panneaux insolites : ponton dangereux

betreden op eigen risico

Sommige borden zijn tamelijk overbodig, dunkt me, of zouden er werkelijk mensen zijn die overwegen om de betreffende loopbrug uit te proberen?

Maar goed... een gewaarschuwd mens telt voor twee...

volgende keer:
bespreken we een bodemloos vat...

français de la rue : avoir le seum

de pest in hebben
('gif hebben')

Deze gemoedstoestand laat zich moeilijk in één woord vertalen; het is een mengsel van wrok, verbittering, woede, frustratie en walging. Het woord seum is afkomstig uit het Arabisch en betekent letterlijk 'gif', wat zowel de woede, de verbittering als de walging verklaart. 

volgende keer:
betreden we een gevaarlijk bruggetje...

compter les étoiles

De hotels van de rijken hebben maximaal 
5 sterren, dat van de armen heeft er 
oneindig veel meer

water naar de zee dragen
('de sterren tellen')

Er zijn oneindig veel sterren. Die indruk krijg je al als je op een onbewolkte dag naar de nachtelijke hemel kijkt, ook al staat er maar een fractie van aan het firmament. Het is gewoon onbegonnen werk om ze te gaan tellen. Dat realiseert de Kat zich hier ook, die overigens speelt met een andere uitdrukking: dormir sous la belle étoile ('onder de brug slapen / dakloos zijn').

De uitdrukking van vandaag is voor het eerst opgetekend in 1531 maar heeft haar oorsprong in de bijbel, waar in Genesis 15.5 over het nageslacht van Abraham gezegd wordt: 'Toen leidde Hij hem naar buiten, en zeide: Zie toch op naar de hemel en tel de sterren, indien gij ze tellen kunt; en Hij zeide tot hem: Zo zal uw nageslacht zijn.'

Het moge duidelijk zijn dat het tellen van sterren een zinloze bezigheid is, evenals het dragen van water naar de zee, of het tellen van schaapjes... Een Fransman heeft overigens nog de keuze uit een aantal andere zinloze bezigheden, zoals het water, de lucht of de wind slaan, in een viool pissen of een giraf gaan kammen.

volgende keer:
hebben we de pest in...

être baba

paf staan / met de oren staan te klapperen
('baba zijn')

Nee, met het in rum gedrenkte cakeje (baba au rhum) waarnaar ook een van de drie Romeinse legerkampen (Babaorum, naast Petibonum (petit bonhomme) en Tartopum (tarte aux pommes)) rondom het Gallische dorpje van Asterix en Obelix is vernoemd, heeft het niets te maken. 

In het Middeleeuws Latijn betekende het werkwoord batare 'de mond wijd opensperren'. Die stam ba- zit overigens ook in de woorden ébahir ('verbluffen'), bâiller ('gapen, geeuwen') en bouche bée ('met (wijd) open mond').
Eind achttiende eeuw ontstond uit ébahir door lettergreepverdubbeling (een bekend procedé in kindertaal: dodo (dormir), pipi (pisser)) het woord baba, oorspronkelijk in de combinatie rester comme Baba (la bouche ouverte) en uiteindelijk dus verkort tot être baba.

volgende keer:
gaan we de sterren tellen...

prendre du bon temps

voor wie tijd heeft: ga hier in de rij staan
voor wie geen tijd heeft: ga hier in de rij staan

het ervan nemen
('goede tijd nemen')

Je moet onderscheid maken tussen le bon temps ('de goede oude tijd') en du bon temps ('een fijn moment'), om nog maar te zwijgen van le mauvais temps ('slecht weer'). We weten niet wat het weer morgen doet en we weten niet hoeveel tijd we nog hebben, dus laten we het er maar van nemen...

volgende keer:
staan we paf...

se pointer

komen opdagen
('zich richten')

Pointer une arme betekent 'een wapen richten' en hoe wonderlijk misschien ook, dat wordt ook als een van de twee verklaringen gegeven voor het ontstaan van de betekenis 'komen opdagen'. Eind negentiende eeuw werd se pointer in de militaire wereld namelijk gebruikt in de betekenis 'zich naar zijn post begeven (van waaruit een soldaat zijn wapen kon richten)'. 

Een andere verklaring brengt het in verband met de prikklok (machine à pointer) waarop een arbeider zijn aankomst (en vertrek van) het werk moest aanstippen/prikken.

volgende keer:
nemen we het ervan...

se faire pigeonner

voor aap gezet worden / belazerd worden
('zich laten 'duiven'/plukken')

Al in de vijftiende eeuw werd iemand die gedupeerd werd een pigeon ('duif') genoemd, een vogel die veel algemener was dan de huppe ('hop'). Maar waarom überhaupt die metafoor van een duif of een hop? Welnu, het woord dupe ('slachtoffer') is ontstaan uit déhuppe(r) ('van de kuif ontdoen, plukken') en het moge duidelijk zijn dat de hop (huppe) althans in het Frans zijn naam te danken heeft aan zijn fraaie kuif (waar hij kennelijk erg op gesteld is, aangezien hij ook voortdurend zijn eigen naam roept, maar dit terzijde...). 

Wij kunnen ook zeggen dat iemand 'geplukt' wordt en daarmee vaak ook voor aap gezet wordt...

volgende keer:
komen we weer met een nieuwe uitdrukking opdagen...

panneaux insolites : ferme ton esti de cellulaire

niet bellen achter het stuur

Gelukkig staat er een afbeelding op het verkeersbord die duidelijk maakt wat de bedoeling is. En kenners van het (Amerikaans) Engels zullen ook weten wat er met cellulaire (cellular phone) bedoeld wordt. Het is meteen duidelijk dat we niet in Europa zijn. Dit bord kan alleen maar in Québec (Canada) staan. Ferme ton portable zou ook in Europees Frans gezegd kunnen worden voor 'zet je telefoon uit', zoals je ook kunt zeggen fermer le gaz (officieel Frans zou luiden éteignez votre portable, éteindre le gaz). Als een Québécois zegt ton esti de dan is dat zoiets als in Europees Frans ce sacré... (die stomme... verdomme: 'Zet verdomme die stomme telefoon uit') en is een verbastering van hostie. Daarmee zit het dus in hetzelfde lexicale gebied als sacré ('geheiligd'). Pi wordt ook in Europees Frans wel gebruikt in plaats van puis (en daarna). We hebben de boodschap nu ontcijferd: 'Zet die stomme telefoon van je uit verdomme en kijk uit je doppen (voor je uit)'. Verstandig advies, lijkt me...

volgende keer:
worden we voor aap gezet...

français de la rue : ringard

oudbakken / achterhaald / ouwe zak / onbenul

Het woord ringard laat zich moeilijk in één woord vertalen. Er zitten twee aspecten in: 'vreemd, eigenaardig, je ziet er niet uit' en 'niet meer van deze tijd'. Beide aspecten vind je terug in de filmencyclopedie hiernaast. Ook op het Rotterdams Filmfestival wordt er regelmatig een nacht van de bizarre B-film georganiseerd, waarop het woord ringard van toepassing zou zijn. 
Over de herkomst van het woord tast men in het duister. Het kan trouwens ook als zelfstandig naamwoord gebruikt worden om een 'ouwelul, onbenul' aan te duiden, iemand die niet helemaal met zijn tijd is meegegaan.

volgende keer: 
passen we op in het Canadese verkeer...

être en panne

 

kapot/stuk/buiten dienst zijn

Als wij in onze eigen taal het woord 'panne' horen, denken we waarschijnlijk meteen aan autopech. In het Frans is de betekenis uitgebreider, in feite tot alles wat niet meer naar behoren functioneert. Zo kun je last hebben van een panne d'électricité ('stroomuitval') of een panne d'essence of panne sèche ('een lege benzinetank'), maar ook een panne sexuelle ('seksueel disfunctioneren') en over de regering Trump wordt algemeen gezegd dat er in de bestrijding van de coronacrisis sprake is van een panne du leadership américain ('een gebrek aan leiderschap'). Waarschijnlijk is hij en panne d'ídées ('heeft hij geen inspiratie meer'). Er bestaan ook samenstellingen met het woord. Zo kun je iemand 'uit de brand helpen' (dépanner) door wat geld voor te schieten. Een dépanneur is een monteur van de wegenwacht of bijvoorbeeld een verwarmingsreparateur en hij doet uiteraard aan dépannage, wat ook in algemene zin als 'probleemoplossing' kan worden gebruikt.

De oorsprong van het woord lijkt te liggen in de scheepvaart, waar penne en de variant panne een ander woord is voor 'ra'. Als je een schip met en panne, dan richt je de mast zo dat het schip niet meer in beweging kan komen. Zo ging in de achttiende eeuw en panne 'voorlopig buiten werking' betekenen en in de negentiende eeuw vooral voor mechanische pech. In de twintigste eeuw zijn alle figuurlijke betekenissen erbij gekomen.

volgende keer:
gaan we even niet met de mode mee...

tête de turc

kop van Jut / zwarte schaap
('Turkenkop')

De tijd dat velen van ons het moderne Turkije zagen als een bevriende natie die we graag de kans boden om toe te treden tot de Europese Unie lijkt lang geleden sinds de onverzoenlijke en autocratische Erdogan er de scepter zwaait en daarmee komen dan toch weer oude stereotypen, vooroordelen en negatieve gevoelens naar boven.

In de zeventiende en achttiende eeuw golden de Turken en de Moren als een onverschrokken en sterk, vechtlustig volk, die hun Ottomaanse rijk tot aan de poorten van Wenen wisten uit te breiden. Vandaar ook de uitdrukking fort comme un Turc ('zo sterk als een Turk'). 

Omdat ze niet christelijk maar moslim waren - en wij al net zo ongenuanceerd als nu veel orthodoxe moslims - waren ze in Europese ogen ook ongelovige barbaren. Twee redenen om model te staan voor een kermisattractie die bij ons 'kop van Jut' heet: een krachtmeter met bovenop de stereotiepe afbeelding van een (Turkse) man met een tulband: enerzijds dus als uitdaging voor (macho)mannen om hun kracht te meten, maar anderzijds werd de 'Turkenkop' daarmee ook een slachtoffer dat voortdurend alle klappen moest opvangen, het zwarte schaap, de kop van Jut...

volgende keer:
loopt het allemaal even niet meer...

parler de corde dans la maison d'un pendu

in het huis van de gehangene spreekt men niet van de strop / zich ondiplomatiek uitdrukken / een pijnlijk onderwerp aanroeren
('over de strop spreken in het huis van een gehangene')

Je ziet niet wat je denkt te zien en misschien zie je het wel helemaal niet, maar het is in ieder geval verstandig om het niet uit te spreken als iemand zich in dit huis verhangen heeft...
Waarom zou je pijnlijke dingen oprakelen? Dat is het idee van de uitdrukking van vandaag. 

De uitdrukking was voor het eerst te lezen in de Franse vertaling van Don Quichotte uit 1623. 

volgende keer:
hebben we een politiek incorrecte uitdrukking...

chercher midi à quatorze heures

waarom makkelijk doen als het moeilijk kan?
('twaalf uur zoeken om twee uur')

Natuurlijk weten we sinds de relativiteitstheorie van Einstein dat tijd een relatief en buigzaam begrip is, maar dat is nog geen reden om de door ons ingestelde tijdstippen in twijfel te trekken. Als het onze afspraak is dat een etmaal halverwege is om twaalf uur 's middags en niet op een ander tijdstip, dan heeft het dus geen zin om te denken dat het twaalf uur is om twee uur 's middags. Overigens luidde de uitdrukking (vier) eeuwen geleden chercher midi à onze heures, een kleiner tijdsverschil weliswaar, maar nog altijd tamelijk zinloos...

P.S. Helaas kwam ik er te laat achter dat ik deze uitdrukking al eens eerder besproken heb. Excuses daarvoor, na vijf jaar begin je jezelf wel eens te herhalen, maar als docent weet ik dat dat voor het leerproces heel belangrijk is (ahum, ik moet me er toch een beetje uit redden, nietwaar?)

volgende keer: 
drukken we ons ondiplomatiek uit...

mettre le holà

ergens een stokje voor steken / iets een halt toeroepen
('de ho(la) (in)zetten')

Een lezer(es) van mijn blog vroeg onlangs of er ook een Franse uitdrukking bestond voor 'ergens een stokje voor steken'. Het probleem met uitdrukkingen (en woorden trouwens) in verschillende talen is vaak dat ze soms alleen een overlappende betekenis hebben, alleen in bepaalde contexten overeenkomen, of een andere connotatie (bijvoorbeeld negatief of positief, formeel of informeel) hebben. In ons 'ergens een stokje voor steken' zit meestal besloten dat het gaat om iets wat nog staat te gebeuren, ook al zijn de voortekenen al te zien. Als je dus 'ergens een stokje voor steken' puur ziet als 'verhinderen dat iets gebeurt (wat nu nog niet het geval is)', dan dekt mettre le holà à misschien minder de lading. In de campagne op het plaatje wil men er 'een stokje voor steken' dat er te veel water verspild wordt, maar je voelt al aan dat 'een halt toeroepen' misschien een betere vertaling zou zijn. De verspilling is namelijk al in volle gang.

Holà is een uitroep om iemand (of een dier) staande te houden, bijvoorbeeld: Holà, qui va là ? ('Hola, wie loopt daar?') of om te verhinderen dat iemand verder gaat met iets wat je afkeurt. Maar als je een stokje wilt steken voor iets wat je alleen maar verwacht, zonder dat het daadwerkelijk al een aanvang heeft genomen, dan gebruik je waarschijnlijk eerder een werkwoord als empêcher ('verhinderen').

volgende keer:
vragen we ons af waarom je makkelijk zou doen als het moeilijk kan...

panneaux insolites : cycliste à pied

verwarring in het verkeer

Toch maar even afstappen om te kijken wat de bedoeling is... en dan doe je in feite precies wat de bedoeling is.

In de juiste context zul je het vast begrijpen, maar in eerste instantie komt het toch verwarrend over. Voor wie zijn deze borden nu eigenlijk bedoeld, voor traktoren, fietsers of voetgangers? In ieder geval voor de eerste twee. Waarschijnlijk wordt een weg op het platteland zo onbegaanbaar dat traktoren niet verder mogen en dat fietsers moeten afstappen.

volgende keer:
steken we ergens een stokje voor...

français de la rue : tu piges ?

Als je een echt dom blondje bent
en niks snapt.

snap je? / vat je hem? 

Tja, als het over 'begrijpen' gaat, kom je al snel bij de flauwe domme-blondjes-grappen terecht...

Op het plaatje vraagt een dakloze aan het domme blondje of ze wat geld heeft (une pièce, 'wat kleingeld, een muntje') om te eten. Het domme blondje vat het woord pièce echter op als 'vertrek, kamer' ('Hebt u een kamer om te eten?') en antwoordt: 'Ja natuurlijk, dat heet een eetkamer!'

Het woord piger is net als piège ('valstrik') verwant met de Latijnse woorden pedica ('voetklem, valstrik') en pedicus ('vangend in een valstrik') en kun je dus qua betekenis in verband brengen met saisir ('vastgrijpen, vatten, snappen') en comprendre ('begrijpen'). Je ziet dat ook in het Nederlands al deze woorden het begrip 'vastpakken, grijpen' in zich hebben: 'begrijpen, vatten, snappen'.

volgende keer:
veroorzaken we verwarring in het verkeer...

un croque-mort

een doodgraver / een kraai
('een dodeneter, dodenoppeuzelaar')

Het is misschien de goden verzoeken om op vrijdag de dertiende zo'n onderwerp aan te snijden, maar we wagen het erop. 

Waarom noemen ze in Frankrijk een doodgraver een 'dodenoppeuzelaar'. Doen zij hun denken aan aasgieren of zoals wij dus zeggen kraaien die wachten tot ze zich op hun prooi zullen werpen die zich niet kan verzetten?

In Frankrijk wordt het verhaal verteld dat men vroeger om zeker te weten of de te begraven persoon wel echt dood was, even aan diens tenen knabbelde. Als er nog enig leven in het lijk zat, zou die zich wel even bewegen. Maar dit is natuurlijk een typisch broodjeaapverhaal. 

Het werkwoord croquer is hier gewoon figuurlijk gebruikt in de betekenis 'doen verdwijnen', aangezien de doodgraver het lijk in de aarde doet verdwijnen. Maar het broodjeaapverhaal spreekt natuurlijk meer tot de verbeelding...

volgende keer:
snappen we het helemaal...

tomber dans l'escarcelle

in de zakken terechtkomen
('in de beurs vallen')

In het Italiaans van de twaalfde eeuw betekende escars, later scarso 'gierig'. Daarvan afgeleid kreeg een onder de broekriem gedragen geldbeurs de naam scarsella, letterlijk dus 'gierigaardje'. En waar bij ons financiële voordelen dus in de (broek)zakken (of zou het hier ook om beursachtige geldzakken gaan?) terechtkomen, komen die in het Frans dus nog steeds in die middeleeuwse vrekkige geldbeurzen terecht.

volgende keer:
is de een zijn dood de ander zijn brood...

mon petit doigt m'a dit que...

de kaboutertjes hebben me verteld / mijn kleine teen zegt me
('mijn pink heeft me gezegd...') 

In de negentiende eeuw zijn er nog enkele taalkundigen geweest die de uitdrukking met God hebben willen verbinden, die immers alleswetend zou zijn, en daarvoor moesten ze dan doigt en Dieu met elkaar in verband brengen, maar dat is waarschijnlijk veel te ver gezocht. Het ligt meer voor de hand dat het gewoon is ontstaan tussen ouders en hun kinderen. Zo kunnen ouders op een speelse manier duidelijk maken dat ze weten dat hun spruit bijvoorbeeld iets heeft gedaan wat niet zo handig/netjes was, zonder precies te vertellen hoe ze dat te weten zijn gekomen. Daarvoor heb je een klein verklikkertje nodig, en wie is er dan handiger dan de kleine pink die dat even in je oor gefluisterd heeft?

volgende keer:
gaan we onze zakken vullen...

secouer comme un prunier

flink door elkaar schudden /de les leren
('schudden als een pruimenboom')

Sommige fruittelers hanteren deze werkwijze ook echt om rijpe vruchten uit de bomen te krijgen. Naast secouer comme un prunier bestaat ook de variant secouer les prunes (lett. 'de pruimen schudden'), wat ook wederkerend gebruikt kan worden: se secouer les prunes, 'zich eens flink door elkaar schudden, in actie komen en iets met beide handen aanpakken'.

volgende keer:
luisteren we naar de kaboutertjes...

prendre la tangente

met de noorderzon vertrekken / het hazenpad kiezen
('de tangens/raaklijn nemen')

Vandaag een uitdrukking die het hart van de wiskundigen onder ons sneller zal doen kloppen. We hebben allemaal ooit moeten rekenen met sinus, cosinus en tangens en het had iets met hoeken te maken. Ik heb het nog eens nagezocht - en de wiskundigen onder ons mogen me verbeteren - maar een rechte lijn wordt 'tangens' (Latijn voor 'rakend') genoemd als hij een cirkel op één punt raakt (hoek = 0) en loodrecht staat op de straal van de cirkel. Als een slingeraar - laten we hem Thierry noemen - een kiezelsteen laat schieten, maakt die kiezelsteen na te zijn versneld door een cirkelvormige beweging dus een tangenslijn als hij afgeworpen wordt: le caillou prend la tangente. In de achttiende eeuw werd nog gezegd: s'échapper par la tangente ('ontsnappen langs de raaklijn'). Eind negentiende eeuw was het een uitdrukking gebruikt door studenten van de École Polytechnique (een soort technische universiteit) die afzwaaiden. En als onze vriend Trump het uiteindelijk doet, zullen we hem vriendelijk uitzwaaien...

volgende keer:
gaan we eens flink schudden aan de pruimenboom...

panneaux insolites : chien dentiste

afgeblaft door de tandarts

O.K. Honden zijn intelligente dieren en mensenvrienden, maar kunnen zij een verantwoordelijk beroep als tandarts uitvoeren? Dat lijkt toch onwaarschijnlijk. Als je het bordje beter bekijkt, zie je dat de letters ien kleiner en in superscript geschreven zijn, dubbel onderstreept. Het gaat hier dus om een afkorting, en wel van chirurgien. We staan dus voor het kabinet van de tandchirurg. Maar door zo'n arts kun je altijd nog afgeblaft worden...

volgende keer:
kiest Trump hopelijk het hazenpad...

français de la rue : ouf

gek/getikt/idioot 

Zal deze grootste gek uit de modernste geschiedenis die in zijn onmetelijke intelligentie voorstelde om de volgens hem niet bestaande coronacrisis te bestrijden door ontsmettingsmiddel te injecteren uiteindelijk door het leger uit het Witte Huis ontzet moeten worden of zullen we nog langer moeten 'genieten' van de uitwassen van zijn self proclaimed genialiteit?

De Fransen zijn er duidelijk over: hij is un grand ouf. En dat is geen uitdrukking van opluchting (ouf !) dat hij nu eindelijk zijn biezen moet pakken, maar verlan (het omdraaien van letters/lettergrepen: l'envers 'het omgekeerde') van fou ('dwaas, gek, idioot'). 

Het is mooi geweest. Oef!

volgende keer:
worden we afgeblaft door de tandarts...

un chien de commissaire

een onderknuppel
('een commissarishond')

Toen ik deze uitdrukking tegenkwam kon ik niet anders dan terugdenken aan de Duitse krimiserie Kommissar Rex - bij ons bekend als Commissaris Rex, al is de overeenkomst toevallig. In die serie is de hond bepaald geen onderknuppel, maar speelt hij een hoofdrol. In het echte leven moet een politiehond natuurlijk vaak blind bevelen gehoorzamen, zelfs als zijn baas volledig incapabel is en beter niet gevolgd zou kunnen worden. Dat komt helaas voor tot in de hoogste echalons en tot voor kort respectabele partijen in landen die ons ooit tot voorbeeld strekten...

volgende keer:
hebben we het nog één keer over de grootste halve zool die op onze aardkloot rondloopt...

(savoir) sur le bout des doigts

op zijn duimpje kennen
('op de vingertoppen kennen') 

Taalkundigen zijn het niet helemaal eens over de oorsprong van deze uitdrukking. Er bestaan twee theorieën, waarvan de eerste teruggaat naar de Oudheid toen de Romeinen ad unguem ('tot op de nagel') gebruikten in de betekenis 'tot in de perfectie' omdat beeldhouwers hun beelden tot in de puntjes afwerkten met hun vingernagels. Anderen verwijzen naar de gewoonte om de regels en woorden van een tekst met je vingertoppen te volgen om maar geen detail te missen.

volgende keer:
bekijken we een aflevering van Commissaris Rex...

manu militari

gewapenderhand

Rappers willen nog wel eens spelen met een image van onderwereld en criminaliteit. Misschien heeft deze rapper uit Québec zichzelf daarom deze artiestennaam gegeven?

In het Latijn betekent manus niet alleen 'hand', maar ook 'troep, manschap' en zo betekent manu militari dus niet alleen 'door militaire hand' maar ook 'met militaire(n)  (middelen)'. 

volgende keer:
kennen we op ons duimpje...

je vous en donne mon billet

dat geef ik u op een briefje / dat verzeker ik je
('ik geef u er mijn briefje van/voor')

Een billet is van oorsprong een stukje papier met een korte boodschap erop en voordat het 'bankbiljet' of 'toegangs/vervoerskaartje' ging betekenen was het de benaming voor een geschreven belofte, in het geval van een bankbiljet dus de belofte om een bepaald bedrag te betalen. Als je er dus heel zeker van was dat je iets waar kon maken, kon je beloven het op een briefje te schrijven. Vandaar de uitdrukking.

volgende keer:
treden we gewapenderhand op...

dur comme fer

een rotsvast vertrouwen/geloof
('hard als ijzer')

Zoals Popeye oersterk wordt van het ijzer in spinazie, zo kun je in het Frans croire dur comme fer, 'rotsvast in iets geloven'. Het beeld is makkelijk uit te leggen: ijzer is hard, niet buigzaam. Er kan hooguit in de loop van de tijd de roest in komen...

volgende keer:
geven we u op een briefje...

panneaux insolites : pisse en l'air

acrobatisch wildplassen

Hoeveel mensen zouden het proberen? Het lijkt me dat je hier toch wel tamelijk acrobatisch voor moet zijn, of je moet houden van een golden shower, want het lijkt me moeilijk te vermijden dat je zelf buiten schot blijft... 

volgende keer:
hebben we een rotsvast vertrouwen...