doorslaan / helemaal gek worden
('een kabel kapot trekken')
Ben je wekenlang thuis door de coronacrisis en ben je hetzij voor je werk als docent of leerling, hetzij voor de broodnodige ontspanning afhankelijk van een goede wifiverbinding en dan lijkt alles uit te vallen. Daarom zou je toch doorslaan van paniek. In het Frans wordt in dit soort situaties vaak een link gelegd met elektriciteit: je stoppen slaan door (péter les plombs) of je trekt een kabel kapot (péter un câble). Onovergankelijk betekent péter 'een scheet laten' of 'knallen' (een pétard is een 'rotje'), met een lijdend voorwerp betekent het 'kapotmaken, doen knallen' en dat laatste risico is er natuurlijk als je aan een elektrische kabel gaat trekken.
volgende keer:
hebben we geen cent meer te makken...
stevig in het zadel zitten / stevig in zijn schoenen staan (met avoir) / in het zadel helpen (met mettre)
('de voet in de stijgbeugel hebben/zetten')
Onze beide talen gebruiken hetzelfde beeld uit de wereld van het paardrijden, alleen focussen we op een ander moment. Het doel dat bereikt moet worden is het zadel. Als je eenmaal stevig in het zadel zit, kun je de teugels ter hand nemen en bepalen waar het paard je heen brengt. In het Frans wordt meer gefocust op de weg naar het doel: je moet immers eerst in de stijgbeugels klimmen om je - als je handig genoeg bent - zelf in het zadel te hijsen (avoir le pied à l'étrier) of je door een ander laten helpen (mettre le pied à l'étrier).
volgende keer:
worden we helemaal gek van het thuiszitten...
een verloren uurtje...
Vannacht is de klok weer een uur vooruitgezet, waardoor we dus dit weekend een uurtje missen. Voor degenen onder ons die geen vitaal beroep uitvoeren, is dat momenteel niet zo erg en als we het bord hiernaast moeten geloven is het sowieso geen probleem. Het is immers altijd tijd om niets te doen...
volgende keer:
helpen we iemand in het zadel...
lol
('laughing out loud', mort de rire)
De mobiele telefoon heeft in alle talen gezorgd voor een boost in afkortingen. Helaas zijn wij in onze eigen taal niet altijd even inventief en nemen we gewoon klakkeloos de Engelse afkortingen over, zoals 'lol' (nou ja, op zich klinkt dat in het Nederlands ook wel lollig, maar het staat voor laughing out loud). Die connotatie heb je in het Frans niet, het woord lolo is kindertaal voor 'melk' en kan ook 'tiet' betekenen. In het Frans wordt de afkorting mdr gebruikt, wat staat voor mort de rire, vrij vertaald 'ik lach me dood'.
volgende keer:
slaan we een andere richting in...
se dérouler - déroulement - (s') enrouler - enroulement - roulade - roulage - roulant - rouleau - roulée - roulement - rouler - roulette - rouleur - rouleuse - roulier - roulis - roulotte - roulure
Als brave burger had ik de afgelopen weken niet gehamsterd en daardoor heb ik dus uiterst zuinig moeten doen met mijn rollen WC-papier (rouleaux de papier hygiénique). Heel Nederland probeerde intussen kennelijk hun quarantainetijd te doden door Theo en Thea en de ontmaskering van het tenenkaasimperium na te spelen...
Inmiddels kan ik weer enige tijd vooruit, al zal ik de tien jaar poepen bij lange na niet halen. Vandaag de familie van rouler ('rollen'). Naast 'rollen' betekent rouler ook 'rijden' (niet op een paard uiteraard, maar op alles wat wielen heeft) en heel veel andere dingen. Ik beperk me tot een paar bijzondere betekenissen zoals 'belazeren' en ça roule ! dat 'het loopt, het gaat' betekent.
Se dérouler is 'zich afspelen' en le déroulement is de 'afwikkeling, ontwikkeling'.
(S') enrouler is '(zich) oprollen' of 'zich slingeren' en enroulement is dan ook 'krul, winding, spiraal'.
Een roulade kan een 'rollade' zijn, maar ook een 'opgerolde cake' of gewoon algemeen staan voor 'het naar beneden rollen'. Roulage staat voor 'ondergronds transport' in de mijnen, maar ook voor 'platwalsen' en 'roll-on-roll-off'.
Een roulant is een 'postsorteerder in de trein' of duidt in het meervoud op 'rijdend personeel van de spoorwegen' en als bijvoeglijk naamwoord is het 'rollend', 'goed berijdbaar' of 'heel leuk, grappig'. Een fauteuil roulant is een 'rolstoel'.
Een rouleau is een 'rol' (niet van een acteur, dat is een rôle, maar letterlijk zoals een rol wc-papier), maar ook een 'haarkrul' of een 'cilinder' en in de sport staat het voor 'hoogspringen met een lat'.
Als je een roulée krijgt, krijg je een 'pak slaag'. Een roulement is 'rollen, rijden' of 'geroffel'. Het kan ook staan voor een 'toerbeurt'.
Roulette kan staan voor het bekende gokspel, maar het is ook een 'rolletje, wieltje' of een 'radertje'. Des patins à roulettes zijn 'rolschaatsen' en als iets va sur des roulettes, dan 'loopt het op rolletjes'.
Een roulotte daarentegen is een 'woonwagen' en een vol à la roulette is een 'autodiefstal' in de zin van het ontvreemden van spullen uit een auto.
Een rouleur is een 'wielrenner op de vlakke baan', maar ook naast vele andere zaken een 'werkman die vaten e.d. rolt'. Een rouleuse daarentegen is een 'bladroller', een soort rups.
Een roulier is een 'vrachtrijder' of 'vrachtvaarder' en le roulis is het 'slingeren' van een schip of een trein.
Zonder overigens volledig te zijn, is een roulure ten slotte een 'hoer' of een 'slet', maar het kan ook gewoon 'ineenrolling' betekenen.
volgende keer:
lachen we wat af (lol)...
zwanger zijn / Hansje in de kelder hebben
('een (Jan-Klaassen-)pop in de la hebben (liggen)')
Een polichinelle is een 'hansworst' of 'Jan-Klaassen-pop' en is etymologisch een verbastering van Pulcinella, een personage uit de Italiaanse commedia dell' arte. Pulcinella is een verkleinwoord van pulcino (in het Frans poussin), dat 'kuikentje' betekent. Avoir une polichinelle dans le tiroir moet je dus metaforisch lezen als avoir un poussin dans le ventre, nog steeds metaforisch: 'een kuikentje in de buik hebben'.
volgende keer:
controleren we of we nog genoeg wc-rollen hebben...
zich naar hartenlust bedienen / zo veel opscheppen als men wil
('zich met/naar discretie bedienen')
De uitdrukking lijkt in eerste instantie tegenstrijdig. Discrétion betekent namelijk 'bescheidenheid, terughoudendheid'. Als je iets discreet wilt doen, wil je het onopvallend doen en wat valt er nu juist meer op dan wanneer je je bord helemaal vol schept met allerlei lekkernijen en niet één keer maar zelfs meerdere malen? De andere Franse variant - à volonté - klinkt wat dat betreft veel logischer. Maar toen het woord discrétion in de zeventiende eeuw in het Frans geïntroduceerd werd, betekende het 'onderscheidingsvermogen, verstand'. En laten we wel wezen... als het voedsel in overvloed aanwezig is, dan doet dat een beroep op je gezond verstand: wat kies je uit en wat laat je liggen, ga je alleen voor de bevrediging van je culinaire verlangens of denk je ook aan je gezondheid? Maar vreemd blijft het wel...
volgende keer:
kijken we wat we nog in de la hebben liggen...
achterover doen slaan van verbazing / met de oren doen klapperen
('een hoek dichtstoppen')
Het woord coin kan verschillende betekenissen hebben, variërend van 'muntstempel' (waarvan het Engelse coin voor 'munt' is afgeleid) tot het geluid dat eenden maken (coin con is de Franse variant van ons 'kwak kwak'). In die betekenis wordt het op het plaatje gebruikt: de vogels horen beneden voortdurend gekwaak en gegrom, waarop de rechtervogel vraagt: 'Wat gebeurt daar beneden nou eigenlijk, schatje?' De vogel links antwoordt: 'Volgens mij is er sprake van een eendenconflict', in het Frans een conflit de canard, een woordspeling op confit de canard, in eigen vet ingemaakt eendenvlees.
Maar in de uitdrukking gaat het om de betekenis 'hoek'. En de hoek die hier bedoeld wordt, is waarschijnlijk de hoek tussen de lippen van de mond. Als je die dichtkit, blijf je sprakeloos... van verbazing. Wij kunnen ook met stomheid geslagen worden en als we dan toch onze verbazing willen uitspreken zonder woorden, gaan we kennelijk met onze oren klapperen...
volgende keer:
gaan we naar hartenlust verder, zoveel als we willen...
van een leien dakje gaan / appeltje-eitje
('als een brief met de post gaan')
'En, hoe ging het met je rijbewijs? O, appeltje-eitje!'
Tegenwoordig zullen vooral jonge mensen het nogal omslachtig vinden: eerst briefpapier zoeken, dan met een pen een lange boodschap op papier zetten, een envelop en een postzegel eroverheen, de deur uit, op zoek naar een brievenbus, daar je schrijfsel in deponeren en dan nog eens een dag of twee, drie wachten op een reactie. Dat kan toch eenvoudiger en sneller, met een appje bijvoorbeeld. Maar als je alleen naar de handeling zelf kijkt van het deponeren van een brief in de gleuf van de brievenbus en je vergelijkt dat met de moeite die je kunt hebben - bijvoorbeeld als je ziek bent of 'gewoon' een moeilijke eter bent - met het naar binnen werken van bepaald voedsel, dan kan de eerstgenoemde handeling een stuk eenvoudiger zijn. In die betekenis is de uitdrukking dan ook in de negentiende eeuw ontstaan. De geduldige gleuf van de brievenbus 'slikt' alles, mits in het juiste formaat aangeboden. Appeltje-eitje...
volgende keer:
slaan we achterover van verbazing...
klootzakken in opleiding
Uit pure frustratie over het uitblijven van wegwerkzaamheden om gaten in de weg te repareren had een wijkbewoonster dit bord neergezet. Op veel plekken in Frankrijk vind je borden met het opschrift trous en formation (lett. 'gaten in vorming') waar wij 'onregelmatig wegdek' zouden zeggen. Met de toevoeging du cul betekent trou letterlijk 'kontgat, poepgat' en figuurlijk 'klootzak', net als het Duitse Arschloch. Het woord formation dat letterlijk 'vorming' betekent (er vormen zich gaten in de weg), betekent als je het over mensen hebt 'opleiding'. Trous du cul en formation laat zich dus het best vertalen als 'klootzakken in opleiding'. Kennelijk had ze het vertrouwen in de gemeente opgegeven...
volgende keer:
gaat het van een leien dakje...
BG (begane grond, parterre)
(rez-de-chaussée)
Als je in het buitenland bent - hetgeen nu een zeer hypothetische situatie is helaas - en je wilt van je hotelkamer naar de ontbijtzaal of naar de receptie, dan is het soms even zoeken op het knoppenpaneel. Wat betekenen de verschillende afkortingen? Engelstaligen zullen misschien ook vaak op de eerste verdieping uitstappen, in de veronderstelling dat de hoteluitgang zich op de first floor bevindt. In Nederland hoor je dan op BG ('begane grond') te drukken, in Franstalige landen kies je voor RC (rez-de-chaussée, lett. 'niveau van het wegdek'). Op de foto vind je ook nog de afkorting SS, die staat voor sous-sol (lett. 'onder de grond'). Wij zouden daar een ander Frans woord voor gebruikt hebben, nl. 'souterrain', wat in het Frans zelf in deze betekenis verouderd is, en eigenlijk vooral nog als bijvoeglijk naamwoord wordt gebruikt.
volgende keer:
vinden we hobbels op de weg...
quarantaine - quarante - quarante-huitard - quarantenaire - quarantième
Nu steeds meer van ons aan huis gekluisterd zijn, nemen we eens even de tijd om de woordfamilie van quarantaine te bestuderen. Op het plaatje hiernaast beklaagt het coronavirus zich, nadat het een nieuw stadium heeft bereikt: 'ik zit midden in de quarantaine-crisis', maar dat is meteen dubbelzinnig, want la quarantaine betekent ook 'de veertigjarige leeftijd'. Approcher de la quarantaine betekent 'tegen de veertig lopen' en een crise de la quarantaine is de Franse benaming voor wat wij in 'goed Nederlands' een midlife crisis noemen. Waarom noemen wij eigenlijk het isoleren van mensen of goederen 'in quarantaine houden'?
Vroeger moesten schepen bij aankomst uit verre oorden veertig (quarante) dagen in isolatie gehouden worden om te voorkomen dat besmettelijke ziekten verspreid werden. Dat getal van 'veertig' komt doordat er ook al de periode van veertig dagen onthouding bestond tijdens de katholieke vastentijd, wat weer geïnspireerd was door de veertig dagen die Jezus in de woestijn doorbracht.
Une quarantaine is ook nog altijd 'een veertigtal', zoals une centaine een 'honderdtal' is, une dizaine 'een tiental' en une douzaine 'een twaalftal', inderdaad, een dozijn.
Een quarantenaire is een 'veertigjarige', zoals je ook bijvoorbeeld cinquantenaires en centenaires hebt. Deze woorden kunnen ook als bijvoeglijk naamwoord gebruikt worden.
Een quarantième is een 'veertigste (deel)', 2/40 is bijvoorbeeld les deux quarantièmes.
Heel specifiek is een quarante-huitard ('een 48'er'). Daarmee wordt iemand bedoeld die een sterke aanhanger is van de socialistische ideologie en verwijst naar de revolutie van 1848. Vergelijk het met een soixante-huitard ('68'er'), een 'aanhanger van de meirevolutie van 1968'.
volgende keer:
zitten we in de lift...
aan de schandpaal nagelen / door het slijk halen
('tot het galgenveld veroordelen')
De linkerrapper heeft kennelijk zijn taal gekuist, zodat zijn buurman niet meer begrijpt wat hij bedoelt ('kun je dat even vertalen, alsjeblieft?'). De uitdrukking gaat dan ook terug op reeds lang vervlogen tijden. De gémonies waren namelijk galgenvelden in het oude Rome, waar de lijken van ter dood veroordeelden na hun marteling en wurging enkele dagen werden tentoongesteld voor het publiek, tot ze zo gingen stinken dat ze in de Tiber werden geworpen. De naam is te herleiden tot die van de trappen van het Capitool naar het Forum Romanum die scalae gemonium ('trappen van het gekerm') werden genoemd, een beetje zoals de Ponte dei Sospiri ('brug der zuchten') in Venetië. Dit barbaarse gebruik begon in 385 voor Christus, maar de Franse uitdrukking werd pas voor het eerst in het begin van de negentiende eeuw gebezigd door de beroemde dichter Lamartine.
volgende keer:
gaan we in quarantaine...
in de kraag gevat worden
('zich laten alpaca-en')
Ik weet niet of je gearresteerd kunt worden voor het verstoren van de openbare orde als je er zo uitziet, maar wat heeft een alpaca (in het Frans alpaga) überhaupt met 'oppakken' te maken?
Nou, in feite op dezelfde manier als 'kraag' in onze Nederlandse uitdrukking. Alpaga of alpague is niet alleen de naam van het dier, maar ook van de wol die het produceert. Van die wol worden vesten en jassen met bontkragen gemaakt, die vervolgens door misdadigers gedragen kunnen worden. En zo kon je la police sur l'alpague ('de politie op je alpaca-jas') hebben. Daarvan is in het argot van de twintigste eeuw weer het werkwoord (se faire) alpaguer afgeleid. Wonderlijk, hoe bepaalde woorden ontstaan...
volgende keer:
worden we door het slijk gehaald...
in klinkende munt
('klinkende en volwichtige munten')
Het eerste deel van de uitdrukking (espèces sonnantes) is gelijk aan onze eigen uitdrukking en daar kunnen we ons alles bij voorstellen: als je een handjevol munten schudt, hoor je dat helder rinkelen, maar trébuchantes (lett. 'struikelend') klinkt wat eigenaardiger. Ooit een munt zien struikelen? Je moet het dan ook niet in verband brengen met de huidige betekenis van het werkwoord trébucher ('wankelen, struikelen') maar met de trébuchet, een in de veertiende eeuw veel gebruikt munt- en goudschaaltje waarmee munten gewogen werden. Mensen hadden nogal eens de neiging om stukjes edelmetaal van de munten af te schaven, waardoor de munten hun aanvankelijke waarde verloren. Een pièce of espèce trébuchante was een munt die na weging in een goudschaaltje zijn vereiste gewicht bleek te hebben behouden, vandaar de vertaling 'volwichtig'.
volgende keer:
worden we aangehouden in Zuid-Amerika...
samenhokken / in zonde leven
('aan de lijm zijn/leven')
Nee, deze uitdrukking betekent niet 'lijm snuiven'. Dat zou je anno nu misschien kunnen zien als 'in zonde leven', maar dat was vroeger anders. Vroeger leefde je in zonde als je met iemand samenwoonde en de liefde consumeerde zonder getrouwd te zijn.
Eind negentiende eeuw ontstond deze uitdrukking uit het werkwoord se coller ('aan elkaar plakken') dat in het argot 'ongehuwd samenwonen' betekende. Eerder, in de achttiende eeuw zei men ook wel coller sa peau ('zijn huid plakken') in dit verband.
volgende keer:
betalen we in klinkende munt...
zwarte humor
In Italië probeert men het isolement te doorbreken met saamhorigheid door liederen te zingen uit het raam, bij onze zuiderburen neemt men zijn toevlucht tot zwarte humor, voor als je toch aan het hamsteren bent: dit filiaal van de supermarktketen Delhaize biedt bij twee flesjes Corona gratis een flesje Mort subite (lett. 'plotselinge dood')...
volgende keer:
gaan we in zonde leven...
Olympische Spelen
('Jeux Olympiques')
Sinds een dag geldt Europa als epicentrum van de corona-pandemie, maar niet alleen hier maar wereldwijd worden grote sportevenementen afgezegd of uitgesteld. Het lot van de Olympische Spelen in Tokyo is nog onzeker, maar gezien het plaatje maakte men zich al veel eerder zorgen over het doorgaan van dit grote sportevenement: het Olympisch zwembad was al gebouwd in Fukushima. Dat beloofde een stralende toekomst...
volgende keer:
blijven we in beslag genomen door het coronavirus...
enfermer - (se) fermer - fermeture - fermoir - refermer - renfermer - renfermé
In de landen om ons heen worden de scholen gesloten in een poging de verspreiding van het coronavirus in te dammen maar in ons land geldt nu eenmaal een andere logica voor mensen die in het onderwijs werken. Als de werkdruk te hoog is, nemen ze je een week vakantie af, of vergroten ze de klassen en als de hele bevolking wordt opgeroepen om thuis te werken en zich niet in groepen te bewegen met meer dan 100 personen, dan moeten wij ons vooral iedere dag weer door 1000 leerlingen laten omringen. En als we thuiskomen, gaan we uiteraard ook online het onderwijs verzorgen voor de leerlingen die thuis zijn gebleven. Natuurlijk, dat doen we. Met liefde. En we begrijpen dat we dit moeten zien als een blijk van waardering. Hoewel... ik dacht dat het zo gewaardeerd werd dat we het belang van de leerlingen voorop blijven stellen, maar dat had ik dan weer mis. Het gaat erom dat we de ouders ontzien. Onze ouders - voor wie we na het werk en het online werk mantelzorg verrichten - hoeven we natuurlijk niet te ontzien. Dat we dag in dag uit een steeds grotere kans lopen onszelf te laten besmetten, kan levensgevaarlijk blijken voor onze ouders, maar dat doet er natuurlijk niet toe, want Rutte verzekert ons dat de jongeren er niet zo'n last van hebben en hun ouders liever ook niet. En wij cijferen ons weg, daar hebben we toch voor gekozen? Ik dank de Nederlandse politiek voor hun nimmer aflatende vertrouwen en waardering.
Sorry, dit moest ik even kwijt. Terug naar de woordfamilie van vandaag: het woord fermer, 'sluiten' en refereer 'weer sluiten, dichtgaan'. Wederkerend betekent se fermer 'dichtgaan': Attention ! La porte va se fermer. In de trein hoor je wel de mededeling attention à la fermeture des portes, 'pas op voor het sluiten van de deuren'. La fermeture is zowel 'het sluiten' als 'sluitingsuur' en 'afsluitmiddel'. Een fermeture Éclair is bijvoorbeeld een 'ritssluiting'. Een fermoir is een 'sluithaak' of 'sluitbeugel'. Met het voorvoegsel en- betekent enfermer 'insluiten, opsluiten'. En renfermer betekent 'weer opsluiten' en 'bevatten'. Je kunt ook een caractère renfermé hebben: 'een gesloten karakter'. Als je een ruimte afsluit van de buitenlucht, kan die ruimte muf worden. Dat heet dan in het Frans ça sent le renfermé.
volgende keer:
gaan we ondanks de reisbeperkingen naar Tokyo...
een tikkeltje / een ietsiepietsie
Het gaat de beste man allemaal een tikkeltje te snel kennelijk...
Zoals in onze taal nogal wat Hebreeuwse en Surinaamse woorden zitten, zo kent het Frans een groot aantal leenwoorden uit het Arabisch van de Maghreb (Marokko-Algerije-Tunesië). Zo betekent chouya (spreek uit: sjoeja) 'een beetje' en dat wordt sinds het einde van de negentiende eeuw ook in het Frans gebruikt, soms verdubbeld: chouïa chouïa als alternatief voor doucement, 'rustig, rustig'.
volgende keer:
gaan we in zonde leven...
de keerzijde van de medaille
In 1991 ontving Aung San Suu Kyi de Nobelprijs voor de Vrede, maar 26 jaar later raakte ze in opspraak toen de keerzijde van de medaille zichtbaar werd: haar op zijn minst afwachtende rol bij de razzia's op op de Rohingja's. De voorzijde van een medaille heet in het Frans l'endroit, de achter- of keerzijde l'envers of le revers. Bij een sportevenement als de Olympische Spelen krijg je alleen de voorzijde te zien en die is dan ook het aantrekkelijkst. Daarop staat een zorgvuldig uitgehouwen afbeelding, terwijl de achterzijde niet veel interessants te bieden heeft. En zo kun je de voorzijde dus ook zien als het beeld dat je van jezelf geeft aan de buitenwereld, de minder aantrekkelijke kanten van jezelf houd je liever verborgen.
volgende keer:
gaan we een ietsiepietsie op de Marokkaanse tour...
een tik op de vingers krijgen / een pak slaag krijgen
('een handvol haver krijgen')
In De Van Dale Frans-Nederlands is het woord avoinée helemaal niet te vinden, evenmin als het werkwoord avoiner waar het van is afgeleid. Wel uiteraard het woord avoine dat 'haver' betekent. Het woord verscheen aan het eind van de negentiende eeuw in het argot naar analogie van het wel gebezigde l'avoine du cocher ('de haver van de koetsier/voerman') waarmee de zweepslag bedoeld werd waarmee paarden werden aangespoord harder te rijden. Haver is natuurlijk een geliefd voedsel voor paarden en bij gebrek daaraan was de zweep een 'geschikt' middel om hen te 'motiveren'. Het achtervoegsel -ée geeft vaak iets aan als '-vol' of '-lang' (une soirée, 'een avond lang', une poignée, 'een handvol/vuistvol'), dus je zou het kunnen zien als 'een handvol haver' dat je het paard aanbiedt als aansporing, in de vorm van zweepslagen. In het argot waren uiteraard de paarden niet meer het slachtoffer maar de (criminele) mens of zijn slachtoffers.
volgende keer:
zien we de keerzijde van de medaille...
broodmager
('mager als een koekoek')
Ik stelde me een koekoek eigenlijk altijd voor als een tamelijk struise vogel. Op foto's ziet hij er vaak eerder dik dan dun uit. Er bestaat in het Frans ook een uitdrukking gras comme un coucou ('zo vet als een koekoek'), dus hoe zit het nou?
Het blijkt dat deze vraatzuchtige en parasitaire vogel die haar eieren in andermans nest legt, in de lente juist broodmager is (zie foto) en zich tegen de zomer heeft volgevreten. Overigens kun je in dit verband in het Frans ook zeggen ingrat comme un coucou ('ondankbaar als een koekoek') en dat klinkt als in-gras, ofwel 'niet-vet'... Vet, hè?
volgende keer:
krijgen we een tik op de vingers...
seksistische vooroordelen
Het is vandaag Internationale Vrouwendag, tijd dus om te kijken hoe het staat met seksistische vooroordelen. Volgens mij is er nog werk aan de winkel, getuige bijvoorbeeld deze wc-bordjes. Nu is het zeker zo dat er bij de dames-w.c.'s meestal een veel langere rij staat dan bij de heren-w.c.'s. Dit bordje suggereert dat het iets te maken heeft met de communicatiebehoefte van de dames. Tijd voor genderneutrale w.c.'s? Wordt het bij de mannen misschien ook wat gezelliger...
volgende keer:
hebben we een broodmagere bijdrage...
chick / meisje
(afkorting van gonzesse)
Morgen is het Internationale Vrouwendag. Schiet het al een beetje op met de gelijkberechtiging van man en vrouw? Misschien in de wetgeving, maar er blijft nog veel te wensen over, als je het plaatje mag geloven. Terwijl de lerares een les over respect probeert te geven, reageren de knulletjes 'We gaan toch zeker geen meidendingen leren?' Een van de straattaalwoorden voor 'vrouw' is gonzesse (naast bijvoorbeeld nana en meuf, verlan voor femme). Het wordt in spreektaal veelvuldig afgekort tot une go en het is de vrouwelijke vorm van gonze ('kerel, vent') dat weer komt van het Italiaanse gonzo ('boer, boerenkinkel') wat weer verwant is met het Franse gosse ('kind'). In het Occitaans (Provençaals) wordt het woord gonza gereserveerd voor een lesbische vrouw ('pot'), waarvoor in het straat-Frans weer het woord gousse bestaat. Dit laatste woord betekent trouwens in het standaard-Frans weer 'teentje', zoals in een 'teentje knoflook'.
volgende keer:
is het zoals gezegd Internationale Vrouwendag...
amenage - amener - se démener - emmener - malmener - menées - meneur - mener - promenade - (se) promener - (se) ramener - remmener - surmenage - surmener
Je zou nog helemaal overspannen (surmené) worden door die hele coronacrisis, zoals de telefoniste op het plaatje die het aantal bellers niet meer aankan en daarom vervangen wordt door de sollicitante die ook ineens haar twijfels krijgt...
We bespreken vandaag de mener-familie. Het werkwoord mener ('leiden, voeren, brengen') komt van het vulgair Latijnse minare dat 'vee voor je uit drijven onder het slaken van (bedreigende) kreten' betekende. Het is ook verwant met menacer dat 'dreigen' betekent... Een meneur is een 'leider' of 'aanvoerder': bijvoorbeeld een meneur de jeu ('spelleider') of een meneur d'hommes ('volksmenner'). Les menées is een aanduiding voor 'gewroet, gekonkel, gestook'.
Amener betekent 'meebrengen' (dus naar een plek toe, en eigenlijk van iets of iemand die zelf mee kan bewegen, hoewel dat niet meer in alle gevallen zo is, eigenlijk hoor je voor iets wat zelf niet mee kan bewegen het werkwoord apporter te gebruiken: dat voer je niet mee, maar dat draag je mee) maar kan figuurlijk ook 'ten gevolge hebben, met zich meebrengen' betekenen. Ook bestaat het zelfstandig naamwoord amenage ('aanvoeren, toevoer'). Emmener (spreek de eerste lettergreep met een neusklank uit zoals in grand) daarentegen is 'meenemen' of 'wegvoeren' (dus van een plek weg, en ook hier hoor je eigenlijk voor dingen die niet zelf mee kunnen bewegen het werkwoord emporter te gebruiken). Ramener is 'terugbrengen' in alle betekenissen en wederkerend betekent se ramener 'terugkomen, weer opduiken'. Remmener betekent 'weer meenemen, terugbrengen'.
Se démener is 'tekeergaan' of 'zich afmatten, zich uitsloven'. Malmener is 'ruw behandelen, mishandelen, toetakelen'.
Promener (letterlijk 'voor zich uit voeren') is 'uitlaten' (van een hond) of 'rondleiden' (van mensen). Het kan ook 'met zich meevoeren, vervoeren' betekenen en je kunt ook bijvoorbeeld je blik laten rondgaan over iets (promener son regard sur). Als je jezelf 'uitlaat', dan 'wandel' je: se promener en une promenade is een 'wandeling' of een 'rondleiding, tochtje'. Dat hoeft niet per se te voet, je kunt bijvoorbeeld ook een promenade en bateau ('een boottochtje') hebben.
En dan komen we tenslotte bij het plaatje terug: sur- (lett. 'op, over') is vaak een voorvoegsel dat 'te' betekent: surchargé is 'te zwaar beladen, overbelast', surenthousiaste is 'overenthousiast' en zo is surmener 'overvoeren, overbelasten'. Iemand die surmené is, is dus 'overspannen' of heeft een burn-out. 'Overbelasting' is surmenage. Maar zo ver laten we het niet komen, toch?
volgende keer:
houden we ons bezig met meisjeszaken...
weten waar je het over hebt
('openlijk spreken')
Dit is natuurlijk een Latijnse spreuk. Met de huidige betekenis van professor zou je misschien kunnen denken aan 'vanuit je beroep' praten of je zou een link kunnen leggen met een professor, van wie je zou mogen verwachten dat hij of zij weet waarover hij het heeft en dat is ook zo, zei het indirect. Van oorsprong betekende de uitdrukking namelijk 'openlijk verklaren'. Het Latijnse werkwoord profiteri waarvan professo het voltooid deelwoord is, betekent inderdaad 'openlijk verklaren'. Vanaf de zeventiende eeuw ging het 'wetenschappelijk uiteenzetten' betekenen en mag je er dus inderdaad van uitgaan dat iemand niet alleen openlijk verklaart wat hij te zeggen heeft, maar dat hij of zij ook weet waar hij of zij het over heeft.
volgende keer:
je zou nog overspannen worden in die coronacrisis...
duimen draaien / niets doen
('zich de duimen draaien')
Kennelijk moet je iets nuttigs doen met je duimen en er een beetje mee draaien hoort daar niet bij. In de zeventiende eeuw werd nog de uitdrukking les poulces à la ceinture ('duimen aan de riem') gebruikt voor iemand die niets uitvoerde. De huidige variant 'duimen draaien' bestaat sinds het einde van de negentiende eeuw.
volgende keer:
weten we waarover we het hebben...
slapen als een os/marmot
('slapen als een zevenslaper/relmuis')
Och, als ik dat eens kon... maar ja, later dan vijf uur 's ochtends kon ik het weer eens niet maken. Een loir is een relmuis of zevenslaper, het Nederlandse woord zegt het al. Deze beestjes - niet geplaagd door knagende nachtelijke gedachten - kunnen wonderwel slapen. En doen ze dat dan zeven keer achter elkaar? Nee, hun bijnaam 'zevenslaper' danken zij aan het feit dat ze een winterslaap houden van maar liefst zeven maanden! Daar zal ik nooit aan kunnen tippen...
volgende keer:
gaan we duimendraaien...
in de schijnwerpers staan / voor het voetlicht komen
('onder de vuren/lichten van de lichtbak staan')
De meest voorkomende betekenis van het woord rampe is 'helling', maar in een theater is het een aanduiding voor 'lichtbak'. Aanvankelijk werd het toneel verlicht door kaarsen achterin het decor, maar omdat daardoor de acteurs vaak slechts als silhouetten zichtbaar werden, werd het licht naar voren verplaatst en werden de kaarsen op een aantal latten geplaatst die samen een soort helling vormden. Het licht werd inderdaad door vuur veroorzaakt. Tegenwoordig wordt het woord feu nog steeds in de betekenis van 'licht' gebruikt, bijvoorbeeld in de betekenis van 'verkeerslichten' en koplampen (allumez vos feux).
De uitdrukking van vandaag betekende aanvankelijk slechts 'op het toneel staan', maar heeft in de loop der tijd meer betrekking gekregen op acteurs die in de spotlights gaan staan en daardoor meer aandacht krijgen.
volgende keer:
hopen we op een goede nachtrust...
Alles lijkt tot stilstand te komen, nu de paniek rondom de verspreiding van het coronavirus toeneemt. In Japan sluiten ze de scholen voor ruim een maand, een hele provincie in China is afgesloten, in Italië worden ook al dorpen afgegrendeld en bij ons in het straatbeeld zie je steeds meer mondkapjes, ook al verzekeren de autoriteiten ons dat die niets uithalen. Sommige mensen durven geen stap meer te zetten.
Het bekende biermerk zal een herhaling van vorige zomer wel niet aandurven, toen ze op 10 juli 2019 vonden dat Brussel even een break nodig had, alles uit zijn handen moest laten vallen behalve dan... een glas Corona. Het zou een mooi moment zijn om de boel een beetje te relativeren en het hoofd koel te houden, maar ja... zulke samenscholingsevenementen worden nu juist ontraden...
volgende keer:
gaan we in de schijnwerpers staan...
