les Anglais ont débarqué

ongesteld zijn / er is oorlog in de keuken
('de Engelsen zijn aan land gekomen')

Nee, de uitdrukking dateert niet van D-day, 6 juni 1944, toen de Britten en de Amerikanen massaal het door de nazi's bezette Frankrijk binnenvielen aan de Normandische kust. We moeten teruggaan naar de Napoleontische tijd, naar 1815 toen na de slag bij Waterloo de Britten Frankrijk bezetten tot 1820. Destijds droegen de Britten rode uniforms en daarmee is snel de associatie gemaakt met het bloed dat vloeit wanneer iemand ongesteld is.

volgende keer:
dragen we hoorntjes...

un âge canonique

een respectabele/gezegende leeftijd
('een canonieke leeftijd')

Het canoniek recht is een ander woord voor kerkelijk recht. Zoals bekend leggen priesters de gelofte van kuisheid af, maar dat wil natuurlijk niet zeggen dat zij ongevoelig zijn voor welke verleiding dan ook. Daarom had het canonieke recht de wet ingesteld dat als een pastoor een huishoudster aan wilde nemen, deze van een zekere respectabele leeftijd moest zijn - in ieder geval de veertig gepasseerd - zodat haar bekoorlijkheden waarschijnlijk inmiddels tot een minimum beperkt waren.

volgende keer:
komen de Britten aan land...

panneaux insolites : il faudrait la Vendée

als de Vendée niet bestond...

zou je haar moeten bedenken/uitvinden. Dat klinkt niet echt als een geweldige slogan en eerlijk gezegd is hij dat in het Frans ook niet, maar het is wel te begrijpen hoe hij is bedacht. La Vendée komt qua uitspraak namelijk in de buurt van l'inventer ('haar bedenken/uitvinden'). De toeristische slogan zou veel sterker geweest zijn als de uitspraak van l'inventer precies dezelfde zou zijn geweest als la Vendée (streek in het westen van Frankrijk), maar ja l'avender of la vander bestaan nu eenmaal niet. Het is dus een gevalletje van 'net niet'. 

volgende keer:
bereiken we een gezegende leeftijd...

français de la rue : marron

mep/vuiststlag / gesnapt/erbij / heroïne

Wij kennen het woord marron als aanduiding voor afstammelingen van gevluchte tot slaaf gemaakten in Suriname die in de jungle gingen wonen. Het is van oorsprong de Franse benaming voor kastanjes waaruit zich het woord voor de kleur bruin ontwikkeld heeft. Maar het woord heeft nog enkele afgeleide betekenissen in de volkstaal. Zo kan het staan voor een klap met de vuist. Het Frans heeft het woord overgenomen uit het Italiaans waar marrone aanvankelijk 'steen' betekende. Met stenen en kastanjes kun je gooien en daaruit ontstond dan ook de betekenis van '(straat)gevecht', waaruit zich weer in de volkstaal de betekenis 'vuistslag' heeft ontwikkeld.
Het woord marron voor gevluchte slaven is waarschijnlijk mede ontstaan door een Caraïbisch woord maron dat 'wild, ongetemd' betekende. En als marron liep je grote kans door de autoriteiten gesnapt te worden, vandaar de betekenis 'erbij, gesnapt' van marron. 
Tenslotte (nou ja, tenslotte, er zijn nog veel andere betekenissen van marron, sla er maar een goed woordenboek op na) is de kleur bruin aanleiding - net als in het Nederlands - om er heroïne mee aan te duiden. Loop daar echter niet mee te koop, want dan loop je het risico gesnapt te worden of een klap voor je kanis te krijgen...

volgende keer:
bedenken we een leuk uitstapje...

mettre au clair

ophelderen / zijn licht over iets laten schijnen
('in het licht zetten')

De uitdrukking van vandaag is niet moeilijk te begrijpen en behoeft dan ook eigenlijk geen uitleg. Het is een simpele metafoor voor iets in het duister onzichtbaar is en alleen op de tast aangevoeld kan worden wat duidelijker (zichtbaar) wordt als je het in het licht zet. Nou ja, het is dus kennelijk zo duidelijk dat ik een metafoor met metaforen zit uit te leggen...

volgende keer:
halen we de kastanjes uit het vuur...

être verni

zwijnen / met zijn neus in de boter vallen
('gevernist zijn')

Taalkundigen buigen zich er nog over waarom in het argot (de volkstaal) être verni betekent dat je geluk hebt. Met vernis à ongle ('nagellak') heeft het waarschijnlijk niets te maken, maar misschien wel met de vernislaag die over schilderijen wordt aangebracht. Sommigen beweren dat die vernislaag de schilderijen zo glad maakt dat alle problemen er als het ware vanaf glijden en er geen grip op kunnen krijgen. Anderen wijzen erop dat vroeger geverniste schilderijen op een expositie meer kans maakten te worden verkocht dan onverniste. En zo werd een goed verkopende schilder dan ook een peintre verni (lett. 'geverniste schilder') genoemd, en zou het bijvoeglijk naamwoord verni vervolgens op alle geluksvogels zijn gaan slaan.

volgende keer:
gaan we een en ander ophelderen...

ça se corse !

nu zul je het hebben! / het wordt menens!
('het wordt sterker')

De Moor met de bandera is symbool van Corsica (Corse in het Frans), dat bekend staat om zijn opstandige en opvliegerige karakter. Maar hoewel deze connotatie vaak gevoeld zal worden door menig Fransman bij het horen van de uitdrukking van vandaag, heeft het woord corse hier niets mee te maken. Het werkwoord corser ontstond in de zestiende eeuw uit het woord corps dat als hoofdbetekenis 'lichaam' heeft, maar ook o.a. 'romp, voornaamste gedeelte' en 'dikte, stevigheid'. Uit die laatste betekenis ontwikkelde zich ook 'sterkte, kracht' en zo spreken we nu bijvoorbeeld van un vin corsé bij een krachtige wijn, die dus helemaal niet uit Corsica hoeft te komen, dat is un vin corse (dus zonder het accent). En als iets dus se corse dan wordt het steviger, krachtiger, intenser en misschien dus ook gevaarlijker.

volgende keer:
brengen we een vernislaagje aan...

jouer rip

ervandoor gaan
('rip spelen')

Tja, degene die hier woont is er inderdaad voorgoed vandoor, maar de rip uit de uitdrukking staat niet voor Requiescat in pace ('moge hij/zij rusten in vrede') of rest in peace of laten we de Franse taal trouw blijven repose en paix, maar van het werkwoord riper dat tegenwoordig 'verschuiven, wegglijden' betekent, meestal van een zwaar voorwerp over een glad oppervlak. In de veertiende eeuw echter betekende het 'krabben' of 'roskammen'. In de zeventiende eeuw ging het 'polijsten' betekenen en dat deed je dan met een gereedschap dat ripe heette. In de achttiende en negentiende eeuw werd het werkwoord gebruikt voor zware voorwerpen die - slecht vastgemaakt - over het dek van een schip gingen schuiven en daarmee als het ware het dek polijstten. Van daaruit (het beeld dat die zware voorwerpen aan de wandel gingen) ontwikkelde zich de betekenis 'ervandoor gaan'. Tenslotte ontstonden in de twintigste eeuw de combinaties faire la rip en jouer rip. 

volgende keer:
wordt het menens in Corsica...

tomber sous le sens

voor de hand liggen
('onder de zin/het zintuig vallen')

Dat hij valt, is duidelijk, maar waar valt hij onder vandaan, onder de betekenis, het verstand, de zin, de richting, het zintuig? Dat kan het woord sens namelijk allemaal betekenen. Heel verwarrend allemaal, dus laten we eerst naar het andere gedeelte van de uitdrukking kijken: tomber sous dat niet alleen letterlijk 'vallen onder' betekent maar ook figuurlijk 'zich voordoen, voorkomen', zoals tomber sous la main ('onder handbereik zijn'). De uitdrukking van vandaag luidde aanvankelijk tomber sous les sens met sens in het meervoud dus, in de betekenis 'zintuigen', dus alles wat direct door de zintuigen kan worden waargenomen, dus zonder moeite te hoeven doen om het te begrijpen of de betekenis ervan te doorgronden, gewoon direct waarneembaar, niet onder maar voor de hand liggend dus. Daar heb je alleen gezond verstand voor nodig.

volgende keer:
gaan we rippen...

panneaux insolites : sens unique sauf friterie

verboden in te rijden (behalve voor frietkotten)

Bij onze zuiderburen stellen ze hun prioriteiten. O.K., je mag een straat met eenrichtingverkeer niet inrijden natuurlijk, maar als je een frietkot vervoert, tja, dan ben je uiteraard welkom. Voor eerste levensbehoeften wordt graag een uitzondering gemaakt.

volgende keer:
valt iets onder de zinnen...

français de la rue : larbin

hielenlikker / bediende / sloofje

Als iemand tegen je zegt Je ne suis pas ton larbin ! dan heb je misschien te veel van hem of haar gevraagd. Het betekent zoiets als 'sloofje, bediende' en kan ook 'hielenlikker' (of nog erger) betekenen. Het woord komt trouwens van l'habin dat in het argot 'de hond' betekent en op zijn beurt weer is afgeleid van het oudfranse werkwoord happer dat inderdaad 'happen' betekent. Noem iemand hielenlikker en kijk of hij hapt...

volgende keer:
hebben we zin in friet...

être à cheval sur

een pietje-precies zijn / pietluttig zijn
('op een paard zitten over')

Dit paard bestudeert eerst maar eens heel nauwkeurig de stadsplattegrond voor hij verdergaat. 
De uitdrukking suggereert dat een ruiter een heel bijzondere relatie met zijn of haar paard heeft en graag ziet dat alles precies volgens de regels gebeurt. Op de gerenommeerde ruiterscholen als de Cadre noir de Saumur moeten paarden allerlei sprongen leren zonder dat de ruiter zich bedient van stijgbeugels. Daarvoor moet hij of zij zijn paard bijzonder goed kennen en handelingen heel precies uitvoeren. Vanuit de paardensport heeft de uitdrukking zich uitgebreid naar alle mogelijke terreinen waar precisie van belang kan zijn. In het geval van het plaatje is het misschien toch aan te raden dat de ruiter afstijgt, of hij moet arendsogen hebben...

volgende keer:
valt iets onder de zinnen...

être paf

teut zijn
('paf zijn')

Deze hond kan het met recht zeggen, al zouden we natuurlijk paf staan als hij daadwerkelijk dronken was. 
We moeten Paf de hond dus even los zien van de uitdrukking van vandaag. In het geval van de hond gaat het om de onomatopee (klanknabootsing) paf die zoiets betekent als 'boem' of 'pats'. In het Frans bestaat een flauw mopje dat als volgt gaat: Tu connais l'histoire de Paf le chien? - C'est l'histoire d'un chien qui traverse la rue. Une voiture arrive, et paf! le chien. ('Ken je het verhaal van Pats de hond? - Dat is het verhaal van een hond die de straat oversteekt. Er komt een auto aan, en pats! de hond...'). Het animatiefiguurtje is naar die mop vernoemd.

In de uitdrukking van vandaag is paf echter een verkorting van het voltooid deelwoord paffé van het werkwoord paffer dat net als empaffer en de wederkerende vormen se paffer en s'empaffer in de achttiende eeuw 'dronken worden, zich bezatten' betekende (tegenwoordig s'enivrer). Sommige taalkundigen beweren trouwens dat er indertijd ook een alcoholisch drankje met de naam paf bestond.

volgende keer:
gaan we op een paard zitten...

clés en main

kant en klaar / gebruiksklaar
('sleutels in hand')

Als de autohandelaar je de sleutel overhandigt, dan is je vervoermiddel gebruiksklaar. Je kunt instappen en wegrijden. Ontvang je voor het eerst je huissleutels, dan is je nieuwe woning klaar om te worden betrokken. Deze laatste betekenis ligt ten grondslag aan de uitdrukking, die bestaat sinds de achttiende eeuw.

volgende keer:
staat u paf van de betekenis van een nieuwe uitdrukking...

rire à gorge déployée

gieren van het lachen
('lachen met ontplooide keel')

Déployer betekent 'ontvouwen, ontplooien' of 'uitrollen' zoals je bijvoorbeeld doet met een rode loper. Zo elastisch is onze keel natuurlijk niet, maar de uitdrukking, die al sinds de zestiende eeuw bestaat, roept het beeld op van een keel of hals die flink uitgerekt kan worden doordat we schaterlachen.

volgende keer:
hebben we de sleutels bij de hand...

dire pis que pendre

geen spaan van iemand heel laten / kwaadspreken van iemand
('erger zeggen dan hangen')

Pis is het bijwoord van pire ('erger') net als mieux dat is van meilleur ('beter'), maar het wordt eigenlijk alleen nog in vaste uitdrukkingen gebruikt als tant pis ('jammer dan'), de mal en pis ('van kwaad tot erger') en de uitdrukking van vandaag, die dateert uit de zestiende eeuw en gelezen moet worden als 'ergere dingen over iemand zeggen dan die die er al toe zouden leiden dat de ander moet worden opgehangen'.

volgende keer:
gaan we gieren van het lachen...

panneaux insolites : merci de vous essuyer les idées

gelieve uw ideeën te vegen...

... voordat u zich in een gesprek mengt. De kwinkslag valt een beetje weg in het Nederlands, omdat het zich niet zo mooi laat vertalen. In het Frans betekent essuyer niet alleen 'vegen' maar ook 'uitwissen' en rijmen de woorden pieds ('voeten') en idées ('ideeën') op elkaar. Je verwacht dus al Merci de vous essuyer les pieds ('gelieve uw voeten te vegen') en dan blijkt er ineens idées te staan in een aansporing om een gesprek onbevooroordeeld met een open mind te beginnen...

volgende keer:
laten we geen spaan heel...

français de la rue : jaja

wijn 

Er zijn drie verklaringen voor het ontstaan van de benaming jaja voor een eenvoudige tafelwijn. Volgens Wikipedia komt het van een alcoholische cocktail die jacqueline heette.
Het zou ook kunnen zijn afgeleid van het Occitaanse werkwoord jajare, variant van jare dat 'veel drinken, zuipen' betekent.
Tenslotte zou het van het Hebreeuwse yayinn kunnen komen, dat 'niet koosjere wijn' betekent. Daarmee zou het dan dus in feite hetzelfde woord zijn als ons jajem, dat niet op wijn slaat maar op jenever.

volgende keer:
laten we onze plannetjes op de deurmat achter...

de France et de Navarre

van heinde en verre / uit alle windstreken
('uit Frankrijk en Navarra')

De huidige grenzen van Frankrijk zijn niet altijd dezelfde geweest, zoals je ook op het kaartje kunt zien. Ooit was Basse-Navarre een klein koninkrijkje aan de Atlantische Oceaan ten noorden van de Pyreneeën. Het koninkrijk Navarra was in tweeën gesplitst, waarbij het zuidelijke deel al snel werd ingelijfd bij Castilië, het huidige Spanje. In beide koninkrijken stond in de zestiende eeuw een Hendrik III aan het hoofd, in het noorden Hendrik van Valois-Orléans en in het zuiden Hendrik van Bourbon. Toen de Franse Henri III stierf, viel de kroon toe aan Henri de Navarre, kleinzoon van de zus van François Ier en zoon van de echtgenote van Antoine de Bourbon. Zo kwamen de Bourbons op de Franse troon terecht en Henri de Navarre werd Henri IV, koning van Frankrijk en Navarra. Daar waren nog wel een paar veldslagen en een bekering tot het katholicisme (Paris vaut bien une messe, 'Parijs is wel een mis waard').  voor nodig. Henri's zoon Louis XIII (Lodewijk de Dertiende, vader van de zonnekoning) probeerde in 1620 Basse-Navarre geheel bij Frankrijk in te lijven, maar dat lukte pas echt in 1790, kort na de Franse Revolutie, toen het een departement van Frankrijk werd. Na Henri IV was dus iedere Franse koning koning van Frankrijk en Navarra, wat al gauw synoniem werd met 'koning van overal'. Binnenkort meer over deze Henri de Navarre...

volgende keer:
ja, ja, dan hebben we het weer eens over wijn...

passer sous les fourches caudines

een tocht naar Canossa maken / onder het juk doorgaan
('onder de Caudijnse vorken doorgaan')

Als je een smadelijke nederlaag ondergaat en daarbij flink wordt vernederd, kun je in het Frans onder de Caudijnse vorken door moeten gaan zoals wij een tocht naar Canossa moeten maken. Dat laatste verwijst naar de Duitse keizer Hendrik IV (keizer van 1056 tot 1106) die in 1076 paus Gregorius VII liet afzetten. De heilige vader deed de keizer vervolgens in de ban en om van die ban te worden ontheven moest keizer Hendrik Gregorius om vergiffenis vragen. Hij bevond zich op dat moment in de burcht Canossa. Daar moest Hendrik volgens de regels om vergiffenis vragen en dat betekende dat hij op drie achtereenvolgende dagen in boetekleed en blootsvoets voor de poort van Canossa moest verschijnen, een grote vernedering voor een keizer (maar tegelijkertijd een overwinning, want aan de situatie van de paus veranderde niets...). 
De Caudijnse vorken verwijzen naar een gebeurtenis veel vroeger in de geschiedenis, namelijk naar het jaar 321 voor Christus, toen het Romeinse leger in de Caudijnse bergpassen ten noorden van Napels verslagen werd door de Samnieten die de overwonnen Romeinen dwongen onder een uit speren gevormd juk door te gaan. Ook hier trouwens boekten de Samnieten overigens weliswaar incidentele successen maar moesten zij op den duur het onderspit delven...

volgende keer:
gaan we naar Spanje en Frankrijk...

il y a de l'orage dans l'air

er broeit iets / er zit onweer in de lucht
('er is onweer in de lucht')

Onweer, donder en bliksem worden vaak gebruikt als metafoor voor (op handen zijnde) onrust. Er zit dan elektrische spanning in de lucht die zich ieder moment kan ontladen. Tussen twee of meer mensen kan de spanning ook zo oplopen dat die zich ieder moment kan ontladen in een fikse ruzie.

volgende keer:
worden we onder de vork genomen...

en faire un pataquès

twee woorden verkeerd met elkaar verbinden / een grove taalfout maken / zich opwinden om niets
('er een verbindingsfout van maken')

Dit is een uitdrukking die alleen op de Franse taal van toepassing is, aangezien dat de enige taal is die ik ken waarin de liaison (verbinding tussen twee woorden afhankelijk van het woordeinde van het eerste en het begin van het tweede woord) zo belangrijk is en zelfs betekenisonderscheidend kan zijn. Iedereen die een beetje Frans geleerd heeft, weet dat bijvoorbeeld de laatste -s van les, ces, ses en nous alleen wordt uitgesproken als het volgende woord met een klinker of stomme h begint (les femmes [leefam] maar les hommes [leezom], nous regardons [noeregardõ] maar nous écoutons [noezeekoetõ]). Maak je een verkeerde verbinding zoals op het plaatje (ce n'est pas-t-un [se nè pattõe] i.p.v. ce n'est pas un [se nè pazzõe], dan heet dat in het Frans een pataquès. Figuurlijk kan het ook gebruikt worden voor iemand die van een mug een olifant maakt. Het merkwaardige woord pataquès zou volgens een achttiende eeuws taalkundige zelf van oorsprong een verbindingsfout zijn geweest in een conversatie waarbij een jongeman plotseling een waaier had gevonden en aan een vrouw in het gezelschap vroeg: Madame, c'est éventail est-il à vous? Il n'est point-z-à moi. ('Mevrouw, is deze waaier van u? Hij is niet(-z) van mij.'). Vervolgens zou hij een ander gevraagd hebben: Est-il à vous ? Il n'est pas-t-à moi en tenslotte Il n'est point-z-à vous, il n'est pas-t-à vous, ma foi, je ne sais pas-t-à qu'est-ce ? ('hij is niet-z-van u, hij is niet-t-van u, jeetje, ik weet niet van wie-d-hij is'.) En uit dat pas-t-à-qu'est-ce zou dus het huidige pataquès ontstaan zijn. Het lijkt me een twijfelachtige verklaring, maar een andere heb ik helaas niet kunnen vinden.

volgende keer:
zit er onweer in de lucht...

regarder par le petit bout de la lorgnette

niet verder kijken dan je neus lang is
('door het kleine uiteinde van de verrekijker kijken')

Bij een lorgnette (Nederlands 'lorgnet') denken wij waarschijnlijk in eerste instantie aan zo'n bril zonder poten die met een handvat kon worden vastgehouden, maar het is ook de benaming van een oude verrekijker met één loop. 
Om alle details van een voorwerp nauwkeurig te kunnen zien, kijk je door het smalste deel (le petit bout) van deze verrekijker. Zou je achterstevoren kijken, dan wordt alles juist kleiner. 
Het is natuurlijk mooi dat je een voorwerp heel gedetailleerd kunt bekijken, maar daarmee verlies je wel het totaaloverzicht en kijk je dus in wezen niet verder dan je neus lang is...

volgende keer:
proberen we ons niet te druk te maken...

panneaux insolites : allons enfants de la pâte riz...

... le jour de gloire est arrivé !

Vandaag een fotorebus: je moet het plaatje hardop voorlezen en dan uiteraard niet in het Nederlands ('pasta-rijst'), maar in het Frans (pâtes-riz) wat precies hetzelfde klinkt als patrie in de Marseillaise. Het bloederige Franse volkslied klinkt er meteen een stuk vriendelijker door en bovendien culinair, waar de Fransen momenteel bekender door zijn dan door hun militaire optredens.

volgende keer:
gaan we weer eens ouderwets door een lorgnet kijken...

français de la rue : gerber

kotsen, overgeven

Waar wij zeggen 'Mag ik even overgeven?' kun je in het Frans zeggen ça me fait gerber. Hoe het die betekenis heeft gekregen is mij niet helemaal duidelijk. Een gerbe is een bundel of een schoof (in het Nederlands bestaat ook wel het woord 'garve'). Mettre en gerbe wordt wel gebruikt voor het bundelen van koren in schoven. Ook als in de industrie dingen op pallets worden gestapeld, wordt daarvoor wel het werkwoord gerber gebruikt. Als je echter overgeeft, komt het braaksel niet bepaald in een netjes geordende stapel terecht...

volgende keer:
zingen we de Marseillaise...

nous n'avons pas gardé les cochons ensemble

ik ben je meisje niet / we hebben toch niet samen geknikkerd?
('we hebben niet samen de varkens gehouden')

Dit kan naar je hoofd geslingerd worden als je je volgens iemand die zichzelf erg serieus neemt te familiair tegen hem of haar uit. Zeker in 'hogere kringen' heeft men nooit de zorg voor varkens op zich hoeven nemen. Je wordt met deze nogal hautaine opmerking dus behoorlijk op je plaats gezet als je van bescheiden afkomst bent. Er kan naast varkens ook naar ganzen (oies), kalkoenen (dindons) of koeien (vaches) verwezen worden, dieren die ook als vuil of weinig intelligent worden gezien.

volgende keer:
mag ik even overgeven...

avoir deux poids et deux mesures

met twee maten meten
('twee gewichten en twee maten hebben')

Je zou eigenlijk verwachten un poids et deux mesures: bij gelijk gewicht meet je met twee maten en kom je dus tot een ander resultaat. Maar in het verleden werd ook wel gezegd changer de poids et de mesure waarbij dus zowel in andere gewichten als in andere maten werd gemeten. Nou ja, laten we niet moeilijk doen. De betekenis van de uitdrukking is in ieder geval duidelijk, met welke maten je ook meet.

volgende keer:
gaan we varkens houden...

se magner la rondelle

zich haasten / zich uit de naad werken
('zich het schijfje haasten')

Se magner is hier een andere spelwijze van se manier. Manier betekent 'hanteren', maar se manier betekent 'zich haasten' (via: 'zich in beweging zetten'). Het woord rondelle heeft allerlei betekenissen, zoals 'rondje, schijfje'. Maar in het argot heeft het ook de betekenis van 'anus' en dat is vreemd genoeg de betekenis van het woord in de uitdrukking van vandaag. Er bestaan ook varianten als se magner le train (waarin train niet staat voor 'trein', maar voor 'achterste') en se magner le cul (waarbij de kont dus expliciet genoemd wordt). Je zet dus eigenlijk je kont in beweging, komt van zittende positie in beweging om vervolgens je uiterste best voor iets te doen. Als je nu denkt dat die Fransen nog in de anale fase zitten, terwijl wij al verder geëvolueerd zijn, moet ik u toch teleurstellen. De naad waar wij uit ons werken is namelijk ook... de bilnaad.

volgende keer:
gaan we met twee maten meten...