mener en bateau

in het ootje nemen / om de tuin leiden
('in de boot voeren')

Nee, het gaat niet om de onbetrouwbaarheid of onzeewaardigheid van het bootje. We hebben hier te maken met een mooi staaltje van volksetymologie. Het woord bateau ('boot') is per abuis in verband gebracht met bateleur ('goochelaar, acrobaat'). En dan is de link met 'in het ootje nemen, om de tuin leiden' natuurlijk meteen duidelijk. Maar dat woord bateleur is te herleiden naar het Oud-Franse baastel dat 'rekwisiet van een goochelaar' of 'goochelaarstruc' betekende. Een oudere variant van de uitdrukking is monter un bateau ('een goocheltruc opzetten'), maar toen die bateau ('boot') het oude woord baastel eenmaal had vervangen, kwam ook mener ('leiden, voeren') in de uitdrukking terecht.

volgende keer:
schakelen we een tandje hoger...

à l'usage du dauphin

een gekuiste versie
('voor gebruik door de kroonprins')

De Franse term voor kroonprins is al honderden jaren dauphin. Daarbij wordt niet verwezen naar de dolfijn, maar naar het prinsdom Dauphiné (de Viennois) waarvan Grenoble de hoofdstad was, een beetje dus zoals de Britse kroonprins altijd Prince of Wales genoemd wordt. 

De kroonprins onder Lodewijk XIV kreeg voor zijn onderricht grote klassieke en eigentijdse werken voorgeschoteld waaruit passages die aanstootgevend of ongeschikt voor de opvoeding van het koningskind werden geacht waren geschrapt, à l'usage du dauphin dus. Vooral de Latijnse werken moesten onder het mes, maar ook tragedies van Racine moesten eraan geloven. Zo werd bijvoorbeeld een passage uit diens Esther aangepast:

Lorsque le roi, contre elle enflammé de dépit,
La chassa de son trône, ainsi que de son lit
(originele versie)

Lorsque le roi, contre elle irrité sans retour,
La chassa de son trône, ainsi que de sa cour
(à l'usage du dauphin)

waarbij de koning dus niet ontvlamd maar geërgerd is en haar niet uit zijn bed maar van zijn hof verjaagt...

volgende keer:
nemen we u in het (b)ootje...

à fleurets mouchetés

met fluwelen/zijden handschoentjes
('met afgedekte floretten/schermdegens')

Een floret, of schermdegen, is aan de punt sowieso al voorzien van een mouche (lett. 'vlieg'), een verzachtend uiteinde, dat moet voorkomen dat de tegenstander verwond wordt, dus eigenlijk is de uitdrukking een pleonasme. De overdrachtelijke betekenis, 'iemand sparen, de integriteit van iemand niet willen aantasten' is goed te begrijpen.

volgende keer:
brengen we een gekuiste versie...

panneaux insolites : défense de faire chier

bijzondere borden: verboden irritant te doen
('verboden te doen schijten')

Om een nieuwe lockdown te voorkomen, moeten we ons gedrag aanpassen, maar steeds meer mensen lijken schijt te hebben aan alle ge- en verboden. Toch kan het knap irritant zijn als mensen overal schijt aan hebben. Vandaar misschien dat er kennelijk eind negentiende eeuw al werd voorzien in een wet om dit irritante gedrag te verbieden, als je het plaatje tenminste moet geloven. 
Faire chier (írriteren, irritant gedrag vertonen', lett. 'doen schijten') hebben we al eerder besproken. Niet meer doen dus.

volgende keer:
trekken we onze zijden handschoentjes weer eens aan...

accoucher

bekennen
('bevallen')

Het zal u wellicht verbazen, maar in Frankrijk vinden er relatief veel bevallingen plaats op politiebureaus. Sterker nog, bezoekers van het politiebureau worden er nogal eens toe gedwongen, en dan is het ook nog zo dat het vaker mannen dan vrouwen zijn die dat bevel krijgen. 
Ik spreek in raadselen. Natuurlijk bevallen er geen mannen in Frankrijk. Maar het werkwoord accoucher dat in gewoon Frans 'bevallen' betekent, wordt in straatfrans vaak gebruikt in de betekenis 'bekennen'. Iemand die iets heeft misdaan, houdt dat het liefst voor zichzelf en heeft geen zin dat te bekennen, al duurt het verhuur negen maanden. Maar de politie wil natuurlijk dat de waarheid naar buiten komt en kan daarom het bevel Accouche ! ('beken!', lett. 'beval!') geven. In de meeste gevallen is het een zware bevalling...

volgende keer:
Om een nieuwe lockdown te voorkomen moeten we ons gedrag aanpassen, maar veel mensen hebben schijt aan de verboden...

à tour de rôle

om de beurt
('om rolbeurt')

Hiernaast zie je een aantal uitdrukkingen waarmee je kunt aangeven dat jij of een ander aan de beurt is of dat je je beurt afwacht. Dat kan met alleen het voorzetsel à : à toi ('jij bent aan de beurt, nu jij') of à moi ('ik ben aan de beurt, nou ben ik') of met het woord tour dat vele betekenissen kan hebben. Vrouwelijk is het bijvoorbeeld 'toren' (la Tour Eiffel) of 'woontoren' (la Tour Montparnasse) en mannelijk 'de ronde' (le Tour de France), 'het ritje, tochtje'. Met deze laatste betekenis heeft de uitdrukking ook te maken. Maar waarom de rôle ? Ben je aan de beurt om een bepaalde rol te spelen? Nee, het stamt uit de vijftiende eeuw en in gesproken taal wellicht zelfs de twaalfde eeuw en daarbij moeten we dan denken aan perkamentrollen waarop administratieve gegevens werden bijgehouden. En als er dan een inventaris of appel werd gehouden, dan werden de namen van goederen of bijvoorbeeld van de bemanning van een schip vanaf de perkamentrol voorgelezen à tour de rôle...

volgende keer:
gaan we bevallen op het politiebureau...

avoir de beaux restes

goed geconserveerd zijn
('mooie restjes hebben')

Bij 'restjes' denken wij al gauw aan etenskliekjes die overblijven. Die associatie werd kennelijk ook gemaakt bij deze campagne voor doggybags (in het Frans ook wel des boîtes antigaspi 'antiverspillingsdoosjes'), iets wat vooralsnog in het culinaire land nog niet zo wil aanslaan.

Maar als iemand tegen je zegt dat je mooie restjes hebt, dan doelt hij of zij niet op de overblijfselen van je culinaire prestaties, maar dan gaat het over je fysieke verschijning op een gevorderde leeftijd: je bent dus goed geconserveerd, je ziet er nog goed uit voor je leeftijd. 
Het klinkt toch een stuk zuiniger dan ons 'goed geconserveerd'. Er zijn nog enkele restjes te herkennen van je vergane schoonheid, die nog enigszins door de beugel kunnen...

Het wordt dan ook steeds vaker niet als compliment, maar eerder ironisch gebruikt. Ach ja, sic transit gloria mundi...

volgende keer:
wachten we netjes onze beurt af...

perdre la carte

van de kaart zijn / van het padje raken
('de kaart verliezen')

Tegenwoordig zet je gewoon je navigatie aan als je de weg niet meer kunt vinden. Velen weten waarschijnlijk niet eens meer met een kaart om te gaan. Maar als je je betaalkaart verliest, of zoals op het plaatje de pincode ervan, tja... dan zijn we tegenwoordig pas echt onthand. Overigens kun je in het Frans ook het noorden (perdre le nord) of je Latijn (perdre son latin) kwijt zijn...

volgende keer:
hebben we nog wat (mooie) restjes over...

un navet

een zeperd / een miskleun / een snertfilm / een slecht schilderij / een slechte voorstelling
('een knol')

Als je iets een absolute tegenvaller vindt, noem je dat in het Frans 'een knol'. Ook wij hechten kennelijk niet veel waarde aan knollen gezien onze uitdrukking 'knollen voor citroenen verkopen'. Citroenen woorden als veel waardevoller gezien dan knollen, die al in de Middeleeuwen overal verkrijgbaar en zeer goedkoop waren. In de negentiende eeuw werd een slecht schilderij een navet genoemd en kort daarna kon je het ook zeggen van een toneelstuk of filmvoorstelling.
Toch bestaat er ook een andere verklaring voor het ontstaan van de uitdrukking. Een taalkundige oppert dat het te maken heeft met de Apollo Belvedere, een klassiek Romeins beeld dat lange tijd symbool stond voor de absolute perfectie in de beeldhouwkunst. Toen het beeld in 1798 door Napoleon naar Parijs werd overgebracht (inmiddels bevindt het zich weer in Rome), keek een aantal Franse kunstenaars er heel anders tegenaan: het spierwitte, maar nauwelijks gespierde gladde lichaam van Apollo deed hen denken aan een geschilde knol. Vervolgens werd de uitdrukking ook gebruikt voor inferieure schilderijen en voorstellingen.

volgende keer:
zijn we even van de kaart...

aux quatre coins du monde

in alle hoeken en gaten / in alle uithoeken van de wereld
(in de vier hoeken van de wereld)

Is deze uitdrukking misschien voor de flat earthers het zoveelste bewijs dat wij met zijn allen geloven in de samenzweringstheorie dat de aarde rond is? Dan kan de wereld immers geen vier hoeken hebben. 

De uitdrukking bestond waarschijnlijk al voor de zestiende eeuw toen nog de rondheid van de aarde nog geen gemeengoed was en men zich bij ruimten vooral die van een kamer voorstelde, met vier hoeken dus, en is misschien verder beïnvloed door de vier windrichtingen (al zou je er daar met gemak natuurlijk ook veel meer van voor kunnen stellen).

volgende keer:
verkopen we knollen voor citroenen...

panneaux insolites : art anal

 

bijzondere borden: anale kunst

Je gaat toch meteen heel anders naar de vormgeving van de druiperige letters op dit bord kijken. Hoe zijn die op dit bord terechtgekomen? Er heeft natuurlijk gestaan pressing artisanal ('ambachtelijke stomerij'), maar de combinatie van het wegvallen van de letters 'is', het druiperige karakter van de letters en misschien ook nog wel de associatie van het woord pressing (letterlijk 'drukken, persen') geeft het geheel wel iets heel bijzonders. En zouden je kleren hier wel schoon vandaan komen?

volgende keer:
gaan we zoeken in alle hoeken en gaten...

français de la rue : s'empiffrer

zich volproppen / schrokken

Het Oud-Franse pifre betekende 'grote eter' en de wortel pif- betekende waarschijnlijk zoiets als 'dik'. 

volgende keer:
gaan we naar een bijzondere stomerij...

(s'accrocher à une) planche de salut

zich aan een laatste strohalm vastklampen
('zich aan een heilplank vastklampen') 

Als je je eerste stappen zet op een planche à roulettes ('rollerskate') dan snak je misschien wel naar een 'heilplank' waaraan je je nog even vast kunt houden, maar daar komt de uitdrukking van vandaag natuurlijk niet vandaan. We kennen salut tegenwoordig natuurlijk als een eenvoudige begroeting maar het oorspronkelijke Latijnse woord salus betekende '(iets) in goede staat, in goede gezondheid' en bij de plank moeten we denken aan een schipbreukeling die zich vasthoudt aan een losstekende plank uit een scheepswrak, in de hoop zich in leven te houden en niet te verdrinken. 

volgende keer:
... en als je dan dagenlang hebt rondgedobberd zonder voedsel, dan doe je je eenmaal aan wal natuurlijk even flink te goed...

incessamment sous peu

binnen de kortste keren / in een poep en een scheet / in een vloek en een zucht
('heel binnenkort binnenkort')

Op deze reclame voor een site over de Franse taal wordt Roadrunner achternagezeten door een stripfiguur die hem binnen de kortste keren dreigt op te eten, waarop de eerste antwoordt dat hij eerst maar eens een bezoekje moet brengen aan de internetpagina correctissimo.fr. Dat zegt hij omdat zowel incessamment als sous peu 'binnenkort' betekenen in het Frans en de uitdrukking daarom een duidelijk voorbeeld van een pleonasme is. Maar een pleonasme is niet per se een taalfout, maar kan ook bewust als een stijlfiguur worden gebruikt, in dit geval ter versterking: binnenkort binnenkort klinkt toch een stuk sneller dan één keer binnenkort...

volgende keer:
houden wij ons vast aan een laatste strohalm...

tomber à l'eau

in het water vallen / in de soep lopen
('in het water vallen')

Deze in eerste instantie heel duidelijk lijkende uitdrukking blijkt toch een verrassende oorsprong te hebben. In de achttiende eeuw luidde de uitdrukking nog tomber dans le lac. Die specifieke wateroppervlakte ('het meer') lijkt vervolgens in de negentiende eeuw te zijn vervangen door de algemene aanduiding 'in het water', ware het niet dat het woord lac in de oorspronkelijke uitdrukking helemaal niet 'meer' betekende. In de twaalfde eeuw betekende het woord lacs (uitgesproken als [la]) 'valstrik'. Tomber dans le lacs betekende dus 'in de val lopen'. De uitdrukking blijkt uiteindelijk dus een mooi gevalletje van volksetymologie.

volgende keer:
volgt binnen de kortste keren...

les vaches maigres

Landbouwbeurs : 'Zijn het voor u ook
magere jaren?' - Genoeg! - Boeren zijn woedend!

magere jaren
('de magere koeien')

Deze gemakkelijk te begrijpen metafoor is afkomstig uit de Bijbel, om precies te zijn Genesis 41, waarin de Egyptische farao droomt van zeven jaren van overvloed, gesymboliseerd door zeven vette koeien, gevolgd lodoor zeven jaren van hongersnood, gesymboliseerd door zeven magere koeien. Laten we hopen dat de coronacrisis geen zeven jaren gaat duren...

volgende keer:
valt een en ander in het water...

panneaux insolites : impasse de la putte

 

bijzondere borden: tippelzone

Is dit een Franse versie van de Keileweg? Het betekent (met een t minder) 'Doodlopende weg van de hoer'. Ze weet haar klanten dan in ieder geval wel in de val te lokken, want eenmaal gearriveerd, kun je niet meer doorrijden. Je kunt geen kant meer op in een doodlopende weg. 

Excuses dat jullie anderhalve dag op een nieuwe post hebben moeten wachten, maar mijn computer heeft ineens flinke opstartproblemen en tot overmaat van ramp wil mijn muis niet meer werken. Ik werk nu voorlopig dus vanaf de laptop van mijn werk...

volgende keer:
komen er magere jaren...

français de la rue : dab, daron

 

ouwe / vader

Als je je kind de fles wilt geven, moet je zelf wel het goede voorbeeld geven. Zo moet de vader gedacht hebben op het voorblad van dit handboek voor vaders... Weer een van die pijnlijke vooroordelen, maar daar gaat het vandaag niet om. Er bestaan veel straattaalwoorden voor 'vader'. Je kan het hebben over mon vieux, maar ik beperk me vandaag tot twee bijzondere woorden, nl. dab(e) en daron. Dab wordt wel in verband gebracht met het Latijnse dabo ('ik zal geven'). Je vader wordt immers geacht je alles te geven wat je als opgroeiend kind nodig hebt. Het woord stond aanvankelijk voor 'meester' en iedere persoon met macht, zoals een koning of zelfs God. Tegenwoordig is het beperkt tot 'vader'. Heel zelden kom je ook de variant dabesse tegen voor 'moeder' en het meervoud dabs voor 'ouders' is weer wel gebruikelijk.

Ook daron heeft iets met 'baas, meester' te maken. Rond 1250 was le Daron de naam van een kleine burcht en in 1680 verscheen het woord voor het eerst in de betekenis van 'heer des huizes'. Vijftig jaar later was de betekenis 'meester, vader' ingeburgerd. Misschien hebben de woorden baron en het Oud-Franse dam ('meester', van dominus) elkaar gekruist. Van daron bestaat ook een vrouwelijke vorm, nl. daronne ('moeder') en ook de meervoudsvorm darons voor 'ouders'.

volgende keer:
gaan we naar de Keileweg...

chassez le naturel, il revient au galop

de vos verliest wel zijn haren, maar niet zijn streken

('verjaag het natuurlijke, hij keert in galop terug')

Nogal wat boektitels bestaan uit het eerste deel van een uitdrukking. Van de lezer wordt verwacht dat hij of zij zelf het tweede deel van het spreekwoord kan aanvullen. Ook in het dagelijks taalgebruik komt dat nogal eens voor. We kunnen bijvoorbeeld volstaan met 'Wie een kuil graaft voor een ander...'

Met het 'natuurlijke' wordt hier iemands 'natuur/aard' bedoeld. Die kun je wel proberen te verbergen, maar hij komt vroeg of laat aan de oppervlakte. Horatius zei al naturam expellas furca, tamen usque recurret ('al verjaag je de natuur met een hooivork, ze komt toch weer hollend terug'). In de huidige Franse formulering komt de uitdrukking voor het eerst voor in Destouches' blijspel Le Glorieux uit 1732. De hoofdpersoon in dat stuk is een zelfingenomen geruïneerde edelman die het in zijn hoofd heeft gezet te trouwen met de dochter van een rijke burger. Maar de dame in kwestie aarzelt enorm als ze geconfronteerd wordt met de misplaatste trots van de pretendent. Zijn dienstbode Lisette adviseert hem zijn gebreken minder duidelijk te tonen en zegt: Je ne vous dis pas : changez de caractère ; / car on n'en change point, je ne le sais que trop ;  / Chassez le naturel, il revient au galop. ('Ik zeg u niet: verander uw aard; / want die kan men niet veranderen, ik weet het maar al te goed / Verjaag je aard en hij keert weer in galop').

volgende keer:

gaan we het eens over onze vaders hebben...

trancher le noeud gordien

de Gordiaanse knoop doorhakken

Zo noemen wij dat in het Nederlands ook, als je een radicale beslissing neemt, een probleem voortvarend oplost. De uitdrukking komt uit een legende rond Alexander de Grote die in 336 voor Christus op zijn veroveringstochten in de Phrygische hoofdstad Gordion kwam. Die stad was aan zijn naam gekomen dankzij een toevallig passerende boer, Gordios, de latere vader van koning Midas. Een orakel had na de dood van de koning namelijk voorspeld dat de eerste boer die met een ossenkar in de stad zou arriveren koning zou worden. Zo geschiedde en alvorens hij de troon besteeg, maakte hij de dissel en het juk van zijn ossenkar stevig vast met een uiterst ingewikkelde knoop, de Gordiaanse knoop, die niemand los kon maken. Vervolgens voorspelde een nieuw orakel dat degene die erin zou slagen deze knoop los te maken, heerser over heel Azië zou worden. 

Toen Alexander de Grote in 336 v. Chr. langskwam, lukte het hem in eerste instantie niet de knoop los te maken, waarop hij besloot zijn zwaard te pakken en de knoop beslist doorhakte. De rest is geschiedenis: het orakel kwam uit.

de volgende keer:

verliezen we onze streken niet...

avoir du vent dans les voiles

te diep in het glaasje gekeken hebben / plotseling heel zeker/beslist zijn

('wind in de zeilen hebben')

Deze uitdrukking is echt een valse vriend: je denkt meteen te weten dat dit moet betekenen dat je 'de wind in de zeilen hebt', dat het je dus meezit, maar dat is niet zo. Aanvankelijk betekende de uitdrukking dat je plotseling heel zeker en beslist over iets was en dat zou je eventueel nog een beetje in verband kunnen brengen met onze uitdrukking. Als je heel zeker van iets bent, heb je meer moed om dingen aan te pakken. Je blaast jezelf die moed in, zoals de wind de zeilen bol blaast. Maar inmiddels betekent de uitdrukking in het Frans dat je te diep in het glaasje gekeken hebt, misschien vanwege de onzekere manier van lopen als je boven je theewater bent. Om een goede wind te vinden moet een zeilschip laveren, wat doet denken aan het waggelen van een dronkaard. Heeft het schip de wind eenmaal gevonden, dan helt het over, zoals ook nogal eens gebeurt bij iemand die een glaasje te veel heeft achterovergeslagen...

volgende keer:

hakken we een knoop door...

le parcours du combattant

een pad dat niet over rozen gaat / een lijdensweg
('de hindernisbaan')

De hindernisbaan (in het Frans letterlijk 'het parcours van de vechter') is een bekend onderdeel van de militaire training, waarin de (a.s.) militair al kruipend en klimmend diverse obstakels moet zien te overwinnen. De baan zelf heet zo maar ook de grote inspanning die daarvoor geleverd moet worden. Al snel heeft de betekenis zich uitgebreid naar obstakels in het algemeen, die dan helemaal niet meer van fysieke aard hoeven te zijn.

volgende keer:
lijken we de wind in de zeilen te hebben...

bourreau de travail

workaholic

('werkbeul')

Tja, het schooljaar is weer begonnen en voor je het weet ziet je werktafel er weer zo uit... Je bent workaholic of niet en je begint je als vanouds af te beulen. Zo heet dat dan ook in het Frans: geen Engels nodig om zo'n begrip uit te leggen, je bent gewoon een 'werkbeul'. 

volgende keer:

gaan we niet over rozen...

panneaux insolites : il jouait du piano debout

bijzondere borden: hij speelde staande piano

Originele geesten zien in plaatjes soms heel andere dingen. Zo moest iemand bij deze overstekende voetganger kennelijk denken aan het liedje dat France Gall al weer veertig jaar geleden vertolkte om een hommage te brengen aan de Amerikaanse rocker Jerry Lee Lewis die rechtop achter zijn piano stond en zijn instrument tijdens een concert met Chuck Berry zelfs in brand stak. In hem zag de schrijver van het chanson (Michel Berger) een symbool van vrijheid en rebellie. Het liedje moest vervolgens oproepen tot tolerantie en acceptatie van diversiteit. Voor de liefhebbers:

Ne dites pas que ce garçon était fou

Il ne vivait pas comme les autres, c'est tout

Et pour quelles raisons étranges

Les gens qui n' sont pas comme nous, ça nous dérange

Ne dites pas que ce garçon n'valait rien
Il avait choisi un autre chemin
Et pour quelles raisons étranges
Les gens qui pensent autrement, ça nous dérange
Ça nous dérange

Il jouait du piano debout
C'est peut-être un détail pour vous
Mais pour moi, ça veut dire beaucoup
Ça veut dire qu'il était libre

Heureux d'être là malgré tout

Jouait du piano debout
Quand les trouillards sont à genoux
Et les soldats au garde à vous
Simplement sur ses deux pieds
Il voulait être lui, vous comprenez

Il n'y a que pour sa musique, qu'il était patriote
Il s'rait mort au champ d'honneur pour quelques notes
Et pour quelles raisons bizarres
Son image a marqué ma mémoire
Ma mémoire

Il jouait du piano debout
C'est peut-être un détail pour vous
Mais pour moi ça veut dire beaucoup

Ça veut dire qu'il était libre
Heureux d'être là malgré tout
Il jouait du piano debout
Il chantait sur des rythmes fous
Et pour moi ça veut dire beaucoup
Ça veut dire essaie de vivre
Essaie d'être heureux, ça vaut le coup

volgende keer:

hoe noem je een workaholic in het Frans?

(se) faire chier

'Ik zeg je dat ze ons hier samen
in een hok stouwen voordat ze ons
opeten!' 'Shit, je komt me de neus
uit met je stomme complottheorieën,
je bent gestoord, vent!'

de neus uitkomen / (zich) rovervelen

('(zich) laten schijten')

In normale gezonde omstandigheden, kan het een prettige sensatie te zijn om je te ontlasten, maar als je een darmprobleem hebt, kun je je aardig beroerd voelen en dat is natuurlijk wat hier de bedoeling is. Als iets of iemand je 'doet schijten', dan heb je daar dus zo'n 'schijthekel' aan dat het je neus uitkomt. Zo iemand of zoiets is dus in feite strontvervelend.

Je kunt ook jezelf (wederkerend) laten schijten in het Frans. Dan betekent het dat je je rot verveelt, zoals de nerd op het tweede plaatje. Wat er bestaat betekent zoiets als: 'Een nerd verveelt zich niet gewoon, hij 

verveelt zich dood' (buitengewoon slechte vertaling, ik daag u uit een veel betere in te sturen...)' waarbij een woordspelletje wordt gemaakt met fichier ('computerbestand').

volgende keer:

nemen we een loopje met pianospel...

sans queue ni tête

zonder kop of staart

('zonder staart of hoofd')

Die associatie maken wij in het Nederlands niet zo snel, maar als je begrijpt dat het Franse woord queue ('staart') net als het Duitse Schwanz tevens een aanduiding is voor het mannelijk lid, dan begrijp je waarom de uitgever voor de omslag van dit boek voor dit plaatje gekozen heeft. 

Verder behoeft de uitdrukking nauwelijks uitleg. Een goed verhaal behoeft voor de cohesie een goede inleiding ('kop') en een duidelijke conclusie ('staart'). Als je alleen het middendeel vertelt, ontbreekt al gauw de nodige samenhang.

volgende keer:

Waar voor anderen het weekend begint, wacht mij een ongelofelijke hoeveelheid werk. Hoe noem je in het Frans een workaholic?

rien ne sert de courir, il faut partir à point

eerst denken, dan doen

('het geeft geen zin te rennen, je moet op tijd vertrekken')

De bijdrage van La Fontaine aan de Franse taal lijkt onuitputtelijk. Ook deze uitdrukking is weer afkomstig uit een van zijn wereldberoemde fabels, dit keer 'de haas en de schildpad', Le lièvre et la tortue, waarin de haas en de schildpad een hardloopwedstrijd aangaan. Omdat de schildpad zich uiteraard heel langzaam voortbeweegt, neemt de haas het er op zijn gemak van en pas als hij zich realiseert dat de schildpad bijna bij de finish is, is de haas uiteindelijk toch te laat. Hij kan dan misschien wel heel hard rennen, maar als je niet op tijd vertrekt, strekt hem dat niet tot nut. Hij had dus beter eerst even kunnen nadenken voordat hij zijn onverstandige plan uitvoerde. 

Voor de liefhebbers:

en de integrale tekst (kun je meelezen):

  LE LIÈVRE ET LA TORTUE 

  Rien ne sert de courir ; il faut partir à point.
   Le Lièvre et la Tortue en sont un témoignage.
   Gageons, dit celle-ci, que vous n'atteindrez point
   Si tôt que moi ce but. Si tôt ? Êtes-vous sage ?
              Repartit l'Animal léger.
              Ma Commère, il vous faut purger 
              Avec quatre grains d'ellébore.
              Sage ou non, je parie encore.
              Ainsi fut fait : et de tous deux
              On mit près du but les enjeux.
              Savoir quoi, ce n'est pas l'affaire ;
              Ni de quel juge l'on convint.
   Notre Lièvre n'avait que quatre pas à faire ;
   J'entends de ceux qu'il fait lorsque prêt d'être atteint
   Il s'éloigne des Chiens, les renvoie aux calendes, 
              Et leur fait arpenter les landes.
   Ayant, dis-je, du temps de reste pour brouter,
              Pour dormir, et pour écouter
       D'où vient le vent, il laisse la Tortue
              Aller son train de Sénateur. 
              Elle part, elle s'évertue ;
              Elle se hâte avec lenteur.
   Lui cependant méprise une telle victoire ;
              Tient la gageure à peu de gloire ;
              Croit qu'il y va de son honneur
       De partir tard. Il broute, il se repose,
              Il s'amuse à toute autre chose
       Qu'à la gageure. À la fin, quand il vit
   Que l'autre touchait presque au bout de la carrière,  
   Il partit comme un trait ; mais les élans qu'il fit
   Furent vains : la Tortue arriva la première.
   Eh bien, lui cria-t-elle, avais-je pas raison ? 
              De quoi vous sert votre vitesse ?
              Moi l'emporter ! et que serait-ce
              Si vous portiez une maison ?

volgende keer:

hebben we een verhaal zonder kop of staart...

avoir à l'oeil

                                                       in de gaten houden

('aan het oog hebben')

De uitdrukking ziet er voor ons uit als 'iets aan het oog hebben', maar dat betekent het dus niet. In de Middeleeuwen luidde de uitdrukking trouwens avoir (of tenir) l'oeil à, zeg maar 'een oogje houden op'. Je kan ook een oogje hebben op iemand, maar dat is weer net wat anders, al is het dan ook begrijpelijk dat je iemand 'in de gaten houdt'. 

volgende keer:

gaan we eerst denken en dan doen...

un canard

in een drankje gedoopt suikerklontje / krant / tijdschrift / canard (onbetrouwbaar nieuwsfeitje) / man onder de plak / flemer / valse noot (van klarinet of saxofoon) / luchtpijp (in een mijn) / afgedekt glas met drinktuitje / fluitketel (in Québec) / verticale duik

Op de eerste plaats is een canard natuurlijk een eend, maar het kan nog veel meer betekenen dan dat en om al die betekenissen te begrijpen moet je de watervogel gewoon eens goed observeren. Laten we eerst naar hem kijken: het overgrote deel van de tijd brengt de vogel door drijvend op het water, waarbij hij zo nu en dan met zijn snavel in het wateroppervlak pikt. Zo komt het suikerklontje aan zijn naam, dat even in de koffie, thee of sterke drank wordt gedoopt zonder dat het oplost, een typisch Franse gewoonte. Zo'n canard werd door vaderlief vaak aangeboden aan zijn vrouw of kinderen. 

Soms duikt een eend verticaal naar beneden op zoek naar voedsel. Als een zwemmer hetzelfde doet - zij het niet op zoek naar voedsel maar naar iets anders - heet dat ook een canard (verkorting van plongeon en/de canard, 'eendenduik').

Kijken we alleen naar het uiterlijk van de eend, dan zien we misschien een gelijkenis in het afgedekte glas met een drinktuitje in de vorm van een eendenbek of een fluitketel (in die betekenis wordt het woord overigens alleen in Québec (Canada) gebruikt. En als we toch met die tuitjes bezig zijn, ook luchtpijpen die in mijnen zijn aangebracht kunnen canards genoemd worden. 

Vervolgens gaan we eens luisteren naar de eend, naar zijn gesnater dus. Snateren en doelloos kletsen worden gemakkelijk met elkaar in verband gebracht. Wie de hele dag loopt te kakelen/snateren, kan haast niet veel belangrijks te vertellen hebben en is vast ook niet bang voor een leugentje. Vandaar dat een onbetrouwbaar nieuwtje in de media een canard genoemd kan worden en zelfs de hele krant zelf. Eigenlijk is een canard een krant van geringe kwaliteit, maar het kan inmiddels voor iedere krant (of tijdschrift) gebruikt worden.

Erg melodieus is dat gesnater van een eend niet, dus een valse noot van een blaasinstrument dat qua klank toch al enigszins in de buurt van het geluid van een eend komt (denk aan een klarinet, saxofoon of fagot) kan ook een canard (of couac) genoemd worden.

Weer even terug naar het geklets. Wellicht staat daarmee ook de betekenis 'flemer' in verband: een man die zich uitslooft in allerlei vleierijen om een vrouw (of man?) te versieren. En dat leidt dan uiteindelijk misschien weer tot de betekenis van een man die zo onder de plak zit van zijn partner dat hij hem/haar niets meer durft te weigeren.

Kortom, als je dit woord tegenkomt, is de context erg belangrijk...

volgende keer:

houden we u in de gaten...