niet van iemand af te slaan zijn
('aan de Basken plakken')
Zijn de Basken zo'n onweerstaanbaar volk dat je er niet van af blijven kan, dat je er als het ware aan vast blijft plakken?
Zo klinkt het wel, maar als je goed kijkt zie je dat het woord basques niet met een hoofdletter begint. Het kan dus niet om de personen gaan. Basques (met een kleine letter) waren in de achttiende eeuw stukken stof aan de onderkant van een wambuis die tot onder de taille kwamen. Op het plaatje hiernaast zie je zo'n wambuis met vrij lange basques ('slippen, panden'). Als je iemand dicht op de basques zat (ook het werkwoord suivre ('volgen') wordt hier vaak gebruikt), dan zat je hem dus dicht op de hielen, je volgde hem op de voet. Maar tegenwoordig kennen weinig mensen nog de oorspronkelijke betekenis van het woord basques en stelt menigeen zich dus de situatie voor die op het eerste plaatje getekend is. Leuke jongens die Basken, maar je komt er niet meer vanaf...
volgende keer:
Hoe slaap je in het Frans 'als een roos' ?
een timmermansoog hebben
('de passer in het oog hebben')
Die vent moet een ongelofelijk gevoel voor verhoudingen hebben! Waarom denk je dat? En vervolgens zie je een buitengewoon pijnlijk plaatje van een oog dat een passer uit zich probeert te verwijderen. Het lijkt in eerste instantie inderdaad een vrij pijnlijke situatie: een passer in je oog. Maar hoewel compas in het dagelijkse Frans gebruikt wordt in de betekenis van 'passer' (en boussole in de betekenis van 'kompas'), gebruiken ze hetzelfde woord in scheep- en luchtvaart wel degelijk in de betekenis van 'kompas'. Daarnaast bestaat er ook de uitdrukking au compas 'met de meetlat'. Je kunt met een kompas precies de vaarrichting berekenen en met een passer kun je precies hoeken meten en een perfecte cirkel tekenen. Wie dus figuurlijk een compas (of dat nu een kompas of een passer is) in het oog heeft, is dus in staat op het oog heel precieze inschattingen te maken van afmetingen en verhoudingen.
volgende keer:
Hoe onweerstaanbaar zijn Basken?
streng zijn / onverbiddelijk zijn
('een ijzeren arm hebben')
Van oorsprong betekent un bras de fer 'armpje drukken', maar dat wordt inmiddels vooral figuurlijk gebruikt, waarin de arm staat voor autoriteit en het ijzer voor kracht. Als een autoriteit zich ergens dus krachtig tegen verzet, een no nonsense beleid voert of om een andere 'Nederlandse' term te gebruiken een zero tolerance beleid, dan kan er gezegd worden dat ze un bras de fer hebben.
volgende keer:
wordt even wachten tot woensdag. In de tussentijd ben ik even aan het uitrusten in Noorwegen.
op de pijnbank leggen
('aan de foltering leggen')
Hier wordt Jeanne d'Arc op de pijnbank gelegd. Een pijnbank is in het Frans een chevalet of géhenne. Het woord supplice ('kwelling, marteling') komt van het Latijn supplicium dat 'gedwongen neerknielen (en het ondergaan van stokslagen)' betekent en is verwant aan supplier en supplication dat 'smeken' en 'smeekbede' betekent. Dat is natuurlijk wat men met het martelen probeerde te bereiken, in de hoop dat de gefolterde de (gewenste) 'waarheid' vertelde. Supplice kan naast 'foltering' ook 'lijfstraf' of 'doodstraf, terechtstelling' betekenen, eventueel aangevuld door het middel: le supplice de la croix ('kruisdood') of le supplice de la roue ('radbraken'). Le supplice du damné is de 'eeuwige verdoemenis' en le supplice de Tantale is een 'tantaluskwelling'. Condamner quelqu'un au supplice betekent 'iemand ter dood veroordelen' en conduire quelqu'un au supplice 'iemand naar de plaats van terechtstelling voeren'.
Zo, dat is wel weer genoeg ellende voor vandaag.
volgende keer:
Hoe kun je onverbiddelijk streng zijn in het Frans?
in de kraag vatten
Normaal gesproken doe je dat natuurlijk niet bij jezelf, tenzij je heel gefrustreerd bent zoals de man op het plaatje. Het woord collet is eigenlijk een verkleinwoord van col ('kraag') en betekent behalve 'kraag' o.a. ook '(val)strik' (bij jagers en stropers) en 'halsstuk' (bij vlees).
Je kunt iemand in de kraag vatten, omdat die iets op zijn kerfstok heeft, maar je kunt ook se prendre au collet ('elkaar bij de revers pakken' om te gaan vechten).
Tenslotte kun je ook nog collet monté (lett. 'opgezette kraag') zijn en dat betekent dat je stijf, vormelijk en overdreven deftig doet.
volgende keer:
Hoe leg je iemand in het Frans op de pijnbank?
iets eruit flappen
('helemaal met plankenkoorts zeggen')
Een Frans toneelgezelschap heeft zichzelf Tout à trac ('botweg, zomaar ineens') genoemd. Misschien improviseren ze vaak en nemen ze geen blad voor de mond. Maar het woord trac (in avoir le trac) wordt ook gebruikt in de betekenis 'plankenkoorts'. Diezelfde uitdrukking kun je ook gebruiken als je ergens anders heel zenuwachtig voor bent, bijvoorbeeld bij examenvrees. Ook kun je iemand anders op de zenuwen werken, hem of haar op stang jagen: ficher le trac à quelqu'un. En als je iets tout à trac zegt, dan flap je er zomaar iets uit, je zegt iets recht voor zijn raap, zonder erover na te denken. Van oorsprong was een trac overigens het spoor van een dier ('het werkwoord traquer betekent nog altijd 'opjagen, achterna zitten').
volgende keer:
Hoe vat je een Fransman in de kraag?
golf - golf
In het Nederlands homoniemen, in het Frans homofonen: zonder e hebben we het over de sport, met e bedoelen we de baai, zoals in de Golfe du Gascogne, die wij overigens 'Golf van Biskaje' noemen of in la guerre du Golfe, 'de golfoorlog'. Beide woorden zijn overigens mannelijk. En wat let je om - zoals op het plaatje - te golfen aan de golf?
volgende keer:
Hoe flap je iets eruit in het Frans?
weten waar de schoen wringt
('weten waar de zadelplank pijn doet')
Een bât is een houten zadelplank die gebruikt werd bij lastdieren zoals een ezel om goederen (of personen) te vervoeren. Als zo'n zadelplank verschoof of verkeerd aangebracht werd, verwondde dit het dier. Helaas waren die wonden lange tijd onzichtbaar omdat ze door de zadelplank uit het zicht werden gehouden.
Pas wanneer je hem verwijderde kon je zien welke schade het had aangericht, al kon je het natuurlijk vaak al vermoeden, omdat het dier zwaarmoediger en geïrriteerd begon te raken, net als een mens die te lijden heeft onder verborgen kwalen of hartzeer.
volgende keer:
gaan we golfen aan de golf.
naar je geld kunnen fluiten
('betaald worden in apengeld')
Als je geld 'na-aapt', dan krijg je natuurlijk nepgeld, maar toch is dit niet de verklaring van de uitdrukking. Het 'apengeld' is te herleiden naar een specifieke situatie, nl. naar een brug in Parijs die het Île-de-la-Cité verbond met de rue Saint-Jacques in de twaalfde eeuw. Saint-Louis, koning van Frankrijk, besloot tol te heffen op deze brug, maar er werd een uitzondering gemaakt voor kermisklanten, acrobaten en jongleurs die in het bezit waren van een aapje. Als die hun aap zijn kunstjes lieten vertonen op de brug, hoefden ze niet te betalen. Er wordt wel verteld dat ook prostituees geen tol hoefden te betalen als ze een scheet lieten. Hun kunstjes hoefden ze waarschijnlijk niet en plein public te vertonen...
volgende keer:
Hoe weet je in het Frans waar de schoen wringt?
met een sisser aflopen
('in/als een vissenstaart eindigen')
Voor deze uitdrukking sta ik eerst even stil bij de Griekse en Noord-Europese mythologie. In die eerste waren sirenen halfgodinnen met het hoofd van een vrouw en het lichaam van een vogel die door hun gezang zeelieden het hoofd op hol konden brengen. Het Franse woord sirène gaat echter terug op de Noord-Europese variant: bovenlichaam vrouw, onderlichaam vis, juist de zeemeermin. Als je die twee een beetje door elkaar haalt, dan kun je je misschien een (heteroseksuele) zeeman voorstellen die in de ban raakt van het gezang van een sirene, vol verlangen naar het gezang en andere zaken overboord springt en naar haar toezwemt om dan tot zijn leedwezen te constateren dat ze weliswaar een zeer verlokkelijke bovenkant heeft, maar dat dat niet geldt voor haar onderlichaam.
De Romeinse schrijver Horatius vergeleek een kunstwerk dat niet helemaal coherent en harmonieus was ook al met een zeemeermin: desinit in piscem mulier formosa superne. Het heeft de bovenkant van een prachtige vrouw, maar de onderkant van een vis.
Als nu iets 'in/als een vissenstaart eindigt' betekent dat dus dat iets veelbelovends uiteindelijk teleurstellend afloopt.
Er bestaat overigens nog een andere uitdrukking in het Frans met een vissenstaart, nl. faire une queue de poisson (lett. 'een vissenstaart maken') en dat, verwijzend naar de slingerende beweging die een vis met zijn staart maakt, staat voor iemand afsnijden in het verkeer.
volgende keer:
Wat is 'apengeld'?
wij/zij zijn ook niet op ons achterhoofd gevallen /wij/zij zijn niet gek
('je moet de kinderen van de Lieve Heer niet voor wilde eenden aanzien')
De kinderen van de Lieve Heer, dan zijn wij allemaal, wij stervelingen, in ieder geval die mensen die die naam waardig zijn, goed denkend, respectvol voor hun naasten. De wilde eenden zijn volgens de uitdrukking volslagen hersenloze gevleugelde wezens die alle kanten opvliegen. Daar zou je nu natuurlijk over kunnen discussiëren en ook over de specifieke vogelkeuze in de uitdrukking. Waarom de dode mussen of kippen zonder kop niet en de wilde eenden wel zijn verkozen, blijft vooralsnog een raadsel.
volgende keer:
Hoe loopt iets in het Frans met een sisser af?
een incestueuze familie
('een kachelpijpfamilie')
Wij kennen de familie Flodder en zo heb je in Frankrijk de familie Kachelpijp, maar die is van een andere orde. Het gaat hierbij om incestueuze families, wat op het plaatje wel tot het uiterste gedreven wordt: de man suggereert een relatie tussen de broer en de dochter van de vrouw, waarop zij antwoordt dat ze met haar vader gaat trouwen. Het is misschien een wat vulgaire en in ieder geval nogal plastische uitdrukking en je hoeft alleen maar te denken aan hoe vroeger inderdaad kachelpijpen werden bevestigd: daarbij moesten verschillende buizen in elkaar worden geschoven. En zoals Flodder ook de naam van een film is, zo is La famille tuyau de poêle ook de titel van een toneelstuk van Jacques Prévert, waarin een op het eerste gezicht keurige bourgeoisfamilie allerlei overspelige en incestueuze relaties blijkt te hebben onderling en met hun personeel.
volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans: 'Zij/Wij (enz.) zijn ook niet op ons achterhoofd gevallen. / Wij zijn niet gek!' ?
met zorg uitkiezen/selecteren
('op het luik sorteren')
In sommige middeleeuwse stadjes zoals Pérouges vind je ze nog: winkels met uitklapbare uitstalluiken, waarop te verkopen producten zoals fruit en andere koopwaar zorgvuldig uitgestald kon worden. En toch heeft het woord volet ('luik') een andere herkomst. Aanvankelijk was het de benaming voor een stuk stof dat zo dun was dat het gemakkelijk in de wind weg kon vliegen (voleter, 'fladderen, heen en weer vliegen'). Deze fijne stoffen werden gebruikt om bijvoorbeeld granen in te zeven en die zeven werden vervolgens zelf volets genoemd. Later werd het woord ook gebruikt voor houten planken waarop vrouwen erwten en bonen sorteerden en de stap van die sorteerplanken naar de uitstalluiken op de foto is een logische. Tegenwoordig wordt volet vooral gebruikt in de betekenis 'luik', ook wanneer dat niets meer met uitstallen van producten te maken heeft. Luiken waarmee je het zonlicht buiten houdt, heten ook volets.
En de uitdrukking trier sur le volet (lett. 'sorteren op de (uitstal)plank') wordt nu gebruikt bij iedere strenge selectie, ook bijvoorbeeld in het geval van genetische manipulatie. Zo zie je maar hoe de betekenis van woorden kan evolueren...
volgende keer:
Wij kennen de familie Flodder, maar wie kent de familie Kachelpijp?
geloof - lever - keer
Dit is foie gras, de omstreden vervette ganzen- of eendenlever. De drie woorden foi, foie en fois spreek je hetzelfde uit. La foi en la fois zijn allebei vrouwelijk, le foie is mannelijk en betekent 'lever'. La foi is in eerste instantie 'het geloof' zoals in la foi chrétienne ('het christelijk geloof') of la foi musulmane ('het moslimgeloof'). Je kunt ook de bonne foi ('te goeder trouw') of de mauvaise foi ('te kwader trouw') zijn, of digne de foi ('betrouwbaar', lett. 'vertrouwen waardig'). Je kunt foi en l'avenir hebben ('vertrouwen in de toekomst, geloven in de toekomst') of in jezelf: avoir foi en soi-même. Een fois is een 'keer, maal'. Het komt ook voor in allerlei samenstellingen zoals une bonne fois ('eens en voor altijd'), autrefois ('vroeger', lett. 'een andere keer') à la fois ('tegelijk') en quelquefois ('soms', lett. 'enkele keren').
volgende keer (la prochaine fois):
Hoe kies je iets met zorg uit in het Frans?
de sigaar zijn / zich laten belazeren
('hem in de baba hebben')
Dit is dus een baba au rhum, een in rum en stroopwater gedrenkte brioche die vaak geserveerd wordt met banketbakkersroom, vanillesaus of -ijs, een typisch Frans toetje. Onlangs at ik in een Italiaans restaurant in Marseille een variant die gedrenkt was in limoncello, en die was ook niet te versmaden. De opmerkzame lezer weet dat een van de legerkampen rond het dorpje van Astérix en Obélix ook Babaorum heet (je spreekt dat exact hetzelfde uit als baba au rhum [babba-oo-rom], naast Petibonum (petit bonhomme, 'klein ventje') en Tartopum (tarte aux pommes, 'appeltaart'). Maar behalve naar het toetje verwijst het woord baba ook naar het vrouwelijk geslachtsdeel en als je 'hem' daarin hebt (net als trouwens in de variant l'avoir dans le cul, 'hem in je kont hebben', een kwestie van persoonlijke voorkeur misschien), dan kun je je behoorlijk genaaid voelen...
volgende keer:
Is het foi, foie of fois gras?
als een nachtkaars uitgaan / op niets uitdraaien
('als penswater verdwijnen')
Dit is een boudin, maar als je die uitperst zal er eerder bloed uit komen dan water. L'eau de boudin (lett. 'bloedworstwater') is echter het water waarin ingewanden werden gewassen, in het Nederlands ook wel 'penswater' geheten. De pens en de darmen werden gewassen in water dat niet voor consumptie bestemd was en de overgebleven velletjes werden gebruikt om (bloed)worsten mee te maken. Het penswater verdween in de goot.
Toch zijn er ook mensen die beweren dat het wel degelijk om het 'bloedworstwater' zelf gaat, namelijk het water waarin de worst gekookt werd en waar je vervolgens niets mee deed.
Tenslotte - het wordt er allemaal niet smakelijker op - zijn er deskundigen die erop wijzen dat het woord boudin uiteindelijk afkomstig is van de wortel bod waarmee de buik of de navel en in de zestiende eeuw ook het mannelijk lid werd aangeduid. L'eau de boudin zou dan staan voor de afscheidingen van deze lichaamsdelen (niet van de navel uiteraard), zoals urine of diarree. Hoe dan ook, bon appétit ! Nee, die eetlust gaat inderdaad als een nachtkaars uit...
volgende keer:
blijven we even in 'culinaire' sferen en zijn we weer de sigaar...
in het geld zwemmen / er warmpjes bij zitten
('hooi in zijn laarzen stoppen')
Het ziet er misschien wat armoedig uit, maar volgens de Fransen zwemt de eigenaar van dit schoeisel in het geld. Waarom zou je überhaupt hooi in je laarzen stoppen? Welnu, in de Middeleeuwen was het een beproefde methode voor boeren om het minder koud aan je voeten te hebben, om er dus 'warmpjes bij te zitten'. Nou ja, dat wil zeggen, de meesten deden stro (gedroogd en dus harder) in hun klompen (ook harder en minder comfortabel dan laarzen), degenen die het zich konden veroorloven en het voorhanden hadden, kozen voor het wat comfortabelere hooi in de eveneens comfortabelere laarzen. Warmte en comfort worden altijd al met elkaar geassocieerd, denk maar aan onze eigen uitdrukking 'er warmpjes bij zitten'.
In de zeventiende eeuw ging de uitdrukking de figuurlijke betekenis 'een fortuin verwerven' dragen. Daarbij dacht men toen niet meer aan boeren, maar aan regeringsambtenaren die hun zakken vulden.
volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans dat iets als een nachtkaars uitgaat, of op niets uitdraait?
iemand aan het lijntje houden
('het snoepje hoog houden')
Vroeger bestond er een kinderspelletje waarbij iemand een snoepje aan een touwtje hing. Zoals bij koekhappen moesten de kinderen dan proberen dat snoepje te bemachtigen. Maar de snoepjes hingen niet aan de waslijn, degene die het snoepje aan een touwtje hing, hield dat touwtje zelf vast en kon dus de hoogte variëren. Daarmee oefende hij of zij dus macht uit over de kinderen die niet anders konden doen dan springen en proberen behendig genoeg te zijn om het snoepgoed te bemachtigen. Ze werden dus aan het lijntje gehouden.
Er bestaat nog een tweede verklaring voor de uitdrukking. Het woord dragée zou komen van dragie en dat was de benaming voor een bundel tarwe en boekweit waar paarden dol op waren. Om de paarden te dresseren en hun te leren dat ze niet te gulzig moesten zijn, werden deze dragies (later dragées) hoog in hun ruif geplaatst en werden ze spaarzaam verstrekt.
volgende keer:
Hoe noem je in het Frans iemand die zwemt in het geld?
zich het hoofd breken / zich muizenissen in het hoofd halen
('zich (een) hamer in het hoofd zetten')
Het woord martel bestaat alleen in deze uitdrukking, maar iedere Fransman kent Charles Martel (Karel Martel) zoals hiernaast afgebeeld, de grootvader van Karel de Grote, die in 732 in Poitiers de Moren staande hield.
Het woord martel is een voorloper van het moderne marteau ('hamer') en figuurlijk kun je je het hoofd 'martelen' door er met een hamer op te slaan. Dat betekent dat je je ernstige zorgen maakt. Je kunt in het Frans ook zeggen dat je je martèle le cerveau ('je je de hersenen inslaat'). Laat het vooral figuurlijk blijven, dat is al erg genoeg...
volgende keer:
Hoe houd je iemand in het Frans aan het lijntje?
zich van de domme houden / de vermoorde onschuld spelen
('de ezel uithangen om geluid (?) te hebben')
Zo hebben ze het op het plaatje in ieder geval geïnterpreteerd en zo zou ook de gemiddelde Fransman het verstaan, maar het woord son betekent niet alleen 'geluid' of 'zaagsel' (zoals in poupée de son) maar ook 'zemelen'. Dat je met 'de ezel doen/uithangen' bedoelt dat iemand de idioot uithangt, doet het intelligente dier geen eer aan, maar is in onze Europese talen begrijpelijk, maar in onze verstedelijkte cultuur weten we niet meer dat een ezel erg van zemelen houdt. Dat wist de zestiende-eeuwse schrijver Rabelais, die aan de basis van meer Franse uitdrukkingen stond, zoals we wel vaker hebben gezien, nog wel. Hij schreef dat Gargantua faisait de l'âne pour avoir du bren, waarbij bren een ouder woord is voor son.
volgende keer:
Hoe kun je je het hoofd breken over iets in het Frans, zich muizenissen in je hoofd halen?
verschillend - geschil
Wat is het verschil tussen différent, différend en différant ? Laten we met de eerste en de laatste beginnen. Die betekenen allebei 'verschillend', met dat verschil dat het eerste woord een bijvoeglijk naamwoord is (ils ont des résultats différents, 'zij hebben verschillende resultaten') en het tweede een werkwoordsvorm, nl. het tegenwoordig deelwoord van différer ('verschillen, uitstellen'). Het woord différend met een -d aan het eind is een zelfstandig naamwoord dat 'geschil, meningsverschil' betekent. Zo zie je maar dat woorden met een heel klein verschilletje iets heel verschillends betekenen kunnen.
volgende keer:
Hoe hou je je van de domme in het Frans?
dat is troep/rotzooi/bocht!
('het is gesmoord vlees!')
Ja, dat is inderdaad daube, wat je op het plaatje ziet, een heerlijke aangenaam geurende rundvleesstoofschotel. Als je het deksel oplicht, krijg je meteen zin om het te eten, tenzij je vegetariër of veganist bent natuurlijk.
Waarom heeft het dan zo'n negatieve betekenis in deze uitdrukking? Dat is niet helemaal duidelijk. Wel is het zo dat het woord daube in het argot ('bargoens') gebruikt wordt om een waardeloos persoon of voorwerp mee aan te duiden. In Lyon zou het woord ook gebruikt zijn om overrijp of verrot fruit en vlees mee aan te duiden en dat zou huidige betekenis van de uitdrukking kunnen verklaren.
volgende keer:
Wat is het verschil tussen différent, différend en différant ?
een onuitsprekelijke naam hebben
('een naam hebben om buiten te slapen')
De strekking van het plaatje is dat je als migrant (met een moeilijke naam) het risico loopt als illegale over straat te moeten zwerven en buiten te moeten slapen. En eigenlijk is het plaatje niet zo ver verwijderd van de oorsprong van de uitdrukking. Daarvoor moeten we terug naar de Middeleeuwen waar je bij het vallen van de avond niet meer zo gemakkelijk een herberg binnenkwam als je naam niet zo christelijk klonk. Had je een naam die onbekend was, dan kon je je weg vervolgen en in het gunstigste geval kreeg je een slaapplek in de paardenstal.
volgende keer:
Hoe kun je in het Frans aangeven dat iets 'troep' of 'bocht' is?
Zo klinkt het wel, maar als je goed kijkt zie je dat het woord basques niet met een hoofdletter begint. Het kan dus niet om de personen gaan. Basques (met een kleine letter) waren in de achttiende eeuw stukken stof aan de onderkant van een wambuis die tot onder de taille kwamen. Op het plaatje hiernaast zie je zo'n wambuis met vrij lange basques ('slippen, panden'). Als je iemand dicht op de basques zat (ook het werkwoord suivre ('volgen') wordt hier vaak gebruikt), dan zat je hem dus dicht op de hielen, je volgde hem op de voet. Maar tegenwoordig kennen weinig mensen nog de oorspronkelijke betekenis van het woord basques en stelt menigeen zich dus de situatie voor die op het eerste plaatje getekend is. Leuke jongens die Basken, maar je komt er niet meer vanaf...
