aller se faire voir chez les Grecs

de deur wijzen / je kan de boom in
('zich gaan laten bekijken bij de Grieken')

Twaalf jaar geleden zagen de Grieken de Duitse bondskanselier liever vertrekken dan komen. Misschien zou de huidige bondskanselier vriendelijker worden ontvangen, als je af moet gaan op hun reputatie die ten grondslag ligt aan de uitdrukking van vandaag. Die gaat namelijk terug op de zgn. 'Griekse beginselen', de in het oude Griekenland geaccepteerde erotische omgang tussen mannen en jongens. Ik vrees overigens dat Scholz dan toch al weer ver over de uiterste houdhaarbeidsdatum heen is. Dit alles suggereert dus dat de uitdrukking eigenlijk alleen gebezigd kan worden tegen 'zeven-vinkjes-mannen', en dan liefst niet alleen hetero, maar vooral ook homofoob, die het vooruitzicht van een tedere erotische omgang met andere mannen zien als het ultieme schrikbeeld en dan net zo lief - of liever? - naar de hel of de duivel zouden worden gestuurd...

volgende keer:
laat even een weekje op zich wachten. In de tussentijd vertoef ik tussen de ijsbergen van Groenland...

jeter la première pierre

de eerste steen werpen / hij die zonder zonden is, werpe de eerste steen

In de bijbel wordt het verhaal verteld van een vrouw die vanwege overspel was veroordeeld tot dood door steniging - curieus genoeg hoeven mannen zich in soortgelijke vallen nooit zorgen te maken. Degenen die het vonnis wilden voltrekken, nodigden Jezus uit deel te nemen aan de steniging. Daarmee konden ze hem op de proef stellen: zou hij het aandurven om de wet niet te gehoorzamen, of zou hij het aandurven tegen zijn eigen principes van vergeving in te gaan? Het antwoord van Jezus was: 'Hij die zonder zonden is, werpe de eerste steen.'

Daardoor dropen de mannen een voor een af - niemand kon immers beweren nooit enige zonde te hebben begaan - en Jezus kon de vrouw, die als enige was overgebleven, vergiffenis schenken. 

volgende keer:
gaan we een kijkje nemen bij de oude Grieken...

marquer d'une pierre blanche

zich goed in de oren knopen
('met een witte steen markeren')

Ik kan het ook niet helpen, maar in veel culturen staat de kleur zwart (afwezigheid van licht) voor negatieve zaken en de kleur wit (combinatie van alle kleuren) voor positieve. In de Oudheid gaven juryleden in een rechtszaak met een witte kiezelsteen aan dat een verdachte onschuldig was en met een zwarte dat hij schuldig was. In diezelfde Oudheid kon je worden uitgenodigd voor een banket door een met je naam beschreven witte kiezelsteen. In de Tibetaanse filosofie staan witte stenen symbool voor positieve gedachten en zwarte voor negatieve.
Het is dus niet verbazingwekkend dat gedenkwaardige momenten op een kalender gemarkeerd kunnen worden door er een witte steen op te leggen.
O.K. En dan is het nu tijd voor een opwaardering van de kleur zwart. De dag dat het zo ver is, markeren we met een prachtige glanzend zwarte steen.

volgende keer:
vragen we ons af wie de eerste steen durft te werpen...

je m'en moque comme de colin-tampon

het zal me een rotzorg zijn / het interesseert me geen hol
('ik spot ermee als met Klaas Trommelaar')

Laat ik eerst het merkwaardige plaatje vertalen. Als je de woorden colin en tampon op gaat zoeken, zul je 'koolvis' en 'stempel' vinden, maar wie heeft in vredesnaam ooit zoiets als een koolvisstempel, laat staan een stempelkoolvis gebruikt? 
We moeten dus zoeken naar andere betekenissen van beide woorden. Colin was ooit - en is dat in het Engels nog steeds - een verkorting van de naam Nicolas, zoiets als ons 'Klaas'. Eenvoudige voornamen worden vaak gebruikt om een bepaald (gebrek aan) karakter uit te drukken, denk aan ons 'voor jan lul staan' en 'een houten klaas'. Colin stond voor 'domkop, uilskuiken'. Het werkwoord tamponner betekende 'stampen, slaan', wat ook ten grondslag ligt aan de betekenis van 'stempel', maar wat je in de eerste plaats moet zien als 'slaan op de trommel'. Na de beroemde slag bij Marignan in 1515 (bij de Fransen net zo bekend als onze slag bij Nieuwpoort in 1600), werd een Zwitserse

trommelaarscompagnie Colin-Tampon genoemd, waarschijnlijk omdat jongemannen die bereid waren de trommel te slaan in het Zwitserse leger niet zo snugger werden gevonden, omdat ze daarmee vooral solliciteerden naar de functie van 'kanonnenvoer' en dus een hoge sneuvelkans hadden. De vijand haalde zijn neus op voor het tromgeroffel van deze arme kneuzen.

volgende keer:
leggen we een witte steen neer...

panneaux insolites : bon chemin

op de goede weg

Soms vraag je je af of je wel op de goede weg zit en dan is het erg fijn dat je daarin bevestigd wordt.
Kennelijk werden de buurtbewoners vaak staande gehouden met deze vraag en hebben ze besloten een bordje te plaatsen met 'Ja, dit is de goede weg.'

Al was ik het niet van plan, dan zou ik nog gaan kijken...

volgende keer:
zal het me een rotzorg zijn waar we heen gaan...

français de la rue : nouille

oen / ei
('noedel')

In deze beroemde scène uit Lady and the Tramp (1955) staat de spaghettisliert niet symbool voor dommigheid, maar voor romantiek, ook al heeft de scène tegelijkertijd wel iets sulligs. Feit is in ieder geval dat als je in het Frans iemand voor 'noedel' uitmaakt, je daarmee niet hoog opgeeft van diens intelligentie. Quelle nouille ! betekent zoiets als 'wat een oen' of 'wat een ei'. Het woord nouille verscheen in 1765 voor het eerst in de vorm noudle in de beroemde Encyclopédie. Het woord was rechtstreeks overgenomen uit het Duits (Nudel), maar is in twee jaar tijd al verfranst tot nouille. Je kunt overigens ook van een onnozel iemand zeggen dat hij of zij a bu l'eau des nouilles (lett. 'het spaghettiwater opgedronken heeft'). En hoewel het niets met de vandaag besproken betekenis van nouille te maken heeft, is het voor de kunstliefhebbers onder ons misschien ook aardig te weten dat de style nouille in het Frans een ander woord is voor de Art Nouveau, net zoals wij wel - naast Jugendstil en slaoliestijl - het woord 'spaghettistijl' gebruiken.

volgende keer:
gaan we op zoek naar de goede weg...

piquer un fard

rood aanlopen / een kop als een boei hebben
('snel make-up brengen')

Piquer kan vele betekenissen hebben zoals 'prikken, steken, irriteren', maar ook 'jatten, pikken', maar in de uitdrukking van vandaag betekent het 'snel opbrengen'. Er zit in ieder geval duidelijk een element van snelheid in. Zo is bijvoorbeeld piquer du nez 'vooruit tuimelen' en kan het werkwoord ook 'vooruitvliegen, recht afgaan op' en 'duiken' betekenen. 
Met fard kon je in de dertiende eeuw oneffenheden in je gezicht wegschminken. Tegenwoordig is het vooral ook het Franse woord voor wat wij in het 'Nederlands' 'rouge' noemen. En als je dus plotseling bloost, ziet het eruit alsof je heel snel even wat rouge aanbrengt op je wangen, vandaar piquer un fard...

volgende keer:
gaan we spaghetti eten...

bouffer des briques

niets te eten hebben / honger hebben als een paard
('bakstenen eten')

De nood moet wel heel hoog zijn voor je je tanden zet in bakstenen. En die tanden moeten dan wel bijzonder sterk zijn. Culinair ingesteld als de Fransen zijn hebben ze er vaak ook nog aan toegevoegd: à la sauce cailloux ('met kiezelsaus') maar of het daarmee beter verteerbaar wordt, waag ik te betwijfelen. Toch zou deze uitdrukking een eetbaardere oorsprong kunnen hebben. In de dertiende eeuw was brique nog een benaming voor 'stukje' of 'kruimel'. Het zou dan dus niet zo zeer gaan om vervangend materiaal zonder voedingswaarde, maar om de bijzonder gering beschikbare hoeveelheid voedsel. Maar ja, de uitdrukking is pas in de Franse taal verschenen in de tweede helft van de negentiende eeuw en de saus is zelfs pas in de twintigste eeuw eraan toegevoegd, dus het gaat wel degelijk om een maaltijd die als een steen op je maag ligt...

volgende keer:
lopen we rood aan...

un pense-bête

een geheugensteuntje / een knoop in je zakdoek / een ezelsbruggetje
('een domdenker')

Of is het een beest-denker, aangezien bête zowel 'dom' als 'beest' kan betekenen. Het plaatje lijkt dit te suggereren. Toch wordt algemeen aangenomen dat het wel degelijk om de eerste betekenis gaat, om iemand wiens geheugen hem of haar in de steek laat, iemand die dus gaten in zijn geheugen heeft, als een soort Emmentaler kaas. Een simpel geheugensteuntje zoals op de foto kan die gaten in je geheugen vullen, en waarom dan niet meteen in de vorm van een beestje?

volgende keer:
eten we bakstenen...

à bride abattue

spoorslags / ijlings / met losse teugel
('met neergelegde teugel')

Met een bride ('toom, teugel') houdt een ruiter zijn paard kort, in toom. Laat je hem los, dan laat je hem dus de vrije teugel en kan hij ongebreideld zijn gang gaan. In de zestiende eeuw zei men nog à bride avallée (let wel, met dubbel l, want het paard slikte zijn teugels natuurlijk niet in), wat letterlijk 'neergelaten' betekende. De huidige variant werd voor het eerst opgetekend door Mme de Sévigné in de zeventiende eeuw.

volgende keer:
hebben we een ezelsbruggetje voor u...

n'y voir que du feu

van toeten noch blazen weten / niets in de gaten hebben
('er slechts vuur in zien')

Als je lang achter elkaar in het vuur staart, word je tijdelijk zo verblind dat je andere dingen om je heen nauwelijks nog kunt onderscheiden. Je ziet alleen nog het vuur en hebt verder niet in de gaten wat er om je heen gebeurt...

volgende keer:
laten we alle teugels vieren...

panneaux insolites : inondations pour abonnés

overstromingen alleen voor abonnés

En zo zie je maar hoe belangrijk enige kennis van de grammatica is: als je de tekst op dit dranghek hardop voorleest zou je kunnen denken dat je je moet abonneren om recht te hebben op overstromingen, wat toch op zijn minst de wenkbrauwen doet fronsen. Maar ja... dan had er dus moeten staan: réservée aux abonnés. Er staat echter réservé (zonder -e), dus kan réservé geen betrekking hebben op het woord inondation maar moet het slaan op iets wat zich waarschijnlijk achter het dranghek bevindt zoals een noodparkeerplaats (het is un parking dus dat is inderdaad mannelijk enkelvoud). 

volgende keer:
zien we vuur (en verder niks)...

français de la rue : maboul

gek, gestoord

Ik heb het zelf nooit gespeeld, maar ken het wel. Bij ons is het bekend onder de naam 'Dokter Bibber'. In het Frans heet het Docteur Maboul ('dokter Gekkie'). Het woord is overigens afkomstig uit het Arabisch, waar het ook 'gek, dom' betekent. Het kan ook als zelfstandig naamwoord gebruikt worden en dan heeft het ook een vrouwelijke vorm: la maboule.

volgende keer:
sluiten we een wel heel merkwaardig abonnement af...

s'amarrer à couple

langszij komen / langszij aankoppelen
('als koppel vastmeren/vastsjorren')

Het kan natuurlijk ook als trio, nog gezelliger misschien... Toch heet dit ook à couple. Het gaat dus niet om het aantal langs elkaar liggende schepen, maar om de wijze waarop ze aangemeerd liggen. En als je dan nu een van de drie schepen weg zou denken, dan zouden ze toch niet à couple liggen. 
Vaak worden schepen aangelegd met hun voor- (proue) of achtersteven (poupe) aan de kade. Maar je kunt ze ook met hun flank aan de kade leggen en vervolgens weer een ander schip langs de flank van het eerste schip (en eventueel zo verder) en dat heet dan s'amarrer à couple. Om in het tweede of derde schip te stappen, moet je dan eerst over de andere bo(o)t(en) heen lopen. Vanaf midden zestiende eeuw is couple ook de benaming voor twee loodrecht op de kiel staande symmetrisch gebogen latten die samen met andere couples de romp zijn typerende scheepsvorm geven. En als je twee of meer boten dus langs hun flanken naast elkaar legt, dan liggen ze dus couple aan couple...

volgende keer:
spelen we Dokter Bibber...

aller / battre à Niort

ontkennen / van niks weten
('naar Niort gaan / in Niort slaan')

Er zijn misschien veel redenen om naar Niort te gaan, een middelgrote plaats in de Poitou-Charentes in het westen van Frankrijk, maar het schijnt vooral een goede reden te zijn voor mensen wier naam haas is. De oorsprong van deze uitdrukking is misschien teleurstellend simpel, nl. gewoon omdat de stad Niort met dezelfde letters begint als het werkwoord nier ('ontkennen'). De taalsite expressio.fr stelt daarom ook varianten voor als aller à Cracovie ('naar Krakau gaan') als je wilt liegen (dire des craques, 'leugens verkopen'), aller à Argenton ('geld verdienen'), aller à Crevant om te sterven (crever = 'de pijp uit gaan') en aller à Cachan om onder te duiken (cacher = 'verbergen'). De site laat het aan uw verbeelding over wat u zou kunnen gaan doen als u wilt aller à Béziers (voor degenen onder u die het Frans wat minder machtig zijn: zoekt u maar de betekenis op van het werkwoord baiser...)

volgende keer:
komen we langszij...

avoir maille à partir

het met iemand aan de stok hebben
('een muntje te delen hebben')

Een maille is o.a. een steek in een breiwerk. En iedereen weet dat je beter geen steek kunt laten vallen, want voor je het weet, valt het hele breiwerk uit elkaar. Toch heeft de uitdrukking niets met breiwerken te maken. Een maille is ook een schakel in bijvoorbeeld een ketting of zeg een maliënkolder (jazeker, daarin zit hetzelfde woord). Er mag natuurlijk ook geen schakel ontbreken, maar ook dat heeft weer niets te maken met de uitdrukking van vandaag. Een maille kan ook een maas zijn, een van die mazen van het net waar je door kunt glippen. Nee, ook dat is niet de maille waar we het over hebben. In de Middeleeuwen was de maille ook een munt die een halve duit waard was, waarvan er weer twaalf in een stuiver gingen en in een pond gingen twintig stuivers. Veel was de maille dus niet waard. Het was inderdaad de kleinste munt die in omloop was. 
Nu moeten we nog het werkwoord partir verklaren. Tegenwoordig betekent dat 'vertrekken', maar eeuwen geleden betekende (de)partir '(onderling) verdelen'. Tja, en als je dan een maille te verdelen had... dat kon dus niet, aangezien er geen kleinere munt bestond dan de maille. Dat kon dus niet anders dan op een ruzie uitlopen. Dan kun je misschien nog beter een appeltje met iemand te schillen hebben...

volgende keer:
gaan we eens kijken wat er in Niort te zien is...

copains comme cochons

dikke vrienden
('vrienden als varkens')

Nou, dat zijn echt dikke vrienden, dat zie je zo. Eindelijk eens een positieve uitdrukking met varkens, zou je denken, maar helaas... Het woord cochon is hier een vervorming van soçon - ook wel vervormd tot chochon - dat 'kameraad, maat' betekende. In de zestiende eeuw zei men nog camarades comme cochons, eind achttiende eeuw werd dat amis comme cochons en sinds de negentiende eeuw copains comme cochons.

volgende keer:
hebben we het met iemand aan de stok...

couler de source

vanzelf spreken
('van bron stromen')

Niets vanzelfsprekender dan dat water uit een bron vloeit, wat moet ik er meer over zeggen? Misschien dat het Mme de Sévigné was, de beroemde high society schrijfster onder het bewind van Lodewijk de Veertiende, die de uitdrukking voor het eerst in figuurlijke zin gebruikte.

volgende keer:
worden we dikke vrienden...

panneaux insolites : soirée arrosée

namen in Namen

Plaatsnaamborden nodigen kennelijk vaak uit tot practical jokes. Ze behoren in ieder geval tot de meest gefotografeerde objecten. In een andere taal kunnen de meest onschuldige plaatsnamen ineens iets heel anders betekenen, of de naam roept een bijzondere associatie op. Voldoende reden om het bord dan te fotograferen. Sommigen gaan echter nog een stap verder. Zo heeft een groep vrienden in Wallonië er een sport van gemaakt zelf met kartonnen borden plaatsnamen te verlengen, ze zo een nieuwe betekenis te geven en er dan een soort performance bij te geven. Op het eerste plaatje zie je ze bij Anthée, een dorpje in de provincie Namen in de buurt van Dinant. Door 'rement' achter de plaatsnaam te plakken en de nieuwe naam uit te spreken krijg je enterrement ('begrafenis'). Daar hebben ze het niet bij gelaten. Zie hier een ander voorbeeld van hun street art performances:

Rosée is een deelgemeente van Florennes, ook in de provincie Namen. Een soirée arrosée is een zuipfestijn in de avonduren (arroser = 'besproeien, de plantjes water geven' maar ook '(wijn) drinken, vieren'). Ça s'arrose betekent 'Daar moet op gedronken worden'. 

Ach, en zo heb je weer een zinvolle besteding van lange lockdowndagen...

volgende keer:
gaan we op zoek naar de bron...

français de la rue : loubard

crimineeltje / straatschoffie

Het woord loubard is volgens het verlanprocedé (omdraaien van lettergrepen, zeer productief in straat- en jongerentaal) ontstaan uit balourd ('lomp, dom') onder invloed van loulou (verdubbeling van (eerste) lettergrepen, zeer productief in kindertaal) dat loup ('wolf') betekent, waaraan het pejoratieve (negatieve betekenis brengende) achtervoegsel -ard geplakt is. Ook wordt wel beweerd dat het om een inkorting zou kunnen gaan van loulou de barrière. In 1674 (en met wijzigingen in 1724) werden in Parijs 57 barrières vastgesteld waarachter niet meer gebouwd mocht worden. Daarachter ontstonden van lieverlee dus de banlieues, vroeger nog la zone genoemd. De loulous de barrière waren dus de schooiers van de zone. Het woord loubard wordt ook wel gespeld als loubar. De film van het affiche is trouwens de uit 1984 daterende Amerikaanse coming-of-age/drama/thriller-film Suburbia die ook bekend is onder de namen Rebel Streets en The Wild Side. In deze film loopt een aantal jongeren weg van huis om als punkers te gaan wonen in gekraakte rijtjeshuizen in de suburbs.

volgende keer:
bekijken we een bijzondere vorm van 'street art'...

être sujet à caution

ongeloofwaardig / niet te vertrouwen zijn / met een korreltje zout nemen / het is oppassen geblazen
('onderwerp van waarborg zijn')

Voor mij is dit plaatje in ieder geval volkomen ongeloofwaardig. Zelfs in de meest gunstige omstandigheden weet ik vaak de slaap niet te vatten en zeker niet als ik allerlei zorgen en werkstress mee naar bed neem. Oppassen (caution !) dus. Een caution is een 'waarborg' of 'borgtocht'. Se porter caution betekent 'zich garant stellen', iets waaraan ook behoorlijke risico's verbonden zijn. Dat is steeds het verbindende element, dat risico. Een sujet à caution is dan ook een onderwerp waar je niet te veel vertrouwen aan moet hechten. Het woord komt van het Latijnse cavere ('wantrouwen, oppassen voor'). U kent misschien wel de bekende mozaieken uit Pompei waarop een hond staat afgebeeld met het opschrift Cave canem ('pas op voor de hond!'). Van dat werkwoord is het zelfstandig naamwoord cautio ('voorzichtigheid') afgeleid, waar ook weer het Frans précaution ('voorzorgsmaatregel') van is afgeleid. Hoe dan ook, het is oppassen geblazen...

volgende keer:
gaan we op het criminele pad...

avoir le coeur qui bat la chamade

een hart hebben dat op hol slaat
('het hart hebben dat appel slaat')

Het woord chamade komt uit de taal van Piemonte (Noord-Italië), waar ciamada 'geschreeuw' of 'appel' betekent. De chamade bestaat uit tromgeroffel of trompetgeschal dat tijdens veldslagen werd gebezigd om aan te geven dat men zich wilde overgeven of dat men een wapenstilstand vroeg om de gesneuvelden van het slagveld te verwijderen. Tegenwoordig is de figuurlijke betekenis van battre la chamade 'bereid zijn zich over te geven aan je voorwerp van liefde'. Dat is wat Julien Clerc deed in zijn liedje Le coeur volcan :

Voor wie mee wil zingen:

Comme un volcan devenu vieux
Mon coeur bat lent'ment la chamade

La lave tiède de tes yeux
Coule dans mes veines malades

Je pense si souvent à toi

Que ma raison en chavire

Comme feraient des barques bleues

Et même les grands navires

'Als een oude vulkaan
Slaat mijn hart langzaam op hol
De lauwe lava van jouw ogen
Stroomt in mijn zieke aderen
Ik denk zo vaak aan jou
Dat mijn verstand ervan wankelt
Zoals kleine bootjes dat zouden doen
En zelfs de grote zeeschepen'

volgende keer:
is het oppassen geblazen...

un corbeau

De raaf en de vos
Pas op. Een analfabete vos
kan een raaf met een masteropleiding
duperen!

een verklikker
(een raaf)

Raven worstelen met een slechte reputatie. Hun associatie met anonieme verklikkers hebben ze te danken aan de film Le corbeau van Henri-Georges Clouzot uit 1943. Daarin ondertekent een personage zijn verklikkersbrieven met een getekende raaf. Die getekende raaf zou dan weer gebaseerd zijn op een waargebeurd verklikkersverhaal waarin de schuldige werd beschreven als 'een klein, dik vrouwtje in zwarte rouwkleding die deed denken aan een zwarte vogel met dichtgevouwen vleugels'.

volgende keer:
slaat ons hart op hol...

demander grâce

'Volledige gratie voor Jacqueline Sauvage'

om genade smeken
('gratie vragen')

Op 10 september 2012 schoot Jacqueline Sauvage haar man Norbert Marot drie keer in de rug met een jachtgeweer, wat zijn dood tot gevolg had. Dit gebeurde de dag nadat hun zoon een einde aan zijn leven had gemaakt na een lange geschiedenis van lichamelijk en seksueel misbruik door Marot van zijn vrouw, zijn dochters en mogelijk zijn zoon. Jacqueline Sauvage werd veroordeeld tot 10 jaar gevangenisstraf en dat bleef na een hoger beroep ongewijzigd. Op 31 januari 2016 verleende president François Hollande haar gedeeltelijke gratie en bracht daarmee de opgelegde gevangenisstraf terug tot een periode van twee jaar en negen maanden. Bijna een jaar later, op 28 december van hetzelfde jaar verleende hij haar volledige gratie. Lang heeft ze vervolgens niet van haar vrijheid kunnen genieten, want in juli 2020 overleed ze op 72-jarige leeftijd.
Aanvankelijk werd voor het woord 'gratie' merci gebruikt (demander merci, maar denk ook bijvoorbeeld aan la belle dame sans merci, 'de schone dame zonder genade' uit de hoofse literatuur). In meer talen is het begrip 'genade/gratie' in de loop der tijden verzacht tot 'dankjewel'. Denk bijvoorbeeld aan grazie in het Italiaans en gracias in het Spaans.

volgende keer:
luisteren we naar meneer de raaf...