en rang d'oignons

netjes op een rij
('in een uienrij')

Als een boer uien plant, doet hij dat niet door ze zo maar lukraak over de akker te gooien, maar netjes op een rijtje, de een na de ander. Maar ja, dat doet hij of zij natuurlijk ook met preien, wortelen of kropsla. Waarom dus per se uien? Traditioneel wordt dit verklaard door wat er gebeurde tijdens de bijeenkomsten van de Staten-Generaal in Blois in 1576 en 1588. Daarbij had een speciale ceremoniemeester o.a. als rol de heren afgevaardigen hun plaats toe te wijzen. Deze ceremoniemeester, die begon onder koning Henri II, en die zijn taak buitengewoon serieus nam, was Artus de la Fontaine-Solaro, baron  van Oignon (tevens het Franse woord voor 'ui'). Dat laatste detail zou de uitdrukking van vandaag zijn naam hebben gegeven. Alleen... in 1611, dus slechts enkele jaren later, betekende se mettre en rang d'oignons 'zich in een gezelschap begeven waar men niet thuishoort' of 'zich in een gezelschap begeven waar men niet is uitgenodigd', waarschijnlijk verwijzend naar de manier waarop boeren hun uien plantten, nl. van groter naar kleiner. In 1654 kwam de tweede (huidige) betekenis erbij en kon en rang d'oignons dus beide betekenissen hebben. Alleen die tweede betekenis 'netjes op een rij' is overgebleven.

volgende keer:
stippen we iets met twee woorden aan...

fou à lier

stapelmesjogge / volkomen getikt / zo gek als een deur
('gek om vast te binden')

Deze man heeft ze allemaal niet meer bij mekaar... en als je dat overkomt, tja, wat doe je dan? In het verleden - en misschien nog steeds wel - werd je wel vastgebonden in een dwangbuis, of met riemen aan je bed, als je de grip op de realiteit kwijtraakte. Dat beeld ligt dan ook ten grondslag aan de uitdrukking van vandaag: je bent zo gek, dat je tegen jezelf en anderen beschermd moet worden door je vast te binden.

volgende keer:
hebben we alles weer netjes op een rij...

mieux vaut faire envie que pitié

beter benijd dan beklaagd
('je kunt beter afgunst wekken dan medelijden')

Hoewel ons altijd weer wordt ingeprent dan geld niet gelukkig maakt, hebben de meesten van ons liever dat we met afgunst worden bekeken omdat we het wel hebben dan dat we medelijden wekken omdat we het niet hebben. Overigens had het woord envie in de tijd dat de uitdrukking ontstond, ergens tussen de twaalrde en de vijftiende eeuw, een veel krachtiger betekenis dan nu: niet zo maar afgunst, maar een verterende, haatdragende afgunst. En zelfs dan verkozen mensen het dus kennelijk om gehaat te worden boven het onderwerp zijn van medelijden. Je zou spontaan medelijden krijgen met deze afgunstigen...

volgende keer:
zijn we stapelmesjogge...

le diable est dans les détails

het venijn zit hem in de staart / je moet ook de kleine lettertjes lezen
('de duivel zit in de details')

Deze uitdrukking is in de tweede helft van de negentiende eeuw ontleend aan de Duitse filosoof Nietzsche: der Teufel steckt im Detail. We weten maar al te goed dat het onheil in de kleine lettertjes van een contract kan zitten, die door de opstellers van het contract met opzet verstopt worden en als je dan je recht meent te komen halen zich misschien een demonisch genoegen verschaffen in de teleurstelling die zich van je meester maakt en de spijt dat je bij het zetten van je handtekening niet de moeite hebt genomen ook de kleine lettertjes te lezen. Er bestaat overigens in de Duitse taal ook een optimistische tegenhanger van deze uitdrukking, afkomstig van de beroemde architect Ludwig Mies Van der Rohe, die om aan te geven dat de schoonheid van een kunst- of bouwwerk vaak schuilt in de perfectie van bepaalde details en daarom beweerde: Gott steckt im Detail. Tja, is het misschien toch een kwestie van je glas dat halfvol of halfleeg is...

volgende keer:
worden we liever benijd dan beklaagd...

dessins humouristiques : complément d'objet direct

'In de zin "De leeuw heeft de gazelle opgegeten",
waar vind je dan het lijdend voorwerp?'
- 'In de buik van de leeuw, juffrouw!'

lijdend voorwerp

In het Frans heten lijdend en meewerkend voorwerp respectievelijk complément d'objet direct (cod) en complément d'objet indirect (coi). Het lijdend voorwerp heet 'direct' omdat het meteen na het gezegde staat, zonder voorzetsel ertussen. In tegenstelling tot het Nederlands heb je voor het meewerkend voorwerp in het Frans altijd een voorzetsel nodig, nl. het voorzetsel à. In het Nederlands kun je dit weglaten ('Ik geef mijn moeder een cadeau'). Zou je dit in het Frans doen (* je donne ma mère un cadeau), dan zou dat haast klinken als 'ik geef mijn moeder cadeau'. Door ma mère direct na het gezegde te plaatsen wordt het automatisch objet direct ofwel 'lijdend voorwerp'. De juiste vertaling zou zijn Je donne un cadeau à ma mère, dus het lijdend voorwerp (un cadeau) direct achter het gezegde, en het meewerkend voorwerp (à ma mère) met het voorzetsel à indirect aan het gezegde verbonden. 
Op het plaatje wordt de opdracht van de juffrouw om een zin te ontleden door de leerling letterlijk opgevat. Hij denkt niet aan de grammaticale samenstelling van de zin, maar maakt zich direct een voorstelling van wat de zin betekent. En dan bevindt het lijdend voorwerp zich dus niet meteen achter het gezegde, maar in de maag van de leeuw. In het Nederlands wordt dit soort grapjes ook vaak gemaakt en dan is er in deze zin natuurlijk nog een extra reden om het voorwerp van discussie een lijdend voorwerp te noemen, want het valt niet te betwisten dat de gazelle zich op zijn minst in een benarde positie bevindt...

volgende keer:
hebben we een duivelse bijdrage...

français de la rue : les jaunes

stakingsbrekers

De laatste jaren wordt geel in Franrkrijk al gauw geassocieerd met opstand en stakingen door de gilets jaunes ('gele hesjes') beweging. Dit is echter lange tijd zeker niet zo geweest. Met jaunes ('gelen') en zeker met syndicat jaune ('gele vakbond') worden al meer dan honderd jaar juist stakingsbrekers aangeduid. Om te begrijpen hoe dat komt, is een klein geschiedenislesje nodig. Op 8 november 1899 was er een grote mijnstaking in Montceau-les Mines (Saône-et-Loire). Een kleine groep mijnwerkers dat wilde doorwerken had zich met steun van enkele werkgevers verzameld in Café de la Mairie. Daarop begaf zich een hele stoet demonstranten naar het café en begon dat met stenen te bekogelen. Alle ruiten sneuvelden. De legende wil dat de eigenaar van het café vervolgens de gesneuvelde ruiten verving door gelig olie(bak)papier. Vervolgens zou die gele kleur door de stakingsbrekers als een soort geuzennaam tegen de rode socialisten zijn aangenomen, gesterkt 

'De vijand is het socialisme, leer van slavenhouders,
de vriend, is de GELE bevrijder'

door het feit dat geel ook een van de twee kleuren is van het Vaticaan, verdediger van traditionele katholieke waarden. Paul Lanoir stichtte in 1902 zelfs een 'gele vakbond' (syndicat jaune) met de naam Fédération nationale des Jaunes de France (zie affiche) die als devies had travail, famille, patrie ('werk, gezin, vaderland') dat veertig jaar later werd overgenomen door het met nazi-Duitsland collaborerende Vichy-regime van maarschalk Pétain.

De gele hesjes van tegenwoordig vinden hun inspiratie overigens merkwaardigerwijze in beide flanken, de linkse van Nupes (Nouvelle Union Populaire Écologique et Sociale) waarin de socialisten nog maar een klein splinterpartijtje vormen maar het linksere France Insoumise van Jean-Luc Mélenchon de boventoon voert, maar ook de populistisch-rechtse Rassemblement National van Marine Le Pen. 

volgende keer:
doen we een grammaticalesje...

l'oeil de lynx

arendsoog
('lynxenoog')

Wie een buitengewoon scherp (in)zicht heeft, met name in het gedrag van anderen, kan bij ons een 'arendsoog' genoemd worden, bij de Fransen een oeil de lynx ('lynxenoog'). Heeft de lynx inderdaad zo'n uitzonderlijk gezichtsvermogen? Niet als je het aan een katachtigendeskundige vraagt.
De verklaring moeten we - net als gisteren - zoeken in de Griekse mythologie en wel in het verhaal van Jason en de Argonauten op zoek naar het Gulden Vlies. In zijn gezelschap bevond zich ene Lynceus, zoon van Aphareus en broer van Idas. Deze stond bekend om zijn scherpe zicht, waarmee hij dwars door muren en volgens sommigen zelfs tot in het binnenste van de aarde kon kijken. Op het schip de Argos stond hij dan ook op de uitkijk.

volgende keer:
onderzoeken we of de kleur geel van de gele hesjes een typische stakingskleur is...

nettoyer les écuries d'Augias

een grote schoonmaak houden
('de stallen van Augias schoonmaken')

In de Griekse mythologie was Augias koning van Elis. Hij stond bekend als oneerlijk en corrupt en had een kudde van enkele duizenden runderen die verbleven in stallen die al meer dan dertig jaar niet waren schoongemaakt. Herakles (Hercules bij de Romeinen) kreeg in het kader van zijn beroemde twaalf werken de opdracht om deze smerige stallen in één dag schoon te maken, een werkelijk onbegonnen werk. Daarom durfde de gierige Augias hem zowaar een tiende deel van zijn veestapel te beloven als hij in deze onmogelijke opdracht zou slagen. 
Herakles nam geen zwabber en dweil ter hand, maar hij kreeg het voor elkaar twee in de buurt stromende rivieren, de Alpheüs en de Peneios, zo om te leiden dat ze dwars door de stallen stroomden, waarbij ze in één keer alle in dertig jaar opgehoopte mest meenamen. Het zal overigens niemand verbazen dat Augias zich niet aan zijn belofte hield.
Tegenwoordig kan een buitengewoon smerige plek nog steeds worden aangeduid als les écuries d'Augias (in het Nederlands 'een augiasstal'), maar zodra het wordt gecombineerd met het werkwoord nettoyer ('schoonmaken'), dan wordt de betekenis figuurlijk en gaat het doorgaans om wanpraktijken waar een eind aan gemaakt wordt of hevig bekritiseerde personen die vervangen worden.

volgende keer:
gaan we door het oog van de lynx...

faire chabrot

een beetje wijn gieten in een bord met een bodempje soep en dat mengsel rechtstreeks uit het bord opdrinken
('geitje doen')

Misschien hebben we hier wel de meest Franse uitdrukking tot nu toe te pakken. Er bestaat gewoon geen Nederlands equivalent voor, dus ik kan het niet anders dan met een omhaal van woorden uitleggen. En zoals je ziet wordt de uitdrukking zelf weer in nieuwe uitdrukkingen gebruikt, zoals Faire Chabrot garde le ventre chaud ('(...)Chabrot houdt de buik warm'). Naast faire chabrot bestaat ook de variant faire chabrol (zoals de bekende filmmaker Claude Chabrol). Het gaat om een goede gewoonte in met name eenvoudige kringen in Zuid-West-Frankrijk. Het woord chabrot/-ol komt uit het West-Occitaans en betekent daar aanvankelijk hetzelfde als het Franse chevreau ('geitje, bokje'). Daarmee is de connectie nog niet duidelijk, want hebt u een geitje wel eens hetzelfde zien doen?...

volgende keer:
gaan we een grote schoonmaak houden...

dans le plus simple appareil

in adamskostuum
('in het eenvoudigste apparaat')

Als je tegenwoordig aan een apparaat denkt, zie je misschien een mixer voor je of een koffiezetapparaat, en de Fransen misschien nog een camera (appareil photo) of zelfs een beugel (appareil dentaire). Maar daarnaast bestaat in het Frans het werkwoord appareiller dat o.a. 'optuigen' betekent. In de elfde eeuw betekende het werkwoord 'voorbereiden' (uit het Latijn apparere) en het ervan afgeleide zelfstandige naamwoord apparat (waarin wij ons 'apparaat' herkennen), later appareil, betekende 'voorbereidsel' en in de zestiende eeuw ook 'verloop van een ceremonieel'. Voor zo'n goed voorbereid ceremonieel heb je natuurlijk ook een ceremonieel (pronk)kostuum nodig, un costume d'apparat en zo is apparat en later appareil dus ook 'verschijning, uiterlijk' gaan betekenen en kwamen steeds meer invloedrijke mensen en grand appareil naar belangrijke bijeenkomsten. Aan zo'n outfit moest veel aandacht en voorbereiding besteed worden. De beroemde tragediedichter Racine gebruikte misschien voor het eerst in de Franse literatuur het woord appareil in de betekenis die we vandaag bespreken als hij in Brittanicus (1669) een mooie dame beschrijft als Belle, sans ornement, dans le simple appareil / D'une beauté qu'on vient d'arracher au sommeil ('Mooi, zonder opsmuk, in de eenvoudige outfit (excusez de wel heel moderne hertaling) / Van een schoonheid die zich net van de slaap heeft losgerukt') waarin de eenvoudige outfit staat voor het nog ongekleed zijn. Aan een adams- (of zo u wilt eva-) kostuum heeft men weinig werk uiteraard...

volgende keer:
bespreken we een typisch Franse tafelgewoonte...

porter le chapeau

in het verdomhoekje zitten
('de hoed dragen')

Waar wij in het verdomhoekje zitten of staan (overigens een verbastering van 'in het verdomboekje staan'), dragen Fransen een hoed, althans... sinds 1928, toen de uitdrukking voor het eerst gehoord werd. Wel was het in de zeventiende eeuw al gebruikelijk dat mettre un chapeau sur la tête (de quelqu'un) betekende dat je van iemand kwaadsprak, dat je zijn of haar reputatie beschadigde.
Aan het begin van de twintigste eeuw droegen mensen van nederige afkomst een pet en mensen uit de wat beter bedeelde milieus van de maatschappij een hoed. Daarmee stond de hoed dus ook voor een hogere sociale positie en de daarbij behorende verantwoordelijkheid. Dat zou in het argot geleid kunnen hebben tot de betekenis 'verantwoordelijk voor een fout die je hebt begaan'.

volgende keer:
hebben we een heel eenvoudig apparaat voor u...

panneaux insolites : babette je la lie

'Babette, ik bind haar, ik sla haar
en soms gaat ze eraan'

bindmiddel

Het is maar de vraag of deze reclameleuze anno 2022 nog door de reclamecommissie geaccepteerd zou worden, maar zoals ik al eerder constateerde hebben Fransen minder moeite met het ouh-là-là-gehalte van het een en ander dan Noord-Europeanen en met name Angelsaksische volken. 
Er wordt hier gespeeld met de SM-connotatie die bepaalde culinaire handelingen kunnen hebben. Het gaat hier om een bindmiddel en dan is de connectie met bondage snel gemaakt. Lier is zowel het binden van vloeistoffen als 'vastbinden'. Een fouet is zowel een 'zweep' als een 'garde' en als je een saus gebonden en geklopt hebt, gaat hij natuurlijk ook de pan in (als hij daar al niet in zit): elle passe à la casserole (lett. 'ze gaat de pan in',  fig. 'zij gaat eraan, ze wordt in de pan gehakt'). Bon appétit !

volgende keer:
zetten we een hoed op...

français de la rue : avoir la trouille

in de rats zitten / bang zijn

In onze taal kun je het in je broek doen van angst en het lijkt erop dat dat ook ten grondslag ligt aan deze Franse uitdrukking, omdat etymologen beweren dat het woord trouille waarschijnlijk afkomstig is van het (middel)Nederlandse werkwoord 'drollen', dat 'poepen' betekende. Het wordt ook wel in verband gebracht met het oud-Franse troillier dat 'persen, vermalen' betekende, van truil of troil, 'druivenpers'. Zowel culinaire als scatologische ('poep- en pieskunde') verklaringen zijn in het Frans in het algemeen buitengewoon plausibel. Er wordt in deze taal immers in een heel groot aantal gevallen naar eten verwezen, ongeacht op welke plaats dit voedsel het menselijk lichaam betreedt of verlaat, of in welke substantie, vast, vloeibaar of zelfs als gebakken lucht. In de Franche-Comté en de Jura betekent het werkwoord trouiller namelijk ook 'scheten laten'.
Naast avoir la trouille bestaat ook het woord trouillard, in onze taal een 'schijtlaars' of 'schijtluis' en zelfs trouillomètre, een hypothetisch apparaat dat angst zou kunnen meten en dat voor het eerst is opgetekend in de wereld van de luchtvaart. Je zou ook spontaan vliegangst krijgen in deze onzekere tijden waarin Schiphol eenmaal geboekte vliegreizen (waaronder de mijne?) in een tombola gooit. Daar hoef je geen schijtlaars voor te zijn...

volgende keer:
passen we boeiende SM-methodes toe in de keuken...
 

le fin du fin

je van het / het fijnste van het fijnste
('het fijne van het fijne')

Als je de producent moet geloven, heb je met deze flippers wel het fijnste van het fijnste (ultrafin) in handen, of liever gezegd aan voeten... 
In de Franse uitdrukking zit niet de overtreffende trap die we in onze eigen versie kennen ('het fijnste van het fijnste'), maar zo moet je het wel lezen: het bijna volmaakte van dat wat al bijna volmaakt is, net zoals waspoeder dat witter dan wit wast...

volgende keer:
zitten we in de rats...

en mains propres

eigenhandig gebracht
('in eigen handen')

Je zou het ook kunnen verstaan zoals op het plaatje, want propre betekent naast 'eigen' ook 'schoon', net als bij onze zuiderburen, die 'schoon' reserveren voor 'mooi' en voor ons 'schoon' het woord 'proper' gebruiken. 
Als iets je en mains propres wordt bezorgd, dan betekent dat dat het gegevene niet door andere handen is gegaan, zoals die van een postbode of een pakketbezorger. Maar of die handen ook proper zijn, dat blijft de vraag...

volgende keer:
brengen we u je van het...

se reposer sur ses lauriers

Och, mijn oude lauwerenkrans, helemaal
verfrommeld... Ik heb er vast een avond
op liggen slapen, per ongeluk!

op zijn lauweren rusten

Tegenwoordig gooien wij laurierblaadjes vooral in de soep of in stoofpotten, maar in de oudheid reeg men ze in kransen die gebruikt werden om hoofden van dichters, helden en overwinnaars te bekronen, zoals Julius Caesar op het plaatje uit een van de Asterix-albums. Dat komt omdat in de Griekse oudheid de laurierboom gewijd was aan de god Apollo en stond voor onsterfelijkheid behaald door de overwinning en voor de eigenschappen die daartoe geleid hadden. Wie op zijn lauweren gaat rusten, toont zich figuurlijk dus tevreden met eerdere overwinningen en stelt pogingen om verdere overwinningen te behalen even uit. Dit laatste element zit zeker in de variant s'endormir sur ses lauriers (zoals op het plaatje, lett. 'in slaap vallen op zijn lauweren'). Se reposer sur ses lauriers wordt de gelauwerde doorgaans van harte gegund.

volgende keer:
wordt u eigenhandig gebracht...

ne tirez pas sur le pianiste !

vermoord de boodschapper niet / schiet niet op de pianist

I always say: don't shoot the piano player zei overste Karremans in 1995 bij de ramp in Srebrenica in een ontluisterend gesprek met generaal Mladic. Deze laatste begreep hem aanvankelijk niet en antwoordde vervolgens dat Karremans een heel slechte pianist was. 
De uitdrukking is overigens afkomstig uit het Wilde Westen in negentiende-eeuws Amerika en is dankzij Oscar Wilde bij ons bekend geworden. Die vertelde in zijn Impressions of America (1882) dat hij in de saloon van het stadje Leadville, waar zojuist een goudader was ontdekt, een bordje had gezien waarop stond Please don't shoot the piano player. He's doing the best he can. En toch zien we in menige westernfilm dat bij een schermutseling in zo'n saloon de eerste slachtoffers een spiegel en de pianist zijn, misschien wel de enige man die gewoon zijn best doet een beetje sfeer te creëren in het etablissement. Dan kun je nog maar beter aan een boom worden vastgebonden zoals de bard Assurancetourix ('allriskverzekerix') in de verhalen van Astérix...

volgende keer:
gaan we op onze lauweren rusten...

il ferait beau voir

dat mankeert nog / dat moest er nog eens bijkomen
('dat zou mooi laten zien')

Il fait beau betekent tegenwoordig dat het mooi weer is, iets wat momenteel niet valt te ontkennen. Enkele eeuwen geleden werd er vooral ook mee bedoelt dat iets 'goed, fijn, aangenaam' was, wat in het geval van mooi weer natuurlijk ook zo is. Met de conditionnel erbij ('zou zijn') wordt het vooral ironisch bedoeld: 'dat zou (ook) mooi zijn' ofwel 'dat moest er nog eens bijkomen'...

volgende keer:
staan we nog eens stil bij de woorden van Karremans...

panneaux insolites : à chacun son point g

iedereen zijn/haar g-spot

Ze hebben natuurlijk niet voor niets hun reputatie: in Frankrijk zijn ze niet zo bang voor een beetje ouh-là-là. Vandaar dat een toeristische organisatie als Tourisme Gironde er niet mee zit de erogene zone van de vrouw (hoewel... laten we woke wezen, tegenwoordig spreekt men ook bij mannen van de G-spot!) in te zetten voor hun slogan Trouvez votre point G, waarbij de G niet staat voor de gynaecoloog dr. Ernst Gräfenberg die de gevoelige plek ontdekte en benoemde maar voor de streek Gironde in Zuid-West-Frankrijk. Het is dus een wat ontdeugendere variant van ons Ontdek je plekje naar het toeristische tv-programma dat liep van 1972 tot 1992. In de Gironde is voor iedereen een plekje te vinden waar men zijn of haar gerief kan vinden, want à chacun son point G. Zouden ze ook een ontdekjeplekjeboekje hebben?...

volgende keer:
kijken we naar wat er nog ontbreekt...

français de la rue : clebs

- Verstrekt u leningen die 60 jaar lopen?
- voor... ?
- de nieuwe iPhone.

hond / mormel

Zoals zo vaak het geval is bij woorden uit het straatfrans, komt het woord clebs (ook de naam overigens van het cartoonpersonage links) uit het Arabisch, waarin kalb, meervoud kilab 'hond' betekent. Naast clebs komen ook de varianten kleps en clébard voor.

volgende keer:
gaan we op zoek naar de G-spot...

un vieux de la vieille

een routinier / de oude rot in het vak
('een oude van de oude')

Het plaatje is een filmstill van de film Les vieux de la vieille uit 1960 waarin de gevierde oude rotten in het vak Jean Gabin, Pierre Fresney en Noël Noël de hoofdrol spelen. Een soort Hendrik Groen avant la lettre, zou je kunnen zeggen. De drie mannen gaan in een bejaardenhuis wonen, maar vinden het leven er zo saai dat ze uitbreken en samen op avontuur gaan. Met un vieux wordt inderdaad een 'oude man' bedoeld, maar in la vieille is het woord garde weggelaten, een 'oude man van de oude garde' dus. De uitdrukking komt uit de militaire wereld van de negentiende eeuw. Om precies te zijn wordt verwezen naar de keizerlijke garde (la garde impériale) die in 1804 door Napoléon Bonaparte werd opgericht. Dit was een elitekorps van 100.000 mannen verdeeld in een oude, midden- en jonge garde. Toen Napoleon eenmaal in ongenade gevallen was, vertelden de leden van de oude garde graag hun heldenverhalen aan hun jonge collega's om de eer van hun vroegere bevelhebber hoog te houden. Na de dood van Napoleon verwees de uitdrukking aanvankelijk vooral naar militaire veteranen en hun uitgebreide ervaring en vervolgens naar oude rotten in welk vak dan ook.

volgende keer:
hebben we een hondenbijdrage...

la quadrature du cercle

de kwadratuur van de cirkel / een onoplosbaar probleem

In De Man van Vitruvius heeft Leonardo da Vinci in ieder geval een poging gedaan, zou je kunnen zeggen.
De kwadratuur van de cirkel is een wiskundig vraagstuk, voor het eerst geformuleerd door Griekse meetkundigen uit de Oudheid als Anaxogoras, Hippocrates en Archimedes. De vraag luidde of het mogelijk was om met behulp van een passer en een liniaal in een aantal stappen een vierkant te construeren met precies dezelfde oppervlakte als een bepaalde cirkel. Dat bleek een onoplosbaar probleem. Uiteindelijk werd het getal pi gevonden, waarmee de oppervlakte van een cirkel berekend kan worden, maar de kwadratuur is nooit gelukt, want pi is een zgn. transcendent getal. Voor het gemak rekenen wij meestal met 3,14 en sommigen kennen misschien nog meer cijfers achter de komma, maar in feite is het aantal cijfers achter de komma oneindig - op dit moment zijn er ongeveer 200 miljard bekend -, terwijl dat in het geval van een vierkant altijd eindig is. Het probleem van de kwadratuur van de cirkel is dus onoplosbaar. 
Vandaar ook dat deze term metaforisch gebruikt kan worden voor ieder ander onoplosbaar probleem of niet te realiseren project, maar het blijft natuurlijk altijd leuk om het te proberen...

volgende keer:
hebben we een bijdrage van de oude stempel...

friser le ridicule

op het belachelijke af (zijn)
('scheren langs het belachelijke')

Friser betekent naast 'krullen' (les cheveux frisés en de voornaamste bezigheid van een Frisör, een Duitse kapper, lijkt dus het krullen van haren te zijn...) strijken, scheren langs of zwemen naar. Cela frise l'impertinence ! kun je vertalen als 'Dat is op het kantje van brutaal!' en il frise la soixantaine als 'hij loopt tegen de zestig'. En als je maar net aan een verschrikkelijk ongeluk ontsnapt, kun je zeggen dat je hebt frisé la mort. Twee andere werkwoorden met dezelfde betekenis zijn frôler en effleurer.

volgende keer:
zoeken we naar de quadratuur van de cirkel...

ouvrir le ban

de ban openen / met tromgeroffel aankondigen / officieel openen
('de ban openen')

Op de foto wordt in Saint-Emilion de wijnoogst officieel geopend. In de twaalfde eeuw (en later) was de ban een officiële en openbare bekendmaking van bijvoorbeeld een voorgenomen huwelijk door een stadsomroeper. Zo'n proclamatie werd voorafgegaan en afgesloten door tromgeroffel. In militaire kringen werd ban ook de benaming voor de muziek die daarbij door een klaroen werd gespeeld.

volgende keer:
is onze bijdrage op het belachelijke af...

écrire un poulet

een liefdesbrief schrijven
('een kippetje schrijven')

Je kunt ook een kippetje sturen (envoyer un poulet). De uitdrukking ontstond medio zestiende eeuw (écrire un poulaict) en betekende aanvankelijk gewoon 'een brief sturen'. De betekenis 'liefdesbrief' kwam iets later. Er wordt wel beweerd dat destijds soms een brief werd verstopt onder een van de vleugels van een kip, en zo zou un poulet een metonymia geworden zijn voor de in de kip verstopte brief. Maar er zijn ook mensen die de uitdrukking verklaren door de manier waarop destijds brieven werden gevouwen. De envelop was nog niet gebruikelijk, maar men vouwde twee uiteinden van de brief zo dat ze deden denken aan de vleugels van een kip. Ja, in die tijd kon je niet volstaan met een simpel whatsappje. Je moest je bekwamen in de kunst van het schrijven van liefdesbrieven én origami...

volgende keer:
doen we (tromgeroffel...) een officiële aankondiging...

panneaux insolites : village renversé

dorp op zijn kop

Zou het alle dagen feest zijn in Beaumont-village? In ieder gevallen hebben ze het hele dorp op hun kop gezet...

volgende keer:
corresponderen we met een kip...

français de la rue : gadjo, gadji

vent/gozer/kerel... meid/chick

Een van de vele alternatieve (straat)woorden voor jongens en mannen is (naast het op nummer 1 staande mec en zijn verlan-variant keum) gadjo met voor vrouwen en meisjes de variant gadji. Dit woord komt uit de taal van de Roma en is daar een aanduiding voor niet-zigeuners, net als goj een aanduiding is voor een niet-Jood. In het straatfrans geldt gadjo gewoon voor alle mannen, niet alleen voor mannen die niet tot je eigen kring behoren. Het meervoud van gadjo is trouwens gadjé (of gadjos). Van gadji bestaat alleen het meervoud gadjis. Gadjo is trouwens ook de naam van een gypsy-jazz gezelschap dat u op de foto ziet afgebeeld. Hieronder een spontaan strandoptreden van dat gezelschap in 2009:

 

volgende keer:
zetten we het hele dorp op zijn kop...

suppôt de Satan

Sorry, suppoost van de duivel! Ik heb op de
grond een cirkel van zout getrokken, zodat jouw
noodlottige krachten niet kunnen wer...

een suppoost van de duivel / een duivelskind / een helleveeg

Men mag zich afvragen waar bepaalde volksuitdrukkingen
vandaan komen, bijvoorbeeld suppôt de Satan:
- Satan! Tijd voor je zetpil!
- Nu?

Bij het woord 'suppoost' denken wij tegenwoordig aan iemand die surveilleert in een museum, in het Frans een gardien of een surveillant, maar het is ook het woord voor 'handlanger, dienaar', in ons geval hebben we het dus over een handlanger van de duivel, of een duivelsdienaar. Het komt van het Latijnse werkwoord supponere ('onderplaatsen'), en daarmee is een suppôt dus een ondergeschikte, net als een suppositoire ook letterlijk 'van onderen geplaatst' wordt. Dat is namelijk een zetpil. Dit meerlettergrepige woord wordt in het gangbare Frans meestal afgekort tot suppo, zodat de uitdrukking van vandaag klinkt als 'Satans zetpil'. In de legendes over de duivel, handelt dit kwaadaardige wezen niet in zijn eentje, maar wordt hij bijgestaan door een leger demonen.
Weer even terug naar de betekenis van het woord suppôt. In de dertiende eeuw werd het woord gebruikt in de betekenis van 'vazal' of 'onderdaan'. In de zeventiende eeuw, toen het feodale stelsel langzaam aan het verdwijnen was, ging het 'ondergeschikte (werknemer)' betekenen en al snel kreeg het de pejoratieve betekenis van 'aanhanger van een slechte zaak'. En zo ontstond in de achttiende eeuw de uitdrukking die we vandaag behandelen, de 'duivelsdienaar'.

volgende keer:
luisteren we naar een zigeunerjongen... of juist niet?

la huitième merveille du monde

het achtste wereldwonder

Rond 140 voor Christus stelde de Griek Antipater van Sidon een lijst op met zeven wonderen van architectuur. Daarvan staat er momenteel nog maar één overeind. Ik noem ze hier even niet, dan kunt u zelf een quizje doen (oplossing onder deze bijdrage). Tegenwoordig worden er allerlei moderne varianten bedacht van zeven wereldwonderen (die nog wel overeind staan, zoals de Chinese Muur, de Taj Mahal en Machu Picchu), maar de klassieke lijst van zeven is nog altijd heel bekend (bij u ook? doe de quiz...). Maar we blijven altijd de behoefte voelen om onze verwondering uit te spreken als we weer een bijzonder bouwwerk ontdekken en dat noemen we dan graag 'het achtste wereldwonder'. Goed, tijd om uw quizje na te kijken. Hoeveel had u er goed?

volgende keer:
willen we zelf dat achtste wereldwonder wel eens creëren, dus verkopen we onze ziel aan de duivel...

Scroll naar beneden voor de antwoorden op de quiz...

nog iets verder...

nog een klein endje verder...

ietsje verder nog...

O.K. Hieronder volgen de antwoorden:

1. de piramide van Cheops (staat nog overeind)
2. de hangende tuinen van Babylon
3. het beeld van Zeus in Olympia
4. de tempel van Artemis in Ephese
5. het mausoleum van Halikarnassos 
6. de kolos van Rhodos 
7. de vuurtoren van Alexandrië

toucher le pactole

een gouden handdruk krijgen / een goudmijn aanboren
('de goudmijn raken')

In de zesde eeuw voor Christus leefde Croesus, koning van Lydië, vermaard om zijn enorme rijkdom. Die rijkdom had hij waarschijnlijk te danken aan het goud dat in de bodem lag van de rivier de Paktolos die door zijn rijk en zijn hoofdstad Sardis stroomde. De naam van de rivier werd later symbool voor grote rijkdom en werd rond 1800 in het Frans het woord voor goudmijn. Maar waarom lag er zoveel goud in die rivier? Dat vertelt ons de legende van koning Midas, die in ruil voor een gunst die hij de goden had verleend een wens mocht uitspreken. Hij wenste dat alles wat hij aanraakte zou veranderen in goud. Tot zijn grote vreugde werd deze wens ingewilligd, maar hij had zich niet gerealiseerd dat nu ook alles wat hij wilde eten of drinken veranderde in goud, wat tot een spoedige dood zou leiden. Om zijn wens weer ongedaan te maken, moest hij zich wassen in de rivier de Paktolos en dat zou dus weer geleid hebben tot de legendarische rijkdom van koning Croesus...

volgende keer:
vragen we ons af wat het achtste wereldwonder is...