit de wolken te komen vallen, maar dat is dan ook omdat deze uitdrukking voor de Fransen zelf een beetje eigenaardig klinkt. Immers, voor het begrip wolken wordt al heel lang het woord nuages gebruikt. Het dichterlijk aandoende nues is al heel lang in onbruik geraakt en wordt dus door moderne Fransen meteen gelezen en verstaan als 'vrouwelijke naakten'. Van dat gegeven heeft de cartoonist handig gebruik gemaakt na de eerste vrije verkiezingen in Tunesië in 2011 na de Arabische lente aldaar, waarbij een zich progressief noemende islamitische partij die een soort seculier-islamitische staat zei na te streven als Turkije, als winnaar uit de bus kwam. Veel progressief stemmende Tunesiërs werden na de verkiezingsnacht met een kater wakker en vroegen zich in vrees af wat voor 'progressieve' krachten nu ineens uit de hemel waren komen vallen... 
Als je echter teruggaat naar de oorsprong van deze uitdrukking, dan zijn het niet zozeer naakte vrouwen die uit de hemel komen vallen, maar engelen, die altijd zo zijn afgesneden van het aardse leven dat ze eenmaal op zeg Place de la Concorde neergedaald niet meteen zouden weten wat ze zouden moeten aanvangen. 
De oorspronkelijke betekenis van de uitdrukking was dan ook 'ergens geheel onverwachts arriveren', maar kan nu ook overdrachtelijk gebruikt worden in de betekenis 'stomverbaasd zijn' (over iets anders wat je ineens overkomt).

volgende keer
kruipen we in onze schulp terug...

woensdag 17 februari 2016

jeter l'argent par les fenêtres

geld over de balk smijten / smijten met geld
(lett. 'het geld uit de ramen gooien')

Het klinkt toch net wat uitnodigender, want bij ons weet je gewoon niet waar je moet gaan staan om de producten van deze enorme vrijgevigheid in ontvangst te kunnen nemen. Bij welke balk moet je wezen? In Frankrijk hoef je dus alleen langs de huizen te lopen en goed omhoog te kijken, maar ja... ik vrees dat wat dat betreft de Fransen net zo krenterig zijn als wij volgens onze reputatie, dus blijft de kans dat je  op je hoofd getroffen wordt door iets veel onaangenamers, veel groter, al liggen de middeleeuwen al lang achter ons.

volgende keer
laten we ons compleet verrassen...

dinsdag 16 februari 2016

pisser dans un violon

water naar de zee dragen
(lett. 'in een viool pissen')


De uitdrukking wordt trouwens vaak gebruikt, zoals je hiernaast al ziet, in de vorm C'est comme si on pissait dans un violon ('het is alsof je in een viool pist' of Autant pisser dans un violon ('Dan kun je net zo goed in een viool pissen'). Het moge duidelijk zijn dat zo'n handeling geen enkel nut dient en dat is dan ook de bedoeling van deze merkwaardige uitdrukking. Waar wij nog netjes water naar de zee dragen - iets waar de zee waarschijnlijk ook geen enkele behoefte aan heeft - draagt een Fransman dus een andere vloeistof naar een andere plek en valt wederom op hoeveel Franse uitdrukkingen of te maken hebben met eten en drinken of met de onvermijdelijke gevolgen daarvan. Toch blijf je je natuurlijk afvragen waarom nu juist voor deze merkwaardige combinatie is gekozen. Volgens sommige taalkundigen luidde de uitdrukking aanvankelijk souffler dans un violon ('in een viool blazen'). Als je op een fluit of een trompet blaast, krijg je daar met enige oefening aangename muziek uit, maar blazen op een snaarinstrument is tamelijk nutteloos. Iemand vond het vervolgens leuk om de situatie nog ongerijmder te maken door souffler te veranderen in pisser en zo zijn we tot de huidige uitdrukking gekomen.

volgende keer
Als wij te gemakkelijk geld uitgeven, gooien we het geld over de balk. Smijten Fransen ook met geld en zoja, waarheen?

maandag 15 februari 2016

en faire tout un fromage

ergens een hele toestand van maken / iets heel erg opblazen / zich druk maken om niets
(lett. 'er een hele kaas van maken')

Wederom een van de vele uitdrukkingen uit het culinaire spectrum. Het beeld is op zich duidelijk: melk is een simpel product dat eenvoudig verkregen en geconsumeerd kan worden, voor de fabricage van kaas moet er een complex proces worden doorlopen. Alleen... je gebruikt de uitdrukking als iemand zich druk maakt om niets, m.a.w. je had beter tevreden kunnen zijn met de melk. Maar een heerlijk kaasplateau met een glaasje port of rode wijn vind ik toch echt niet te versmaden. Wat dat betreft kunnen niet genoeg mensen kaas maken...

volgende keer
Wij kunnen water naar de zee dragen, maar de Fransen transporteren een andere vloeistof naar een andere plek...

zondag 14 februari 2016

vivre d'amour et d'eau fraîche

ondanks een gebrek aan financiële middelen een onbezorgd leven leiden
(lett. 'leven van de liefde en helder water')


Vandaag op Valentijnsdag uiteraard een uitdrukking over de liefde in de langue de l'amour. Als je teruggaat naar de kern, wat heeft een mens dan het meest nodig? Schoon water en een beetje liefde. Jammer is dat deze uitdrukking in de Van Dale alleen negatief belicht wordt: il est difficile de vivre d'amour et d'eau fraîche ('van liefde rookt de schoorsteen niet'). Maar ook in Frankrijk zelf geeft de uitdrukking aanleiding tot veel persiflages, zeker onder mensen die de ware liefde niet weten te vinden:


"Bij gebrek aan liefde en helder water, leef ik van vrienden en alcohol."










En het kan natuurlijk nog prozaïscher:

"Waarom leven van liefde en helder water, als je ook kunt leven van seks en alcohol?"










Fijne Valentijnsdag!
(voor wie trouwens benieuwd is wie die Valentijn eigenlijk was die zijn naam heeft gegeven aan deze dag van de liefde, bezoek deze pagina eens.

volgende keer
Hoe zeg je in het Frans 'Laten we er niet te moeilijk over doen?'

zaterdag 13 februari 2016

il n'a pas inventé le fil à couper le beurre

hij heeft het buskruit niet uitgevonden
(lett. 'hij heeft de draad om boter te snijden niet uitgevonden')

Gisteren bekeken we een aantal uitdrukkingen met ficelles ('touwtjes'). Vandaag pakken we de draad weer op (on reprend le fil) met het woord fil ('draad'). Zo vinden wij het kennelijk niet erg snugger om niet in staat te zijn om het buskruit uit te vinden (ik begin meteen aan mezelf te twijfelen, want ik zou het eerlijk gezegd ook niet weten), terwijl het misschien inderdaad wat meer voor de hand ligt om het principe te bedenken van een draad waarmee je boter door kunt snijden. Als iets volkomen doorzichtig is - in de zin dat het er dik bovenop ligt - dan is het genaaid met witte draad (cousu de fil blanc). Fil wordt trouwens ook algemeen gebruikt voor de telefoon: als je iemand opbelt, geef je hem een 'slag met de draad' (un coup de fil) en als je niet zeker bent wie je aan de lijn (daar heb je de draad...) hebt, kun je vragen: Qui est au bout du fil? (lett. wie is er aan de andere kant van de draad?) Le fil de l'épée is het scherp van het zwaard en als je passe l'ennemi au fil de l'épée, dan 'jaag je je vijand over de kling', zeker als je lot aan een zijden draadje hing: Cela n'a tenu qu'à un fil ('dat hing slechts aan een draad'). Als je het heft in handen wilt houden, moet je tenir les fils des marionnettes ('de draden van de marionetten vasthouden'), want je wilt natuurlijk niet aan iemand gebonden zijn: avoir un fil à la patte (lett. 'een draad aan je poot hebben'). Nou, dat is weer genoeg voor vandaag. Er zijn nog meer uitdrukkingen met fil, maar dan raken we misschien de draad kwijt (on perd le fil)...

volgende keer
is het Valentijnsdag...

donderdag 11 februari 2016

les ficelles du métier

de kneepjes van het vak
(lett. 'de touwtjes van het vak')

Wie in het Frans de kneepjes van het vak kent, connaît les ficelles du métier ('de touwtjes van het vak') en wie ook de kneepjes van de Franse cultuur kent, begrijpt waarom hiernaast een slank stokbrood staat afgebeeld. Dat wordt in het Frans namelijk ook een ficelle genoemd, zoals een extra brede baguette juist een flûte wordt genoemd. En voor wie nog meer kneepjes van het vak wil leren: er bestaan nog meer uitdrukkingen met het woord ficelle. Zo kun je zeggen dat la ficelle est un peu grosse ('het touwtje is een beetje dik') als je vindt dat iets een beetje erg doorzichtig is, dat het er wel heel erg dik bovenop ligt. Net als in het Nederlands kun je in het Frans aan de touwtjes trekken: tirer les ficelles ('de touwtjes in handen hebben'), maar pas op dat je niet zegt: tirer sur la ficelle, want dan ga je net iets te ver. 

volgende keer
meer kneepjes... dit keer niet met een touwtje, maar met een draadje...

woensdag 10 februari 2016

faux amis

"Merci, monsieur le conducteur, pour m'avoir fourni des batteries et un médecin. Puis-je vous offrir des bonbons?"
En dat betekent natuurlijk: "Dank u wel, meneer de conducteur dat u mij van batterijen en een medicijn heeft voorzien. Mag ik u wat bonbons aanbieden?" Mooi niet dus; er staat nog iets veel onlogischers, namelijk: "Dank u wel, meneer de bestuurder, dat u mij van drumstellen en een arts heeft voorzien. Mag ik u wat snoepjes aanbieden?" 
Dit soort woorden, die in eerste instantie in beide talen hetzelfde lijken te betekenen, maar dat toch niet doen, heten ook wel faux amis ('valse vrienden'). Die zijn er wel een paar tussen het Nederlands en het Frans. Hieronder volgt een klein, maar zeker niet volledig overzicht:

un amateur wordt meestal niet gebruikt in onze betekenis, maar duidt een 'liefhebber' aan: il est un grand amateur de musique betekent dus 'hij is een groot muziekliefhebber' en hij kan ook best professioneel werkzaam zijn in de muziek. Voor het begrip 'amateur' kun je in het Frans ook dilettant gebruiken.

Une batterie is dus een drumstel. Wil je een batterij hebben, bestel dan une pile.

Un bonbon is een snoepje. Wil je een bonbon, vraag dan om un chocolat.

Un médecin is een arts. Hij kan wel médicaments ('medicijnen') voor je uitschrijven. 

Un conducteur is een bestuurder. Je kaartje kun je laten knippen door de contrôleur. 

Het heeft geen zin om op de cloque te kijken om te weten hoe laat het is. Op een blaar is immers de tijd niet af te lezen. Beter kun je op je horloge kijken, maar die zit zeker niet om je pols. Een horloge is namelijk net als een pendule een uurwerk of een klok. En wat wij een horloge noemen, heet in het Frans une montre. 

Als je een groot liefhebber van andijvie bent, moet je geen endives bestellen. Dan krijg je namelijk witlof. Andijvie is chicorée.

Als je naar de dichtstbijzijnde stad in de EU wilt reizen, zul je toch een vliegtuig nodig hebben. De EU staat namelijk voor États-Unis ('Verenigde Staten'). Onze EU is in het Frans de UE (Union européenne).

Krijg je op een Frans terras je biertje alleen in een flesje geserveerd en je wilt er een glas bij, vraag dan niet om une glace, tenzij je zin hebt in een ijsje. Vraag liever om un verre.

Als je iemand complimenteert met 'quel joli blouson!' dan zeg je niets over een bloes, maar over een jack.

Je staat in Frankrijk niet in een file - althans niet in de auto, je kunt wel in een wachtrij staan - maar in een bouchon (lett. 'kurk', 'verstopping') of een embouteillage ('flessenhals').

Je staat niet te turen in een étalage ('een uitstalling'), maar in een vitrine. In het Frans lik je die trouwens af: faire du lèche-vitrine.

Un étui schuif je om je iPad of om je iPhone ('hoesje'), maar je pennen bewaar je in een trousse.

Met un compas ga je het Noorden niet vinden. Gebruik daarvoor un boussole. Je kunt met un compas ('een passer') overigens wel perfecte cirkels tekenen.

En zo had ik nog wel even door kunnen gaan. Een volgende keer misschien?






dinsdag 9 februari 2016

leven als God in Frankrijk

Vandaag draaien we het eens om: hoe zou je als Fransman leven 'als God in Frankrijk'? Het moge duidelijk zijn: een uitdrukking als vivre comme Dieu en France bestaat niet, al zouden de Fransen waarschijnlijk maar al te trots zijn als ze hiervan hoorden.

Wel kennen de Fransen een variant die ook in onze taal bekend is: vivre comme un prince ('leven als een prins') of être (heureux) comme un coq en pâte ('(gelukkig) zijn als een haan in de pastei'). Ja hoor, wederom een culinaire uitdrukking. Of de haan in kwestie werkelijk zo gelukkig is valt te betwijfelen, maar een consumptiekip werd in het verleden met alle zorg behandeld: zonder verder iets te hoeven doen vetgemest en uiteindelijk verwerkt in de pastei waar hij alleen nog met zijn kop uitstak. Later werd iemand die heerlijk in een warm bed lag en alleen nog met zijn hoofd boven de dekens uitstak met zo'n pasteikip vergeleken en dat schijnt de oorsprong te zijn voor deze weinig altruïstische uitdrukking.

Maar nog even terug naar onze (ook in het Duits bestaande) uitdrukking 'leven als God in Frankrijk'. De oorsprong hiervan is niet met zekerheid vast te stellen, maar in het boek 'Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden' van F.A. Stoett wordt geopperd dat deze uitdrukking verwijst naar de situatie in Frankrijk aan het eind van de achttiende eeuw. In 1792-1794, dus in de hoogtijdagen van de Franse Revolutie, was de dienst van God namelijk afgeschaft en vervangen door de dienst van de rede. Daardoor had God als het ware niets meer te doen in Frankrijk en kon hij dus op zijn lauweren rusten en genieten van al het moois dat het land te bieden had.

volgende keer
bekijken we een aantal valse vrienden, of zoals dat ook wel in goed Nederlands heet: 'faux amis'. 

maandag 8 februari 2016

faire le pied de grue

wortel schieten, wachten tot je een ons weegt
(lett. 'kraanvogelvoet doen')

Als we de Nederlandse uitdrukkingen met de Franse vergelijken, lijken wij Nederlanders over meer geduld (en minder hoop op een goede afloop?) te beschikken dan de Fransen, want zo eindeloos lang staan kraanvogels en andere steltlopers nu ook weer niet op één poot, maar tot we wortel gaan schieten, we een ons wegen, tot Pasen en Pinksteren op één dag vallen of tot Sint Juttemis is gewoon het onmogelijke vragen. 
Maar uiteraard beschikt het Frans ook over vergelijkbare uitdrukkingen. Zo heet het imaginaire Sint Juttemis in het Frans Saint Glinglin. En als je iets eindeloos uitstelt, kun je dat in het Frans reporter aux calendes grecques , of à la semaine des quatre jeudis ('de week van de vier donderdagen') of quand les poules auront des dents ('tot de kippen tanden hebben'). Dat kan inderdaad ook nog een hele tijd duren...

volgende keer
Wij kunnen leven als een god in Frankrijk, maar hoe doen de Fransen dat eigenlijk?

zondag 7 februari 2016

ne pas valoir un pet de lapin

geen reet waard zijn
(lett. 'geen konijnenscheet waard zijn')

Je zou er haast Freud op loslaten, maar er zijn zo veel uitdrukkingen die of een culinaire herkomst hebben (oraal) of iets met excrementen van doen hebben (anaal) dat het toch begint op te vallen.
Dat de commerciële waarde van een konijnenscheet nul is, mag iedereen duidelijk zijn. Waarom uitgerekend de scheet van een konijn zo waardeloos is, blijft vooralsnog onduidelijk. Ik kan u alleen vertellen dat dit pas het geval is sinds het  eind van de negentiende eeuw. Tot het einde van de achttiende eeuw ging het niet om een konijnen- maar om een koekoeksscheet (wel eens gehoord of geroken?). 

Het konijntje op het kinderboek roept overigens Caca boudin wat letterlijk 'Poep bloedworst' betekent, of als we de vorm van de Franse bloedworst (in een varkensdarm) wat nader beschouwen eerder 'Poep drol' en dat wordt door Franse kinderen wel gebruikt om te laten zien dat ze er zijn en dat ze wat durven zeggen, maar ook in de betekenis van 'Bah!'. En met die drol blijkt dat wij Nederlanders eigenlijk nauwelijks van de Fransen verschillen. Immers, hoe vaak zeggen we niet dat iets 'geen drol kost'?

volgende keer
Nu we het toch over konijnen hebben: hoe schiet je wortel in het Frans, of anders gezegd, hoe wacht je in het Frans tot je een ons weegt?

donderdag 4 februari 2016

aux petits oignons

tot in de puntjes / piekfijn in orde
('in de uitjes')

Er zijn nogal wat restaurants in Frankrijk die Aux petits oignons heten. Misschien verwacht je daar typisch Franse uiengerechten te kunnen eten zoals soupe à l'oignon en misschien is dat ook wel zo, maar de uitdrukking betekent dat iets tot in de puntjes perfect wordt uitgevoerd, uiteraard een goede reclame voor een chef de cuisine. Het is weer van de vele culinaire uitdrukkingen die de Franse taal rijk is en laten we wel wezen, dat mag wel ook in een land waarvan de keuken op de UNESCO-lijst van werelderfgoed staat. En fijnproevers als we zijn, weten we natuurlijk allemaal dat je een gerecht helemaal af kunt maken met die hele smaakvolle sappige piepkleine primeur-uitjes...

volgende keer
Hoeveel is in het Frans iets waardeloos waard?

woensdag 3 februari 2016

se tenir droit dans ses bottes

zijn poot stijf houden
('zich recht in zijn laarzen houden / recht in zijn laarzen blijven staan')


Overigens komen beide uitdrukkingen (de Franse en de Nederlandse) niet helemaal met elkaar overeen, zoals vaak het geval is. De Franse uitdrukking houdt niet alleen in dat je verbeten vast blijft houden aan een bepaalde mening of beslissing, maar ook dat je daarbij een gerust geweten hebt. Ook al heb je misschien niet gelijk, je zult er niet wakker van liggen. Deze uitdrukking lijkt in eerste instantie afkomstig uit de militaire wereld, waar men zich immers recht op het zadel en in zijn laarzen dient te houden. Anderen beweren dat de uitdrukking is ontstaan onder invloed van het Vlaamse een stuk in zijn laarzen/voeten hebben ('dronken zijn'), aangezien het moeilijk is om je rechtop te houden, als je uit balans wordt gebracht door een onregelmatigheid in je schoeisel, iets logischer trouwens dat ons stuk in je kraag. Op de een of andere manier komt de eerste verklaring mij plausibeler voor, maar je weet het maar nooit met uitdrukkingen.

volgende keer
Hoe krijg je in het Frans iets 'tot in de puntjes'?

dinsdag 2 februari 2016

se lever du pied gauche

met het verkeerde been uit bed stappen
('met de linkervoet uit bed stappen')

Laten wij het nog in het midden welk been het verkeerde is (voor een linksbenige is dat immers het rechter), voor de Fransen is het duidelijk: links is onhandig. Dat blijkt ook uit het feit dat de tweede betekenis van het woord gauche ook 'onhandig, onbeholpen' is. Zo wordt ook het woord gauche gebruikt in het bekendste gedicht van Baudelaire, L'Albatros, waarin matrozen zich vermaken door albatrossen te vangen, vogels met zulke enorme vleugels dat ze urenlang majestueus op de thermiek kunnen blijven hangen zonder hun vleugels te bewegen, maar zodra ze aan dek zijn, hulpeloos rondwaggelen en alleen maar gehinderd worden door de last van hun enorme vleugels: Ce voyageur ailé, comme il est gauche et veule!  / Lui, naguère si beau, qu'il est comique et laid! ('Gevleugeld reiziger, nu krachteloos, onhandig! / Komiek en lelijk ook, voorheen zo'n lust voor 't oog!' vertaling: Peter Verstegen). Het Latijn voor 'links' was overigens sinister en het is duidelijk welke betekenis dit woord uiteindelijk gekregen heeft. Ook in het Frans bestaat een sinistere uitdrukking met het woord gauche: passer l'arme à gauche (hierover misschien later nog eens) dat 'de pijp uitgaan' betekent...

volgende keer
toch nog even kijkend naar het plaatje hierboven: hoe houd je in het Frans je poot stijf?