We hebben allemaal wel een woordje Frans geleerd op school. We kennen de rijtjes van être en avoir, zeggen 'bonjour' en 'au revoir', maar eenmaal in Frankrijk staan we soms met onze mond vol tanden en blijken die Fransen ineens heel andere dingen te zeggen dan we op school geleerd hebben. Hoe zeg je de dingen nou echt in het Frans van vandaag?
Typischfrans is ook te vinden op Twitter: @typischfrans_tw
Ik heb inmiddels recht van spreken, maar vooral voor jongere kinderen is de generatiekloof tussen henzelf en hun ouders een enorme en onoverbrugbare. Vandaar dat zij hun ouders vaak aanduiden met mes vieux. Ik herinner me nog de laatste zin van een versje dat ik vijftig jaar geleden voor mijn moeder schreef: 'En hoe oud wordt mama nu ? / al zevenendertig, Hu!' waarbij 'hu!' mijn angst uitdrukte voor haar dood, die bij het bereiken van deze onvoorstelbaar hoge leeftijd wel zeer aanstaande moest zijn. Gelukkig hield ze het nog een halve
Als je met de nieuwe generatie over je kindertijd vertelt... 'Destijds hadden we geen internet, geen smartphone en ook geen 3D-films! Maar we hadden walkmans, cassettes, bandrecorders, telefooncellen...' / 'Wat ben jij oud!!' ... zien ze dit voor zich!
iemand niet kunnen pruimen ('iemand in de neus hebben')
Als wij iemand niet kunnen pruimen, komt die onze neus uit. In Frankrijk blijft de betreffende persoon in je neus zitten, want misschien nog wel een stuk onprettiger is.
Fysiek is het uiteraard onmogelijk - zelfs als je zo goed beneusd bent als Cyrano de Bergerac - om een persoon in je gok te herbergen, dus het gaat waarschijnlijk niet om de lijfelijke aanwezigheid zelf, maar om de lichaamsgeur die niet te harden is. Zo kun je in het Frans ook zeggen: je ne peux pas le sentir (lett. 'ik kan hem niet ruiken') wat uiteraard niet betekent dat de persoon in kwestie volkomen geurloos is, maar juist dat je zijn (of haar) geur niet kunt verdragen. En dan probeer je misschien zo hard mogelijk uit te ademen om de (geur van de) persoon in kwestie je neus uit te krijgen.
'Ik zou je het liefste in een doosje willen doen, en je bewaren, heel goed bewaren' werd in 1959 door Donald Jones gezongen in de televisieserie Pension Hommeles. Maar waar dat in de tekst van Annie M.G. Schmidt gebeurde uit tederheid, is dat in de uitdrukking van vandaag vooral uit een gevoel van spot over de naïviteit van het slachtoffer of om iemand op de zenuwen te werken.
Aan het eind van de negentiende eeuw betekende emboîter ('ineenschuiven, omsluiten, precies in elkaar passen' (denk aan sardineblikjes), maar ook 'vlak achter iemand aanlopen' of 'iemand slaafs volgen') ook 'de spot drijven met'. Dat kun je zo tergend doen, dat iemand helemaal vastloopt, geen uitweg meer vindt en niet meer weet hoe zijn belager van repliek te dienen.
Wat is de twijfelachtige verdienste van deze gediplomeerde? Hij of zij heeft het ronddraaien verhinderd. In de originele negentiende-eeuwse van deze uitdrukking heette het nog danser en rond. Het gaat dus om iemand die een intiem feestje verstoort waarop gezellig in het rond gedanst wordt.
volgende keer: zou ik u het liefste in een doosje willen doen...
niet goed in je vel zitten/ met het verkeerde been uit bed gestapt zijn ('van slecht haar zijn')
Wie een slecht humeur heeft, zendt meestal heel directe signalen uit. Het is direct zicht- of voelbaar dat je niet in goeden doen bent. En nog eerder dan je huid is je gezichts- en lichaamsbeharing te zien. Je haren kunnen overeind gaan staan bijvoorbeeld.
In de zestiende eeuw betekende changer de poil al 'van houding/karakter veranderen'. Être de mauvais poil kwam pas in de negentiende eeuw in zwang.
volgende keer: gaan we dwarsliggen (in rondjes)...
Een uitzondering kan natuurlijk alleen bestaan als er een regel is, een waarheid als een koe. Maar het gaat hier niet om een simpele constatering zoals 'ieder nadeel heb zijn voordeel'. De uitdrukking komt uit de rechtspraak waarin gold (en geldt): exceptio firmat regulam in casibus non exceptis (Latijn voor: 'de uitzondering bevestigt de regel in niet genoemde uitzonderingen'). Neem het voorbeeld van een levensverzekering, waarin de regel luidt dat er in het geval van een overlijden een som wordt uitgekeerd aan de verzekerde. Bij een verzekering hoort echter altijd een (lange) lijst uitzonderingen, in dit geval bijvoorbeeld het uitoefenen van gevaarlijke sporten of zelfdoding. Als een bepaald geval echter niet expliciet is opgenomen in de kleine lettertjes, dan is de regel dus van toepassing en wordt er wel uitgekeerd: de uitzondering bevestigt de regel.
volgende keer: zitten we niet goed in ons... haar.
Het mag natuurlijk wel - daarom zetten we ook geen streep door de toeter - maar het getuigt zo van een gebrek aan opvoeding, dat we gemeend hebben een stichtende opmerking aan het bord toe te moeten voegen waarin degenen die desondanks in de verleiding komen om zich van hun claxon te bedienen in gepaste taal wordt verzocht hier toch van af te zien...
volgende keer: bespreken we de uitzondering die de regel bevestigt...
In de standaardtaal zou je dit met recht een taudis kunnen noemen, in straatfrans kan het ook gebruikt worden voor een wat vervallen appartement of rommelige kamer, waarin wel degelijk gewoond wordt. Het woord is afgeleid van het in onbruik geraakte werkwoord tauder dat 'beschutting zoeken' betekende.
gelijk heb je! ('jij hebt het gezegd, blaaskaak!')
Bouffi is een bijvoeglijk naamwoord dat 'bol, pafferig, opgeblazen' betekent, maar in de uitdrukking van vandaag staat het in feite alleen maar voor het rijm. Het is te vergelijken met tu parles, Charles ! (had je gedacht...), cool, Raoul ! en à l'aise, Blaise ! (rustig maar!). Het is dus ook niet verwonderlijk dat Jamy Gourmaud de uitdrukking in zijn populair wetenschappelijke stripboekenserie aanpaste tot Tu l'as dit, Jamy !
Is er in deze stad een bende bezig die valse eurobiljetten uitgeeft? Dit bedrijf heeft het een hele tijd aangezien, maar de maat is nu vol: er mag niet meer worden betaald met briefjes van 15 euro. Kennelijk werden die toch door de bank niet geaccepteerd. De klanten hadden het toch kunnen weten. Voortaan maar weer gewoon de rekening betalen met briefjes van 25...
volgende keer: laat een weekje op zich wachten. Ik ga even wandelen in Drenthe...
Hoe het staat met de hygiëne van deze kleine Zuid-Amerikaanse aapjes, die bij ons bekend zijn onder de naam tamarinds (ook de kapucijnaapjes horen tot dezelfde familie) weet ik niet, maar in Franse straattaal kan hun naam (sagouin, van het Portugese saguim) gebruikt worden zoals bij ons 'zwijn, varken' voor mensen die hun persoonlijke en maatschappelijke hygiëne niet zo serieus nemen. Le sagouin is ook de titel van een populaire, ontroerende roman (1951) van François Mauriac, waarin de hoofdpersoon - een aan zijn lot overgelaten vervuild en verstandelijk beperkt kind - door zijn moeder le sagouin genoemd wordt.
iemand iets wijs maken / in de maling nemen ('het goed geven')
Dit misverstand zal al snel ontstaan bij Fransen, aangezien het werkwoord bailler (zonder accent circonflexe, o.a. 'geven') bij hen meestal niet (meer) bekend is. Zij herkennen wel het werkwoord bâiller (met accent circonflexe, 'gapen, geeuwen'), maar dat heeft met de uitdrukking niets van doen. Het la is een verkorting van la chose ('het ding, iets' en in de precieze context van de uitdrukking doorgaans 'datgene wat net gezegd is') en belle ('mooi') geeft een soort ironische toevoeging, net als bijvoorbeeld in het Nederlands: 'dat heb je toch maar mooi voor elkaar' of 'mooi niet', of 'ja, dat is mooi, zeg'. De uitdrukking wordt of werd vaak in de vorm vous me la baillez belle gebruikt in de betekenis van 'daar zeg je me iets wat ik niet kan geloven': 'Ja, maak dat de kat wijs'.
diep in zijn/haar/diens hart ('in zijn binnenste geweten')
Een strak interieur, maar daar heeft de uitdrukking natuurlijk niets mee te maken. Intérieur is het Franse woord voor 'binnen' en 'binnenste'. Het woord for komt niet meer los voor maar alleen in de uitdrukking van vandaag. Het woord komt van het Latijnse forum, dat vaak vertaald wordt als markt, maar dat dekt maar gedeeltelijk de lading. Nu denken we bij 'forum' meestal aan 'discussie', wat ook herleidbaar is tot de meervoudige functie die het forum in Romeinse steden had. Mensen ontmoetten elkaar er om inderdaad handel te drijven, met elkaar in discussie te gaan en ook om recht te spreken. In de zeventiende eeuw had het woord for deze laatste betekenis, nl. '(kerkelijke) rechtbank'. Met for intérieur werd (en wordt) dus de 'innerlijke rechtbank' aangeduid, ofwel ons geweten dat zich een oordeel vormt over onze daden. Daarnaast bestond eeuwen geleden ook het for extérieur (nu in onbruik geraakt) waarmee dus de 'externe rechtbank', de echte rechtbank van de maatschappij met rechters en advocaten werd aangeduid.
volgende keer: zetten we u op het verkeerde spoor...
In de vijftiende eeuw werd moed in de buik gesitueerd. Dat klinkt misschien vreemd, maar denk ook maar eens aan de Engelse uitdrukking to have the guts als je wilt zeggen dat iemand lef heeft. Ook daar wordt moed dus in de ingewanden aangetroffen. En iemand die geen lef heeft, kan het in zijn broek doen. Dan werken diezelfde ingewanden dus even niet zoals je zou willen. Als die buik week is, dan is de moed je dus in de schoenen gezakt. Vijf eeuwen later werd de uitdrukking voor het eerst opgetekend toen de geallieerden overwogen om de vijand aan te vallen in de Balkan, dat werd beschouwd als de zwakke plek - le ventre mou - van Europa. Uiteindelijk werd deze regio echter 'bevrijd' door de Sovjets.
In de veertiende eeuw had deze uitdrukking de letterlijke betekenis 'op het goede moment, precies op tijd'. Van de vijftiende tot de achttiende eeuw verschoof de betekenis naar 'gelukkig, onder gunstige voortekenen', maar hoe zich dat vervolgens precies tot een (soms ironische) uitdrukking van goedkeuring heeft ontwikkeld, is niet helemaal duidelijk.
Door de kaarten opnieuw te schudden, creëer je weer nieuwe kansen. Wij schudden de kaarten, de Fransen 'slaan' ze (battre les cartes). Verwar het werkwoord rebattre (re + battre, 'weer slaan/schudden') niet met rabattre (re + abattre, 'weer neerslaan/doden') Rabattre betekent dus zoiets als 'neerslaan, neerdrukken' maar ook 'verminderen, matigen'. Abattre komt trouwens weer wel voor in het kaartspel: abattre son jeu betekent 'zijn kaarten op tafel leggen'.
Heb je er genoeg van je ogen neer te slaan? Sluit je dan aan bij de anti-uitschotgeneratie!
uitschot
In 2005 schokte Sarkozy grote delen van de Franse natie door na de rellen in de banlieue bij een bezoek aan diezelfde banlieue in Argenteuil temidden van een ontevreden menigte te roepen: Vous en avez assez de cette bande de racailles ? On va vous en débarrasser ! ('Hebt u genoeg van deze bende uitschot? We zullen u ervan verlossen'). Zijn enige antwoord op de problemen in de Parijse voorsteden was dus polarisatie en repressie. Daarmee werd het woord racaille al snel een soort geuzenwoord. In de banlieues zelf gingen bewoners zichzelf ermee aanduiden. Een bekende rapgroep gaf zichzelf deze naam. Meestal is hierbij de ondertoon positief, zoals ook op de foto: houd op de slachtofferrol te spelen, maar neem je lot in eigen hand en stijg uit boven je uitschotstigma, maar voor sommigen blijft het vooral een stoer imago waarmee ze zich willen proberen te handhaven in het harde banlieueleven:
volgende keer: hebben we een inclusieve bijdrage...
eten als holle bolle Gijs ('eten als een kankergezwel')
De Nederlandse variant klinkt wat vriendelijker. We zien meteen de goedgemutste zwaarlijvige Gijs voor ons in de Efteling die tevreden een boer laat als we een lege verpakking in zijn mond hebben gegooid. Daarmee vergeleken is het beeld van een kankergezwel dat zich door gezond weefsel in ons lichaam heen vreet, een stuk verontrustender. Maar het kan ook dat het gaat om een verbastering van chantre ('voorzanger'). Net als monniken en kanunniken hadden voorzangers in het verleden wel de reputatie van levensgenieters die wel van een lekker maaltje en drankje hielden...
volgende keer: bespreken we de reputatie van uitschot...
er is geen kip / er is geen hond ('er is geen kat')
Als het zo doorgaat met de besmettingen, zien we binnenkort misschien weer geen hond of kip (of kat?) op straat, in ieder geval geen Nederlandse hond, kip of kat op buitenlandse straten...
Zowel katten, honden als kippen zijn tegenwoordig voor hun voortbestaan doorgaans afhankelijk van mensen, dus als je deze dieren ergens niet aantreft, zul je er waarschijnlijk ook geen mensen aantreffen.
Er bestaat ook een scabreuzere en vrouwonvriendelijke verklaring. Chat, inmiddels meestal gefeminiseerd tot chatte is ook een aanduiding voor het vrouwelijk geslachtsdeel, niet alleen omdat dat van nature zacht behaard is als een kat (vandaar ook ons 'poes'), maar ook omdat het net zo wordt uitgesproken als chas ('oog van de naald', een gat dus of een spleet...). Jonge bronstige mannen die ergens niets van hun gading wisten te vinden, zouden daarom gezegd hebben dat er geen kat of k.t te vinden was...
volgende keer: hebben we het over holle bolle Gijs...
aan het werk gaan / de handen uit de mouwen steken ('naar de steenkool gaan')
Al is het beroep in West-Europa uitgestorven, je ziet ze meteen voor je: de stoere mannen met hun zwarte gezichten die er niet voor terugdeinzen meters onder de grond af te dalen en in het duister hun noeste arbeid te verrichten. Dat waren voorwaar mannen die bereid waren hun handen uit de mouwen te steken. Maar de uitdrukking is in de jaren '30 ontstaan in de wereld van de prostitutie en duidde op een 'regulier beroep' in tegenstelling tot dat van de prostituees en hun pooiers. Vervolgens werd het overgenomen door de onderwereld, waar het 'een eerlijk beroep uitoefenen' ging betekenen. In de theaterwereld ging het betekenen 'zich belangeloos inzetten, zichzelf niet sparen'. Pas in de jaren '80 van de vorige eeuw kreeg het zijn huidige, algemene betekenis van 'aan het werk gaan'.
volgende keer: is er geen kip, geen hond noch een ander dier...
geheel volgens het boekje / in de houding ('de pink op de broeknaad')
Als een militair zijn respect tegenover een superieur moet betuigen, gaat hij in de houding staan, kaarsrecht met de armen strak langs het lichaam, vaak met één hand tegen de pet om te salueren, zodat slechts één hand, of de pink van die hand de broeknaad raakt.
Vaak wordt deze uitdrukking ironisch gebruikt, als iemand - buiten de militaire wereld - wel erg kritiekloos of zelfs slaafs - de taak uitvoert die hem of haar wordt opgedragen.
voor rotte vis uitmaken ('uitschelden als rotte vis')
In het Frans is de uitdrukking eigenlijk wat vreemder of in ieder geval onzuiverder dan in onze taal. Hoewel natuurlijk hetzelfde bedoeld wordt, suggereert de Franse uitdrukking taalkundig in feite dat het de rotte vissen zelf zijn die iemand uitschelden, wat uiteraard tamelijk onmogelijk is. Maar dat de uitdrukking is ontstaan op de vismarkt waar de visverkoopsters ('vijswijven') een zekere reputatie hadden op het gebied van hun woordkunsten, lijkt duidelijk.
volgende keer: leggen we de vinger op de broeknaad...
Weer een gevalletje nomen est omen? De straatnaam (rue monte au ciel - 'Stijg-op-naar-de-hemelstraat') suggereert een bijzondere geneeswijze op de afdeling geriatrie van dit ziekenhuis, maar of de patiënt daar nou op zit te wachten, is maar de vraag...
Zoals het spreekwoord zegt: Dekbed bevroren, Kou aan je oren...
vernikkelen / sterven van de kou ('zich afpellen')
Peler komt van het Latijnse pilare ('ontharen, de huid schoonmaken') en wordt ook gebruikt in de betekenis 'vervellen' (onovergankelijk) en 'schillen, pellen' (overgankelijk). In straattaal staat het echter voor 'vernikkelen van de kou'. Misschien heb je het gevoel dat je zo stevig vervelt dat je de beschermende werking van de huid mist en de kou dus rechtstreeks in je binnenste dringt. En als de kou maar indringend genoeg is, voelt het misschien zelfs alsof je gevild wordt. Het werkwoord kan zowel onpersoonlijk (il pèle, 'het is koud') als persoonlijk (je pèle (de froid), 'ik sterf van de kou') gebruikt worden. Het kan wederkerend gebruikt worden: Je me les pèle ('ik sterf van de kou') en wie zich afvraagt wat deze (mans)persoon dan 'vilt': dat les vervangt les couilles ('de ballen'): je me pèle les couilles is de volledige variant.
naast je schoenen gaan lopen / het te hoog in je bol krijgen ('het dikke/grote hoofd nemen / een groot hoofd krijgen')
Eerder besprak ik al eens een uitdrukking die letterlijk 'naast zijn schoenen lopen' betekent: marcher à côté de ses pompes, maar die betekent iets anders, nl. 'van slag zijn, niet in je gewone doen zijn'. Als je het echter te hoog in je bol krijgt na een succesje, dan krijg je in het Frans een groot hoofd. Prendre is natuurlijk letterlijk 'nemen, pakken' en zo is het ook op het plaatje uitgebeeld, maar betekent ook 'krijgen' in de zin van 'een lichamelijke verandering ondergaan' waarbij die verandering er iets aan toevoegt. Denk bijvoorbeeld aan prendre des kilos, waar wij zouden zeggen 'kilo's aankomen'. Raak je die weer kwijt, dan heb je het over perdre des kilos, maar een paar letters verschil. Maar was het maar zo makkelijk...
de kastanjes uit het vuur halen ('de kastanjes uit het vuur trekken')
Het plaatje verraadt het al: de uitdrukking was in 1640 iets langer en luidde: tirer les marrons du feu par la patte du chat ('de kastanjes uit het vuur halen d.m.v. de poot van de kat') en is afkomstig uit de fabel Le singe et le chat ('de aap en de kat') van La Fontaine, waarin de kat Raton voor aap Bertrand de geroosterde kastanjes uit het haardvuur haalt en terwijl Raton met zijn delicate werkje bezig is, peuzelt Bertrand de felbegeerde kastanjes op.
volgende keer: gaan we naast onze schoenen lopen...
Voor de liefhebbers de hele fabel:
Bertrand avec Raton, l'un Singe et l'autre Chat, Commensaux d'un logis, avaient un commun Maître. D'animaux malfaisants c'était un très bon plat ; Ils n'y craignaient tous deux aucun, quel qu'il pût être. Trouvait-on quelque chose au logis de gâté, L'on ne s'en prenait point aux gens du voisinage. Bertrand dérobait tout ; Raton de son côté Était moins attentif aux souris qu'au fromage. Un jour au coin du feu nos deux maîtres fripons Regardaient rôtir des marrons. Les escroquer était une très bonne affaire : Nos galands y voyaient double profit à faire, Leur bien premièrement, et puis le mal d'autrui. Bertrand dit à Raton : Frère, il faut aujourd'hui Que tu fasses un coup de maître. Tire-moi ces marrons. Si Dieu m'avait fait naître Propre à tirer marrons du feu, Certes marrons verraient beau jeu. Aussitôt fait que dit : Raton avec sa patte, D'une manière délicate, Écarte un peu la cendre, et retire les doigts, Puis les reporte à plusieurs fois ; Tire un marron, puis deux, et puis trois en escroque. Et cependant Bertrand les croque. Une servante vient : adieu mes gens. Raton N'était pas content, ce dit-on. Aussi ne le sont pas la plupart de ces Princes Qui, flattés d'un pareil emploi, Vont s'échauder en des Provinces Pour le profit du Roi.
