voilà pourquoi votre fille est muette

waarom? daarom! / nou, daarom dus
('en daarom kan uw dochter niet praten')

Op 17 februari 1673 speelde de beroemde Franse toneelschrijver Molière (pseudoniem voor Jean-Baptiste Poquelin) de ingebeelde zieke in het blijspel met dezelfde naam: Le malade imaginaire. Als een Tommy Cooper avant la lettre stortte hij in op het toneel, werd door zijn vrienden naar huis gebracht en stierf daar. 

In datzelfde toneelstuk komt een jongedame voor, Lucinde, dochter van Géronte, die haar stem verloren is of doet alsof. De dokter die haar moet verzorgen is de kwakzalver Sganarelle. Om de stomheid van zijn dochter te verklaren put de kwakzalver zich uit in een ellenlang onbegrijpelijk verhaal dat hij besluit met de woorden: qui est causée par l'âcreté des humeurs engendrées dans la concavité du diaphragme, il arrive que ces vapeurs... Ossabandus, nequeyrs, nequer, potarimum, potsa milus. Voilà justement pourquoi votre fille est muette. Het komische effect van deze onbegrijpelijke redenering heeft ertoe geleid dat deze laatste zin in iets gewijzigde vorm een uitdrukking is geworden. 

volgende keer:

daar ga ik nog even twee weken over nadenken... Fijne dagen!

avoir les yeux de Chimène

met begerige ogen kijken
('de ogen van Chimène hebben')

Voordat ik dit blog voor twee weken even laat voor wat het is (ik heb mijn begerige ogen laten vallen op het verre Vietnam), behandel ik nog even twee literaire uitdrukkingen. Zoals ik al eerder heb opgemerkt zijn er twee constanten te vinden in de Franse uitdrukkingen: de culinaire en de literaire wereld. Chimène is de vrouwelijke hoofdpersoon in de beroemde tragikomedie Le Cid van Pierre Corneille. Zij heeft haar ogen laten vallen op de jonge Rodrigue, zoon van Don Diègue, die weer de rivaal is van Don Gormas, vader van Chimène. Rodrigue staat voor de onmogelijke taak te kiezen voor de liefde of voor het verdedigen van de eer van zijn vader door Chimènes vader te doden. Als hij voor dit laatste kiest, moet Chimène haar vader weer wreken en zo ontstaat een welhaast onmogelijke situatie. Rodrigue wordt verbannen en als hij na terugkomst aanbiedt om zichzelf op te offeren in een duel met Don Sanche, die Chimènes eer moet verdedigen, breekt Chimène en smeekt zij Rodrigue, op wie zij nog steeds haar ogen heeft laten vallen, alsjeblieft te winnen. En zo wint uiteindelijk toch de liefde, tot afgrijzen van veel van Corneilles tijdgenoten, die dit een teken van onmannelijke zwakte vonden en een slecht voorbeeld voor de opgroeiende jeugd.

Nu nog zijn 'de ogen van Chimène' een beeld voor de intense kracht van gevoelens van begeerte.

volgende keer

Hoe zeg je in het Frans: 'Waarom? Daarom!'

à l'article de la mort

met één been in het graf / op sterven na dood
('in het artikel van de dood')

Het is nu eenmaal een feit: het jaar 2017 loopt op zijn eind en moet plaats gaan maken voor een maagdelijk, nog onbevlekt (maar voor hoelang?) 2018... Het zal vast niet lang duren voor de krant volstaat met de meest dodelijke artikelen, maar laten we het een kans geven.

Het woord article in de uitdrukking heeft echter niets met een krantenartikel te maken. Het is een zestiende-eeuwse vertaling van het Latijnse in articulo mortis, waarin het woord articulus niets anders betekent dan een moment in de tijd, een tijdsgewricht.

volgende keer:

Hoe keek Chimène en wie was zij eigenlijk?

se creuser la tête/les méninges

zich het hoofd breken
('zich (in) het hoofd/de hersenen graven')

We hebben in onze beide talen vergelijkbare uitdrukkingen om aan te geven dat we grote verstandelijke inspanningen moeten plegen om te proberen een probleem op te lossen. Waar wij echter nog een beetje aan de oppervlakte blijven door vooral te proberen ons harde schedeldak te breken, gaat de Fransman nog een stap verder door ook echt in de grijze hersenmassa te gaan graven: les méninges is naast le cerveau een aanduiding voor de hersenen, denk maar aan het daarvan afgeleide 'meningitis' (hersenvliesontsteking) (of 'cervelaatworst', maar dat is weer een heel ander verhaal...).

volgende keer

Het jaar loopt op zijn eind, het staat als het ware met één been in het graf. Hoe zeg je dat in het Frans?

apprendre sur le tas

in de praktijk leren / op de werkvloer leren
('op de stapel leren')

Het is misschien niet zo goed te lezen op het plaatje (vergroot het anders even door erop te klikken), maar je ziet een amateursaxofoon die twee beroepsmusici ontmoet en vraagt: 'Hee, profs, hoe hebben jullie zo 'hot' leren spelen?' waarop een van de profs antwoordt: 'We zijn autodidact, we hebben het in de praktijk (op de stapel) geleerd'. De volgende dag neemt de amateur op een vuilnisbelt plaats en verzucht: 'Ik hoop dat ik me op de juiste stapel bevindt... want als het om hygiëne gaat, is het niet zo best hier!!!'

Waarom leer je iets 'op de stapel' ? De stapel waarnaar de uitdrukking verwijst, dat zijn de opgestapelde bouwmaterialen die klaargelegd worden bij de bouw van een huis. Deze tas werd al snel de benaming voor 'werkvloer'. 

volgende keer:

Hoe breek je je het hoofd in het Frans?

montrer patte blanche

het wachtwoord geven / zich netjes gedragen
('witte poot laten zien')

Deze uitdrukking is gebaseerd op de fabel Le loup, la chèvre et le chevreau ('de wolf, de geit en het geitje'), al is hij pas twee eeuwen na de dood van La Fontaine genoteerd, waarschijnlijk dankzij het veelvuldige memoriseren van fabels door Franse leerlingen. Ons doet het verhaal van de fabel van La Fontaine erg denken aan het sprookje van de wolf en de zeven geitjes, want ook in de fabel is er sprake van dan moeder Geit even van huis moet voor een boodschap en dat haar kleine geitje (in de fabel is er maar één) alleen mag open doen als de gast een wachtwoord opgeeft. De wolf liep echter net voorbij op het moment dat moeder Geit deze aanwijzing gaf. Hij klopt aan, verdraait zijn stem en roept het wachtwoord. Het kleine geitje vertrouwt de zaak echter niet en vraagt de gast ook zijn poot te laten zien. Is de poot zwart, dan blijft de deur gesloten. Is hij wit, dan is de kust veilig. En zo blijft het geitje een deerniswekkend lot bespaard. In het sprookje is dit gegeven verder uitgewerkt, zoals we weten.

Wil je nu toegelaten worden tot een bepaald (besloten) gezelschap en je moet een wachtwoord geven of aan een bepaalde gedragscode voldoen, dan laat je dus nog altijd 'je witte poot' zien.

Benieuwd naar de fabel ? Beluister hem hier:

volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans dat je iets in de praktijk / op de werkvloer hebt geleerd?

hoe vertaal je 'jaar' in het Frans?

an - année

Het jaar loopt op zijn eind, dus is het een goed moment om eens bij het woord 'jaar' stil te staan. Het lijkt niet zo'n moeilijk woord: er staan maar twee vertalingen boven dit stukje. Toch is het voor beginnende sprekers van het Frans verwarrend dat er steeds twee woorden bestaan voor tijdsaanduidingen: an en année voor 'jaar', jour en journée voor 'dag' en soir en soirée voor avond. Soms kun je ze door elkaar gebruiken, maar vaak ook niet. Hoe zit dat nou precies? 

Allereerst is het mannelijke woord an (en dat geldt ook voor jour) het woord dat gebruikt wordt als tijdmeting. Zo heb je het over l'an 2000 ('het jaar 2000') en zul je na telwoorden ook an gebruiken: dans deux ans ('over twee jaar'), il y a cinq ans ('vijf jaar geleden'), j'ai 55 ans ('ik ben 55 jaar oud'). Ook 'nieuwjaar' is le jour de l'an. 

Het verlengde vrouwelijke woord année geeft vooral de tijdsduur aan. Als je er in het Nederlands 'lang' achter kunt denken, dan gaat het dus duidelijk niet om de teleenheid maar om de duur: toute l'année betekent 'het hele jaar (lang)', zoals ook toute la journée een 'hele dag lang' aangeeft. Of als je bijvoorbeeld zegt dat je iemand al enkele jaren (lang) kent: je le connais depuis plusieurs années. Maar ook als je het over een kalenderjaar of een schooljaar hebt, dan gaat het je eerder om de duur ervan (van januari tot december of van augustus tot juli): une année civile ('een kalenderjaar') en une année scolaire ('een schooljaar'). Bij dit soort tijdsduuraanduidingen worden vaak rangtelwoorden gebruikt: je suis en troisième année ('ik zit in het derde jaar'). 

Als je iemand een goed jaar toewenst, bijvoorbeeld op 1 januari, dan zeg je dus Bonne année omdat je iemand een heel jaar lang geluk toewenst. Daarin zit dus ook duidelijk het verschil tussen Bonjour ('goedendag') als begroeting en Bonne journée ('prettige dag nog') dat je eerder als afscheid zegt.

Bij dernier ('vorige') en prochain ('volgende'), kun je an en année door elkaar gebruiken: l'an dernier of l'année dernière betekenen allebei 'vorig jaar'. Heb je het over 'de jaren '60', dan gaat het over alles wat daarin plaatsvond, dus gebruik je de lange vorm: les années soixante. 

Ik hoop dat ik een beetje duidelijkheid heb kunnen scheppen en wens u allemaal vast Bonne année !

avoir du bien au soleil

er warmpjes bij zitten, onroerend goed hebben
('goed in de zon hebben')

Het zijn echt de donkere dagen voor kerst momenteel en menigeen zal naar een beetje zon verlangen, of het nou koud of warm is. In eerste instantie denk je misschien dat de uitdrukking 'het goed hebben in de zon' betekent, maar dat is niet zo. Er staat namelijk du bien en dat is 'goed' in de zin van 'goederen, onroerend goed'. Sommigen brengen de uitdrukking in verband met munten uit de tijd van Lodewijk de Elfde. Er bestonden toen gouden munten (écus) waarop boven de kroon een zonnetje stond afgebeeld. De munten au soleil waren iets zwaarder dan de munten à la couronne en er werd daarom ook meer waarde aan gehecht. De munten bleven in omloop tot 1655. 

volgende keer:

Het jaar loopt op zijn einde. Hoe vertaal je 'jaar' eigenlijk in het Frans, an of année ?

manger son chapeau

zijn ongelijk erkennen
('zijn hoed opeten')

Oud-wielrenner en sportcommentator Maarten Ducrot beloofde de kijkers van de Tour ooit dat hij een stuk van de vloer op zou eten als Thomas Voeckler de etappe van de volgende dag zou winnen. En alsof de duivel ermee speelt, hij won wel en Maarten Ducrot voegde de daad bij het woord. Wie  dit niet gelooft bekijke dit filmpje.  De Franse uitdrukking - die trouwens ook wel in het Nederlands bekend is - komt overigens uit het Engels: I'll eat my hat if... maar kan in het Frans ook in andere dan hypothetische gevallen gebruikt worden. En of je nu aan een hoed of aan een vloerkleed begint, het moet in ieder geval iets zijn wat zich niet al te gemakkelijk laat verteren of bewerken, anders is de erkenning van je ongelijk natuurlijk niet veel waard...

volgende keer:

Hoe zeg je in het Frans dat je er warmpjes bij zit?

être solide comme le Pont-Neuf

in blakende gezondheid zijn, stevig op zijn benen staan
('stevig zijn als de Nieuwe Brug')

Er liggen heel wat bruggen over de Seine en daarvan is de Pont Neuf niet brug nummer 9, maar de 'Nieuwe Brug'. Het woord neuf betekent namelijk niet alleen 'negen' maar ook '(spinsplinter)nieuw'. Dat is nu wel een beetje opmerkelijk, want het gaat om de oudste brug van Parijs, die er al ligt vanaf 1607 (begonnen in 1578). Destijds was de brug echter een grote nieuwigheid. Tot die tijd werden alle bruggen van hout gebouwd en bovenop de brug werden huizen gebouwd, net als nu nog te zien is op de Ponte Vecchio in Florence. Die combinatie van huizen op houten bruggen zorgde er echter voor dat bruggen veelvuldig instortten. Hendrik III besloot aan het uiteinde van het Île de la Cité een nieuwe brug te bouwen van steen die de tand des tijds moest doorstaan en dat deed hij, want hij staat er nog: de eerste stenen brug zonder bebouwing erop. Het werd al snel een geliefde verblijfplaats van acrobaten, bootsmannen en natuurlijk verliefde stelletjes (getuige de film Les amants du Pont Neuf). Omdat de brug al meer dan vier eeuwen zijn stevigheid heeft weten te behouden, spreekt men nu van iemand die een onverwoestbare gezondheid heeft als van iemand die est solide of se porte comme le Pont-Neuf.

volgende keer:

Wat doe je in Frankrijk om je ongelijk te bekennen? 

ruer dans les brancards

zijn kont tegen de krib gooien
('op de brancards afvliegen' ?)

Dat klinkt eigenaardig. O.K. Je zou je kunnen voorstellen dat je van je werk thuiskomt en dat je een ambulance voor de deur ziet staan en ziekenbroeders die mensen op brancards vervoeren. Logisch dat je je dan snel in die richting beweegt om te zien of het niet je geliefden zijn die naar het ziekenhuis worden vervoerd. Maar wat heeft dat dan te maken met 'je kont tegen de krib gooien'? De uitdrukking betekent dan ook niet wat hij op het eerste gezicht lijkt te betekenen. Allereerst staat er niet se ruer ('zich storten op, afvliegen op') maar ruer dat zoiets betekent als 'achteruit slaan, weerspannig zijn' en brancards was vroeger (15e eeuw) een benaming voor twee lange houten balken die voor aan een wagen bevestigd waren en waartussen het trekdier zijn werk uitvoerde. Als het paard of de ezel het zat was om de kar te blijven trekken, dan kon het weigeren, steigeren of weerspannig zijn tussen de twee brancards. Het tweede plaatje geeft de situatie dus accurater weer. En op het derde plaatje lijkt de lading zelf de beslissing te hebben genomen...

volgende keer:

Hoe zeg je in het Frans dat iemand in blakende gezondheid is, stevig op zijn benen staat ?

feu

wijlen
('vuur')

Afgelopen weekend werd wijlen rockster Johnny Halliday in de grootste begrafenisstoet sinds die van Victor Hugo eind negentiende eeuw over de Champs-Élysées gereden. Waarom zeggen de Fransen feu ('vuur') voor iemand die (recentelijk) overleden is? Wil dat zeggen dat hij gecremeerd is? Volgens de Vlaamse orkestleider van het televisieprogramma De Kwis is dat niet het geval: de zanger zou ingevroren worden ('Halliday on ice'), maar dat was waarschijnlijk een 'grap'. 

Het woord feu heeft niets met vuur te maken. Het komt van het Latijnse fatutus hetgeen betekent: 'die een bepaald lot heeft' of 'die zijn lot heeft volbracht'. Het lot is in het Latijn fatum. Het woord feu wordt nu vooral in juridische omgevingen gebruikt en alleen voor personen.

volgende keer:

Hoe gooi je in het Frans je kont tegen de krib?

un rond de cuir

een pennenlikker, een kantoorklerk
('een leren rondje')

Wat heeft een 'leren rondje' met een kantoorklerk te maken? Het beroep 'kantoorklerk' is bij uitstek een zittend beroep. Tegenwoordig wordt veel aandacht besteed aan de ergonomische kwaliteit van bureaustoelen, maar dat is wel eens anders geweest. Vroeger waren de stoelen zo oncomfortabel dat veel klerken hun zitcomfort vergrootten door een rond leren kussen op hun stoel te leggen.

In 1893 schreef Georges Courteline de roman Messieurs les ronds-de-cuir waarin hij de middelmatigheid van deze beroepsgroep beschreef, de kantoorklerken die idiote regels uitvoerden of daaraan onderworpen werden. Deze roman heeft ertoe bijgedragen dat rond-de-cuir een wijdverbreide uitdrukking werd om matig gemotiveerde of inefficiënt werkende ambtenaren mee aan te duiden.

volgende keer:

Hoe zeg je 'wijlen' in het Frans?

hoe vertaal je 'eerlijk' in het Frans?

je l'assure - de bonne foi - droit - franc - franchement - honnête(ment) - honorable - intègre - je le jure - juste - loyal - sincère(ment)

Om maar met Calimero te beginnen: als je iets niet eerlijk vindt, dan vind je dat je onrechtvaardig (injuste) behandeld bent en dan kun je dus zeggen: c'est pas juste ! of zoals Calimero hier zegt: c'est vraiment trop injuste ! Als je iemand wilt verzekeren van je oprechtheid ('eerlijk waar!') dan kun je iemand verzekeren: je l'assure ! of je kunt zweren: je le jure ! In zo'n geval, maar ook als je iets toegeeft ('eerlijk gezegd') kun je ook Franchement (of sincèrement) zeggen. Sincère betekent 'eerlijk' in de zin van 'oprecht'. In die betekenis kun je ook honnête, franc of de bonne foi gebruiken. Honnête heeft ook de connotatie 'betrouwbaar', net als intègre en droit. Zo kun je het hebben over un caractère droit ('een eerlijk karakter'). Motieven kunnen honorables ('eerlijk, achtenswaardig') zijn. Een eerlijke tegenstander wordt wel un adversaire loyal genoemd. Een eerlijke behandeling - daar hebben we het eigenlijk al over gehad - is een rechtvaardige behandeling, dus un traitement juste. 

Dan hebben we nog wat uitdrukkingen met het woord 'eerlijk', naast het al eerder genoemde 'eerlijk gezegd' (franchement, sincèrement, à parler franc). Als je 'eerlijk zegt' wat je van iemand vindt, dan zeg je dire franchement. 'Ik zal het je maar eerlijk zeggen' is Je vais être franc avec toi. En 'eerlijk is eerlijk': il faut reconnaître ce qui est (lett. 'je moet erkennen wat is').

volgende keer:

Wat is een leren rondje?

manger l'oreiller

klaarkomen
('het hoofdkussen opeten')

Zou een Fransman of misschien zelfs vaker een Française zijn of haar hoofdkussen opeten uit frustratie? Nee, eerder uit discretie. 

Discretie... om de kinderen of de buren niet wakker te maken door hen deelgenoot te maken van je intiemste genotsmoment kun je misschien beter je hoofd in je kussen begraven, er desnoods in bijten als je een gelukskreet voelt aankomen, of het desnoods opeten. Het 'gewone' woord voor 'klaarkomen' is in het Frans overigens veel minder prozaïsch dan het Nederlandse. Waar wij kennelijk zoiets hebben van 'zo, klaar! Dat hebben we ook weer gehad', heeft een Fransman het over jouir, en dat betekent 'genieten'. 

volgende keer:

Hoe vertaal je 'eerlijk' in het Frans?

c'est la Bérézina

zijn Waterloo vinden
('dat is de Berezina')

Dat is inderdaad precies wat het is: ik sta hier vier jaar geleden aan de oever van de Berezina, zo op het oog een lieflijk riviertje in het huidige Wit-Rusland, maar het is toch ook echt de barrière waar het inmiddels van 300.000 tot 70.000 troepen uitgedunde leger van Napoleon stuitte op zijn terugtocht uit Rusland in de winter van 1812. Slechts 40.000 man bereikten de overkant van de destijds 100 meter brede en 2 à 3 meter diepe ijskoude rivier (het was eind november). Napoleon had niet gerekend op Ruslands politiek van de verschroeide aarde waardoor de mannen en de paarden niet meer bevoorraad konden worden en velen dus van de honger stierven. Eenmaal aangekomen bij de Berezina constateerden ze dat ze de rivier niet konden doorwaden. Er moesten pontons worden aangelegd, terwijl er bij een temperatuur van 30 graden onder nul grote ijsschotsen door de rivier dreven.

Aan de definitieve nederlaag van Napoleon in Waterloo willen de Fransen kennelijk liever niet herinnerd worden, maar als er nu naar een hopeloze nederlaag wordt verwezen zeggen de Fransen dus dat het 'de Berezina' voor iemand is...

volgende keer:

Als een Fransman zijn kussen opeet, is dat dan uit frustratie?

avoir plusieurs cordes à son arc

nog andere pijlen op zijn boog hebben
('meerdere koorden aan zijn boog hebben')

Waar wij meer pijlen op onze boog kunnen hebben, doen de Fransen het dus met meer koorden (of hoe noem je dat eigenlijk bij boogschieten? ik ben duidelijk geen expert). De oudste versie van de uitdrukking (en dan hebben we het al over de dertiende eeuw) luidde avoir deux cordes à son arc en dat was niet bedoeld om meerdere pijlen tegelijkertijd af te kunnen schieten, maar bedoeld als reserve voor als het eerste koord zou knappen. Mocht de schieter zijn doel gemist hebben, dan hoeft hij dus niet naar huis om zijn boog te gaan repareren, maar hij heeft nog een tweede kans met een tweede koord. En zo kan in de uitdrukking iemand die op de ene manier er niet in is geslaagd zijn doel te bereiken nog uit een ander vaatje tappen en meteen een tweede poging wagen...

volgende keer:

Misschien een beetje precair, maar kun je in Frankrijk ook je Waterloo vinden?

les dés sont pipés

het is doorgestoken kaart
('het zijn gepijpte dobbelstenen')

... et ceci n'est pas un dé non plus ('en het is ook geen dobbelsteen'), maar een 'gepijpte dobbelsteen'. Nou ja, nu kunnen we ons bij 'gepijpt' van alles voorstellen, maar het is van oorsprong de voltooide tijd van 'fluiten', net als in de uitdrukking 'naar zijn pijpen dansen'. Een pipeau is een fluitje en vroeger ook een benaming voor een appeau, een 'lokfluitje' dat vogelgeluiden imiteerde om ze aan te lokken. Nog eerder betekende piper net als bij ons 'piepen' en in de jacht (we hebben het inmiddels over de veertiende eeuw) 'vogels lokken met piepgeluiden'. Al heel lang wordt het werkwoord piper dus geassocieerd met 'bedriegen', omdat je je immers anders voordoet dan je bent om een doel te bereiken. Dés pipés moet je dus eigenlijk zien als dobbelstenen waarmee gesjoemeld is, zodat ze vaak een hoog aantal ogen gooien. Waar wij in onze uitdrukking verwijzen naar valsspelen bij het kaarten, verwijst de Franse uitdrukking naar een gemanipuleerd dobbelspel...

volgende keer:

Kun je in het Frans ook meerdere pijlen op je boog hebben?

avoir du pain sur la planche

er is werk aan de winkel
('brood op de plank hebben')

Pas op voor valse vrienden! En dan heb ik het niet over de jongeman die zo vriendelijk is een stukje brood voor ons te snijden, maar om het taalkundige verschijnsel dat je zeker denkt te weten wat een woord betekent omdat je hetzelfde woord ook in je eigen taal kent. Denk bijvoorbeeld aan het Franse conducteur dat niet 'conducteur' betekent, maar 'bestuurder'. Zulke valse vrienden bestaan ook in uitdrukkingen. Als wij zeggen dat iemand brood op de plank heeft, dan bedoelen we dat hij of zij voldoende inkom(st)en heeft. In het Frans betekent het echter dat iemand nog veel werk heeft te verrichten. Dat levert dan misschien uiteindelijk ook veel brood op de plank op, maar laat ik het nu niet te ingewikkeld maken. Of toch... ja, want oorspronkelijk had de Franse uitdrukking dezelfde betekenis als de Nederlandse. In vroeger tijden kon brood langer bewaard worden dan tegenwoordig en wie dus veel brood op de plank had liggen, wist dat hij langere tijd vooruit kon. 

Nu we meer op vers brood zijn aangewezen, is de betekenis van de uitdrukking in het Frans verschoven. Denk aan een hele reeks geknede broden die op de plank klaarliggen om gebakken te worden. Daar heeft de bakker dus nog even werk aan.

Een andere verklaring wijst erop dat in het bargoens la planche au pain ('de broodplank') een aanduiding was voor de rechtbank. Daarbij komt nog dat de eveneens bargoense uitdrukking manger le pain du roi ('het brood van de koning eten') betekende dat je een gevangenisstraf moest uitzitten, waar je je in leven moest zien te houden met het door de staat verstrekte water en brood. En zo zouden dus de jaren van dwangarbeid en gevangenisstraf die door de rechtbank werden opgelegd door criminelen gezien worden als 'brood op de plank'.

volgende keer:

Kent het Frans ook 'doorgestoken kaart'?

tout se tient

alles hangt met elkaar samen / dat is logisch
('alles houdt zich')

'Vroeger hielden stellen van elkaar voor het leven. Hun liefde duurde tot de laatste ademtocht. Wat is het geheim van onze voorouders?' vraagt het meisje op het plaatje hiernaast, waarop de jongen antwoordt: 'Een levensverwachting van veertig jaar?' Je kunt het logica noemen... Dat is in ieder geval wel de titel die het stripje heeft meegekregen. Alles houdt zich overeind, ondersteunt zich. Zo zou je het letterlijk kunnen vertalen. Er is geen stok tussen te krijgen.

volgende keer:

Ook onder spreekwoorden vind je 'valse vrienden'. Zo betekent avoir du pain sur la planche niet wat je in eerste instantie zou denken...

hoe vertaal je 'tijd' in het Frans?

époque - ère - espace de temps - heure - instant - laps de temps - moment - période - saison - temps

Het eerste woord dat je ooit leerde in de betekenis 'tijd' was waarschijnlijk temps. Maar dat woord betekent ook 'weer' en kan dus soms tot verwarring leiden. Als je vraagt Quel temps fait-il ? dan vraag je niet naar de tijd, maar naar het weer. De juiste manier om naar de tijd te vragen ('Hoe laat is het?') is Quelle heure est-il ?

Toch kun je in de meeste gevallen het woord temps gebruiken voor het begrip 'tijd'. Maar wanneer gebruik je liever andere woorden?

We hebben al gezien dat we voor de betekenis 'tijdstip' ook heure kunnen gebruiken. 'Op tijd' is niet alleen à temps maar vooral ook à l'heure. Je gebruikt dit woord ook in contexten als 'de lokale tijd': l'heure locale, 'zomertijd (als de klok een uur wordt verzet)': l'heure d'été en bijvoorbeeld 'Greenwich-tijd': l'heure de Greenwich. 

Het woord temps zit ook in veel uitdrukkingen zoals 'tijd hebben om': avoir le temps de. Dat betekent dan dus dat je nog genoeg tijd hebt om iets te doen. Als je met 'Hebt u de tijd?' wilt weten hoe laat het is, dan vraag je niet vous avez le temps ? zoals Frans Bauer ('Heb je even voor mij?'), maar vous avez l'heure ? In de betekenis 'Heb je even?' kun je ook instant of moment gebruiken. Deze woorden gebruik je ook vooral als je refereert aan een geschikt tijdstip.

Voor een bepaalde tijdsduur kun je ook espace de temps (niet te verwarren met espace-temps, de 'ruimte-tijd' van Einstein) of laps de temps gebruiken: un laps de temps de cinq minutes ('een tijd van vijf minuten'). 

Heb je het over een heel tijdvak, dan komt naast temps het woord époque in aanmerking: l'époque romaine ('de Romeinse tijd, de tijd van de Romeinen'). 'Indertijd' is ook à l'époque. Ook de woorden saison en période zijn hier mogelijk en een wat plechtiger woord in dit verband is ère, dat meestal een langere periode aanduidt: l'ère chrétien ('de christelijke tijd') of en l'an 1500 de notre ère ('in het jaar 1500 van onze tijdrekening'). 

volgende keer:

Hoe kun je zeggen dat alles met elkaar in verband staat?

qu'on en finisse

laten we ermee ophouden / nu is het wel genoeg
('dat we ermee ophouden')

De subjonctif - in het Nederlands 'aanvoegende wijs' - is in onze taal nagenoeg verdwenen. Hij bestaat nog in enkele versteende uitdrukkingen als 'Leve de koning' of 'Het ga u goed'. In de Romaanse talen is hij nog heel levend, vooral in bijzinnen. Die bijzinnen kunnen zelfs als hoofdzin gebruikt worden, zoals je in de voorbeelden op het plaatje kunt zien. Eigenlijk is de hoofdzin weggevallen. Daarin had iets kunnen staan als Je voudrais ('ik zou willen'). Als het werkwoord in de hoofdzin een wens uitdrukt, wordt in de bijzin die met que ('dat') begint een subjonctif gebruikt. Letterlijk zeg je nu 'Dat ze rustig wordt! Dat ze zwijgt! Dat ze glimlacht! Dat we ophouden met die aanvoegende wijs! In het Nederlands zou je hier een vertaling kunnen geven met 'laten' en dan krijg je zoiets als Laat ze alsjeblieft rustig worden! Laat ze haar mond houden! Kan ze nou niet eens glimlachen? Laten we nou maar eens ophouden met die aanvoegende wijs...

volgende keer:

Hoe vertaal je 'tijd' in het Frans?

cuisiner quelqu'un

iemand uithoren
('iemand koken')

Laat ik me eerst distantiëren van de pijnlijke stereotiepen op het begeleidende plaatje dat ik uitgerekend nu de decembermaand is begonnen bij deze uitdrukking heb geplaatst... We zien twee bleekneuzen (hoezo stereotype?) in kookpotten zitten. Ze beklagen zich over hun situatie: 'Wat een ellende! Opgegeten worden door kannibalen!!! - Ja... het is triest!.. En ze hebben er niet eens wat sjalotjes en een laurierblaadje bij gedaan!' 

Eerlijk gezegd is het verband tussen 'koken' en 'uithoren' me nog niet helemaal duidelijk. Het lijkt me dat je een heel goede ondervragingstactiek moet hebben om iemand uit te horen terwijl je hem aan het koken bent. De tijd om alle details eruit te krijgen, lijkt me erg beperkt. Of je moet het zien als een martelmethode om mensen snel aan het praten te krijgen. De praktijk heeft echter bewezen dat dat niet altijd de meest betrouwbare resultaten oplevert. Of moeten we het zien als 'iets helemaal uitkoken', bijvoorbeeld een kip, waarvan als je maar lang genoeg doorkookt, al het vlees van het bot valt. Wie het weet mag het zeggen, maar het is een feit dat als bijvoorbeeld de politie het naadje van de kous wil weten, iemand gaat 'koken' om achter de waarheid te komen...

volgende keer:

Hoe zeg je in het Frans 'laten we ermee ophouden'?

une pièce rapportée

aangetrouwde familie
('inzetstuk')

Een pièce rapportée is eigenlijk een stukje stof dat gebruikt wordt om kleding te repareren, een inzetstuk. Figuurlijk wordt het ook gebruikt om te verwijzen naar iemand die door een relatie tot een nieuwe familie toetreedt. Het heeft een beetje een negatieve bijklank, net als ons begrip 'de kouwe kant'. Als je daarentegen vindt dat een nieuw familielid een aanwinst betekent voor die familie, kun je ook spreken van een valeur ajoutée ('toegevoegde waarde'), dezelfde term dus als die gebruikt wordt in TVA (taxe sur la valeur ajoutée, 'belasting op de toegevoegde waarde', ofwel BTW). 

volgende keer:

Het is inmiddels duidelijk dat het Frans vele culinaire uitdrukkingen kent. Maar wat betekent het als je 'iemand kookt'? Hebben de Fransen kannibaalse trekjes?...

dîner à la fortune du pot

eten wat de pot schaft
('dineren op goed geluk van de pot')

De uitdrukking verwijst net als in het Nederlands naar de pot waarin in de achttiende eeuw het etensmaal voor de hele familie werd bereid. Wie onaangekondigd verscheen, kon dus een eenvoudige maaltijd krijgen, wat de pot schaft. Je kunt ook iemand inviter à la fortune du pot, waar wij zouden zeggen: 'Kom je een hapje mee-eten?' Dat betekent dat je van harte welkom bent aan tafel en dat je gewoon eet wat de pot die dag schaft...

volgende keer

Hoe kan er in het Frans verwezen worden naar de 'kouwe kant' van de familie?

prendre le pas sur

zwaarder laten wegen dan, laten prevaleren
('de stap nemen op, voor(uit)marcheren')

De uitdrukking komt waarschijnlijk uit de militaire wereld, waar la cadence au pas ('marcheren') bij de troepen de regel is. Prendre le pas sur betekent dan letterlijk zoiets als 'voor de troepen uit marcheren', hoewel dat niet de figuurlijke betekenis is van deze uitdrukking. Het betekent namelijk niet dat je vooruitloopt op anderen, maar dat je aan een bepaalde activiteit de voorkeur geeft boven een andere, dat je iets zwaarder laat wegen dan iets anders dus, zoals bijvoorbeeld in deze tekst uit het Europese Parlement: Les diminutions des dépenses ne peuvent pas prendre le pas sur les exigences de qualité de service (...): 'Kostenbesparingen mogen niet belangrijker zijn dan of ten koste gaan van de kwaliteit van de dienstverlening (...)'.

volgende keer:

Hoe zeg je 'eten wat de pot schaft' in het Frans?

la fin des haricots

het bittere einde
('het einde van de bonen')

Gelukkig kunnen wortel, komkommer, aardappel, aubergine, tomaat en radijs nog afscheid nemen van de twee bonen... Wederom maken we kennis met een van de vele culinaire uitdrukkingen die het Frans rijk is. Het gaat hier om een redelijk recente uitdrukking, die pas bestaat sinds het begin van de twintigste eeuw. Over de verklaring zijn de geleerden het niet eens. Sommigen brengen het in verband met de tijd van vóór de televisie, toen gezinnen nog avonden lang aan gezelschapsspelletjes deden, waarbij niet ingezet werd met geld, maar met bonen. Had je geen bonen meer over, dan was het einde spel en kon je met je grote teen gaan spelen. Immers, de t.v., spelcomputers en mobiele telefoons moesten nog worden uitgevonden...

Een andere verklaring luidt dat bonen vroeger het goedkoopste voedsel waren in kostscholen, gevangenissen en arme gezinnen. Waren zelfs de bonen op, dan was er dus echt niets meer te eten, het bittere einde dus...

volgende keer:

Hoe laat je iets prevaleren in het Frans?

hoe vertaal je 'cijfer' in het Frans?

chiffre - indice - note - point - statistiques - taux

Sommigen missen in dit lijstje misschien het woord nombre maar dat is een 'getal'. En als het om cijfers gaat, moeten we precies zijn: in principe bestaan er in ons systeem maar tien cijfers en getallen kunnen uit meer cijfers bestaan. Het woord voor 'cijfer' is dan ook in principe chiffre, overigens afgeleid van het Arabische woord voor 'nul', een cijfer dat de Romeinen niet gebruikten. Maar zelfs van een abstract en precies begrip als 'cijfer' bestaan afgeleide betekenissen. Het bekendste is misschien het 'schoolcijfer' dat in het Frans met point kan worden aangegeven, maar meestal met note : 'een cijfer geven' is noter (bijvoorbeeld: noter dix sur vingt betekent in Franse scholen waar doorgaans met een twintigpunts- in plaats van met een tienpuntsschaal wordt gerekend: 'een vijf geven') of mettre une note à. Je kunt als leerling une bonne note of une mauvaise note krijgen.

Als je met een 'cijfer' een 'uitgedrukt getal' of een 'gehalte' bedoelt, kun je taux  ('gehalte') of indice ('kencijfer, indexcijfer') gebruiken: le taux de naissance is 'het geboortecijfer'. Als 'de cijfers' je iets vertellen over hoe het bijvoorbeeld gesteld is met de werkloosheid of de mate waarin we ons veilig voelen, dan raadpleeg je de statistiques. En sta je in de rode cijfers, dan ben je à découvert...

volgende keer:

Ook voor 'het bittere einde' hebben de Fransen een culinaire uitdrukking. Welke?

saisir la balle au bond

de gelegenheid aangrijpen
('de bal in de vlucht pakken')

Als je snel van een zich plotseling voordoende gelegenheid wilt profiteren, moet je proberen de bal te grijpen terwijl die geworpen wordt, voordat de bal de grond raakt, in de vlucht dus. Je kunt in zo'n geval trouwens in het Frans de gelegenheid ook 'bij de haren grijpen' : saisir l'occasion aux cheveux.

volgende keer:

Hoe vertaal je 'cijfer' in het Frans?

si ça se trouve

wie weet, misschien wel
('als dat het geval is')

Misschien is de uitdrukking een ellips van si ça se trouve être le cas ('als dat het geval blijkt te zijn'). Het wordt in ieder geval in omgangstaal gebruikt in de betekenis van 'wie weet' (ook wel qui sait) of 'misschien wel'.

Bijgaand plaatje komt van een Belgacomreclame met de volgende leuze:

Si ça se trouve, les planches à repasser ne sont que des planches de surf qui ont abandonné leurs rêves et trouvé un vrai boulot ('Misschien zijn strijkplanken wel niets anders dan surfplanken die hun dromen hebben opgegeven en een echte baan hebben gevonden').

We blijven dromen. Wie weet wat daar nog van komt?

volgende keer:
Hoe kun je in het Frans een gelegenheid aangrijpen?

tomber comme un couperet

inslaan als een bom
('vallen als een hakmes')

In de zestiende eeuw was een couperet een mes met een lang lemmet dat gebruikt werd om vlees te hakken. Later werd ook het beruchte mes van de guillotine met dezelfde term aangeduid. Zodra het werd losgelaten, kwam het mes onmiddellijk op de nek van de veroordeelde terecht, met de bekende onaangename en onherroepelijke gevolgen, zoals een precisiebom die plotseling inslaat. De uitdrukking kan nu gebruikt worden voor iedere - vaak onvoorziene - situatie die zich plotseling voordoet en doorgaans onaangename consequenties heeft.

volgende keer: 

Hoe zeg je in het Frans 'wie weet?'

une tête de mule

een stijfkop
('een muilezelhoofd')

'Nou, kom op... wees niet zo'n stijfkop... Ik zweer het!!! Ik heb je in de paardenlotto op plaats één gezet!!!' - 'Nee, ik wil niet!!!'

Ezels en muilezels hebben de reputatie koppig te zijn en niet te willen gehoorzamen als ze geen zin hebben. Het is dus niet verbazingwekkend dat  van iemand die koppig en onverzettelijk is gezegd wordt dat hij een muilezelhoofd heeft. Een oudere versie leek trouwens meer op wat wij in het Nederlands zeggen: têtu comme une mule ('koppig als een muilezel').

volgende keer:

Hoe zeg je in het Frans dat iets 'inslaat als een bom'?

c'est coton !

dat is een heidens karwei
('dat is katoen')

De jongen kijkt er heel opgewekt bij, maar vergis je niet. Werken op een katoenplantage was en is zware arbeid. En de verwerking daarna ook. Daarop schijnt de Franse uitdrukking, die in de tweede helft van de negentiende eeuw verscheen, te zijn gebaseerd: het weefproces vereist voortdurende aandacht om te voorkomen dat katoenproppen de kwaliteit van het product verpesten en daarbij komt dan nog dat de in de lucht ronddwarrelende katoenvezels ogen en luchtwegen behoorlijk kunnen gaan irriteren. Al met al een heidens en dus ook riskant karwei...

volgende keer:

Hoe noem je een 'stijfkop' in het Frans?

faux-cul

hypocriet
('nepkont')

Geloof het of niet, maar een jaar of vijftien geleden, toog ik met een paar collega's naar een natuurgebied om daar 'compromitterende foto's' te maken met voorbindbipsen uit een feestwinkel, om daarmee later een groep leerlingen te confronteren met hun choquerende mooning-gedrag (het tonen van je blote kont in het publiek) tijdens een werkweek in Tsjechië. De fotosessie ging uiteraard gepaard met veel hilariteit tot... er een spiernaakte man uit het struikgewas verscheen die verbeten uitsprak: 'Vindt u dit leuk?!' In onze poging om een rustige plek uit te kiezen waar we onbespied ons plannetje uit konden voeren, hadden we niet geweten dat we ons uitgerekend in een gebied bevonden voor naaktrecreatie...

Maar terug naar de toch op zijn minst eigenaardige uitdrukking. Een faux-cul was ooit inderdaad een soort voorbindbips, maar dan niet aan de buitenkant, maar aan de binnenkant. Zoals schoudervulling je een imposanter postuur kan geven, zo kon deze faux-cul je een imposanter posterieur geven. Het is duidelijk dat je je daarmee anders voordoet (althans uiterlijk) dan je werkelijk bent, dus de stap naar de betekenis 'hypocriet' is begrijpelijk.

volgende keer:

Wat bedoelt een Fransman als hij iets 'katoen' noemt?

hoe vertaal je 'nieuws' in het Frans?

actualité(s) - échos - faits divers - info(rmation)s - journal (télévisé) - du nouveau - nouvelle(s) - quoi de neuf 

Als je goed nieuws van iemand krijgt, dan zijn dat de bonnes nouvelles. Het kan ook om één nieuwtje gaan: J'ai une bonne nouvelle ('ik heb goed nieuws'). Je kunt zo ook naar iemand informeren: j'espère avoir bientôt de tes nouvelles ('ik hoop snel iets van je te horen'). 

Gaat het om nieuws van de wereld, dan gebruik je eerder actualités of informations, vaak afgekort tot les infos (en les actus). Die krijg je dan via de krant (le journal) of de televisie (le journal télévisé). 'Gemengd nieuws' in de krant, de zogenaamde 'korte berichten' heet in het Frans faits divers en 'plaatselijk nieuws' kan worden aangeduid met échos. Als iets in het nieuws is, dan is het d'actualité. 'Iets nieuws' is du nouveau of du neuf. Dat laatste zit ook in de uitdrukking quoi de neuf - in sms- of WhatsApp-taal ook wel qd9 : 'nog nieuws?' 

volgende keer:

Wat wil je in het Frans zeggen met een voorhangbips?

donner des noms d'oiseaux

uitschelden, met scheldwoorden overladen
('vogelnamen geven')

Je kunt elkaar in het Frans kennelijk maar beter geen vogelnamen geven, want daarmee wordt zelden iets goeds uitgedrukt. Misschien moet ik eerst de cartoon uitleggen. Enige tijd geleden stelde een gemeenteraadslid van de Franse gemeente Sermesse (Saône et Loire, 172 inwoners) voor een stemming te houden over hoe de inwoners zichzelf wilden noemen: Sarmates, Sarmatiens, Sermassiens, enz. De inwoners bleken daar echter geen enkele behoefte aan te hebben. Zij (en hun omwonenden) noemden hen al sinds jaar en dag Sermessois en daar wilden ze niets aan veranderen. Gefrustreerd bezorgde het gemeenteraadslid vervolgens een buitengewoon beledigende brief in iedere brievenbus. De cartoon suggereert dat hij voor iedere inwoner een eigen scheldwoord had bedacht. Zo roept de ene uit Moi, c'est vieux hibou ! (lett. 'ik ben een oude uil': 'ik ben een bosneuker!', een 'bosneuker' is een 'rare snuiter' en in homo-taal een scheldwoord voor 'hetero'). Moi, c'est manchot ! ('Ik word pinguïn genoemd', maar manchot betekent ook 'onhandig, twee linkerhanden'). Weer een ander wordt rapace ('roofvogel, maar figuurlijk 'gierigaard') genoemd. Et moi c'est Bécasse ! (een bécasse is een snip, maar figuurlijk betekent het 'domme gans'). Moi c'est pingouin ! ('ik ben een grapjas'). Vautour !? ('gier', maar ook bijvoorbeeld in de politiek gebruikt voor mensen die wij 'haviken' zouden noemen). Vieille pie ! (lett. 'ouwe ekster': 'oude vrijster'). Nog een greep uit het vogelwoordenboek: een buse ('buizerd') is een uilskuiken. Een butor ('roerdomp') is een 'ongelikte beer'. Een autruche ('struisvogel') is een hypocriet of iemand die zijn kop in het zand steekt. Een vieille chouette ('oude uil') is een 'oude heks'. Met een grue ('kraanvogel') kan een snol of hoer worden aangeduid en een poule mouillée ('natte kip') is een schijterd of een lafbek.

volgende keer:

Hoe vertaal je 'nieuws' in het Frans?

suer sang et eau

bloed, zweet en tranen / zich in het zweet werken
('bloed en water zweten')

Tegenwoordig krijgen we bij de uitdrukking 'bloed, zweet en tranen' misschien spontaan een melodie van André Hazes in het hoofd dat door een vol stadium wordt gescandeerd, maar het is eigenlijk een bijbelse verwijzing. 

Ook de Franse uitdrukking is al heel oud, en luidde aanvankelijk suer sang et larmes ('bloed en tranen zweten') en zat daarmee dus nog dichter in de buurt van ons 'bloed, zweet en tranen'.  Het verwijst naar de dood van Christus. Volgens de legende veranderde zijn zweetdruppels in tranen toen ze de aarde bereikten. Het water - zweet dus - is het symbool van het zware werk dat men verricht, tot bloedens toe zelfs...

volgende keer:

Waarom kun je in het Frans maar beter niet naar vogels worden genoemd?

araignée du matin, chagrin, araignée du midi, souci, araignée du soir, espoir

ochtendrood, water in de sloot
(ochtendspin, verdriet, middagspin, zorg, avondspin, hoop)

Alle talen kennen meteorologische rijmpjes. Waar wij naar de rode verkleuring van de hemel kijken, letten Fransen op het gedrag van spinnen. Als spinnen 's ochtends actief zijn, betekent dat dat ze niet door dauw worden gehinderd en de afwezigheid van dauw wijst op komende regen. Maakt de spin 's middags haar web, dan betekent dat ook dat er regen op komst is en dat zij dus haast moet maken om haar web op tijd af te krijgen, maar een spin die in de avondschemering rustig rondwandelt is volledig ontspannen omdat het mooie weer aan zal blijven. De uitdrukking kan ook figuurlijk worden uitgelegd: als je 's morgens vroeg al druk in de weer bent, is dat omdat je alle zeilen bij moet zetten om in je behoeften van alle dag te kunnen voorzien, kun je je het veroorloven tot de middag te wachten, dan is de behoefte al minder en wie tot de avond kan wachten, kan kennelijk voor zijn plezier werken...

volgende keer:

Hoe klinkt 'bloed, zweet en tranen' in het Frans?