donderdag 31 mei 2018

le mont-de-pitié / chez ma tante / le clou

de lommerd, het pandjeshuis
('de berg van barmhartigheid / bij mijn tante / de spijker')

Als je iets in onderpand wilt leggen, doe je dat in Frankrijk in een berg van barmhartigheid, bij je tante of bij de spijker. De eerste benaming is in de zestiende eeuw (verkeerd vertaald) overgenomen uit het Italiaans waar monte di pietà niet stond voor een berg maar voor 'krediet van barmhartigheid'. Een monte stond voor het bedrag (vergelijk het Franse montant) dat je iemand nog schuldig was. Een Italiaanse monnik was deze dienst begonnen in 1462 en een eeuw later werd deze door de Franse arts Théophraste Renaudot overgenomen. Lodewijk XIII stond later toe dat er een zestigtal vestigingen werden geopend in heel Frankrijk en in 1918 werd de officiële naam Caisse de Crédit Municipal. De naam mont de piété is echter voort blijven bestaan onder de bevolking.
Chez ma tante lijkt vooral ingegeven door schaamte. Mensen die niet graag toegeven dat ze naar een pandjeshuis moeten gaan, vertellen liever dat een familielid ze heeft bijgestaan. Wij denken dan misschien eerder aan een suikeroompje. In Frankrijk zou een tante deze functie bekleden. Er wordt ook wel een speciale tante aangewezen, namelijk de tante van de prince de Joinville, derde zoon van koning Louis-Philippe. Hij verloor nogal wat geld bij het gokken en had zijn gouden horloge daarvoor in onderpand gebracht. Dat durfde hij zijn moeder, koningin Amélie, niet te vertellen toen die opmerkte dat zijn horloge verdwenen was en daarom zou hij gezegd hebben dat hij het bij zijn tante had laten liggen...
Tenslotte verwijst de spijker naar de spijkers waaraan vroeger de verpande voorwerpen werden opgehangen. 

volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans dat je 'klaar voor de start' bent? 


woensdag 30 mei 2018

excusez du peu

hallo! / gaan we lekker? / zou het zo genoeg zijn, denk je?
('sorry dat het zo weinig is')

Stel, je zit met zijn vijven aan tafel en je geeft de opscheplepel aan een van de gasten. Deze schept meteen de helft van de pan op zijn bord. 
Op zo'n moment kun je in het Frans de (dubbel)ironische uitdrukking Excusez du peu gebruiken. Ironisch, want ik ga niet uit van de situatie dat er sowieso te weinig in de pan zat voor het gezelschap van vijf personen. Nee, er is genoeg voor iedereen, maar de persoon in kwestie kent zichzelf een onevenredig grote portie toe. Ironisch ook omdat degene die zich excuseert voor het feit dat er te weinig is, zelf niet verantwoordelijk is voor wat de ander zich toe-eigent. De uitdrukking beperkt zich niet tot dit soort culinaire situaties maar kan in alle gevallen van overmatige gretigheid worden ingezet om je verbazing daarover uit te spreken.

volgende keer:
Wat bedoelt een Fransman met een 'berg van barmhartigheid' ?

dinsdag 29 mei 2018

changer de crèmerie

(ergens anders) gaan shoppen, ergens anders gaan (rond)kijken
(veranderen van zuivelwinkel)

Waar het Nederlands om de paar decennia een spellinghervorming kent, is het Frans daar heel voorzichtig mee. Toch mogen sinds 1990 woorden als crémerie en événement ook als crèmerie en évènement gespeld worden, omdat ze zo nu eenmaal worden uitgesproken. Maar daarover gaat de uitdrukking niet.
Als je bijvoorbeeld een conflict hebt met je baas, zou je eens kunnen gaan uitkijken naar een andere baan of als je ontevreden bent over een bepaalde zaak of winkel, zou je eens ergens anders kunnen gaan shoppen. Daarbij moet je bedenken dat een crèmerie in de negentiende eeuw niet alleen een zuivelwinkel was, maar een ontmoetingsplek waar vooral ook alcoholische dranken werden geschonken. En met een glaasje te veel kunnen de gemoederen natuurlijk soms aardig verhit raken en daarmee ook misschien de noodzaak of behoefte om eens in een andere crèmerie te gaan rondkijken.

volgende keer:
Wat bedoelt een Fransman als hij excusez du peu zegt?

maandag 28 mei 2018

se faire du mauvais sang

zich (grote) zorgen maken
('zich slecht bloed maken')

Slecht nieuws voor vampieren als wij slecht bloed aanmaken, dat zet vast kwaad bloed in de familie van Dracula. Maar het gaat in deze uitdrukking dus niet over het bloed van een ander maar over dat van jezelf. Om de uitdrukking goed te begrijpen moeten we teruggaan naar de Middeleeuwen en beseffen dat de gemoedstoestand en gezondheid destijds verklaard werd door de onderlinge verhouding van de vier levenssappen bloed, slijm, gal en zwarte gal. Had bloed bijvoorbeeld de overhand, dan werd het aderlaten als een goede oplossing gezien. Hadden we teveel zwarte gal, dan werden we zwartgallig ofwel melancholiek (afgeleid van de Griekse woorden voor 'donker' en 'gal'). Iemand die slecht bloed aanmaakte, maakte zich ergens behoorlijk zorgen over.

volgende keer:
Waar gaat een Fransman shoppen als hij uitgekeken is op een bepaald adres?

zondag 27 mei 2018

hoe vertaal je 'lukken' in het Frans?

arriver - ça y est - marcher - parvenir - réussir

Waar wij een onpersoonlijk werkwoord met een meewerkend voorwerp gebruiken ('het lukt me, het lukt hem') gebruiken de Fransen een gewoon werkwoord met een onderwerp ('ik slaag erin...'). Dat kan réussir à, arriver à of parvenir à zijn: j'ai réussi à traduire ce texte ('het is me gelukt deze tekst te vertalen'), je n'arrive pas à ouvrir la bouteille ('het lukt me niet de fles te openen'), il est parvenu à s'évader ('het is hem gelukt te ontsnappen'). Als je het in het midden laat wat er gelukt is, gebruik je het woordje y : j'y suis arrivé/parvenu, j'y ai réussi ('het is me gelukt'). Als je zelfs weglaat wie iets gelukt is, kun je ook zeggen cette fois, ça y est ('deze keer is het gelukt') of ça ne marchera pas ('het zal niet lukken'). 

volgende keer:
Bedoelen de Fransen hetzelfde met 'kwaad bloed' als wij?

zaterdag 26 mei 2018

faire la carpette

buigen als een knipmes
('(het) vloerkleedje maken')

Er bestaan ook varianten als se comporter comme une carpette ('zich gedragen als een vloerkleedje') en s'aplatir comme une carpette ('plat gaan liggen als een vloerkleedje'). Je stelt je in ieder geval heel dienstbaar op als je jezelf tot vloerkleed reduceert. Sterker nog, je laat letterlijk over je lopen. Lager kun je jezelf niet maken. Zeg nou zelf, een beetje dienstbaarheid is altijd goed, maar je hoeft jezelf niet als voetveeg te laten behandelen...

volgende keer:
Hoe vertaal je 'lukken' in het Frans?

vrijdag 25 mei 2018

enfiler des perles

duimen draaien
('kralen rijgen')

Een perle is eigenlijk een 'parel', maar wordt ook algemeen gebruikt in de betekenis van een 'kraal' en enfiler betekent 'aan een touwtje rijgen'.
Door de spelcomputers en andere aantrekkelijke bezigheden voor kinderen is het kralen rijgen misschien wat op de achtergrond geraakt, maar het was ooit een goede methode om kinderen of ook volwassenen urenlang zoet te houden. Toch levert het meer nuttigs op dan het Nederlandse duimen draaien, zou ik zeggen. Maar als je in het Frans hoort zeggen nous ne sommes pas ici pour enfiler des perles dan wordt daar toch echt mee bedoeld dat je iets nuttig(er)s zou moeten gaan doen (dan kralen rijgen)...

volgende keer:
Hoe kun je in het Frans zeggen dat je buigt als een knipmes?

donderdag 24 mei 2018

il faut battre le fer pendant qu'il est chaud

je moet het ijzer smeden als het heet is
('je moet het ijzer slaan terwijl het heet is')

De Europese talen delen veel uitdrukkingen. Deze is er een van. Het ijzer waarom het gaat, is een hoefijzer, dat uiteraard moeilijk te bewerken is als het koud is. Als het heet is, wordt het vloeibaar en kan het dus makkelijker bewerkt worden in de vorm waarin je het wilt hebben. Wacht dus nooit te lang met plannen, want voor je het weet is het ijzer afgekoeld en kun je niet meer bereiken wat je voor ogen had.

volgende keer:
Hoe kun je in het Frans duimen draaien?

woensdag 23 mei 2018

en être pour ses frais

verloren moeite gedaan hebben
('er voor zijn kosten zijn')

Het is inderdaad verloren moeite voor de bankovervaller: 'Banken zijn te duur : Geef mij de poen! U moet eerst dit formulier invullen, want er zijn dossierkosten'.
Het woord frais - niet te verwarren met fraises ('aardbeien') - betekent 'kosten'. Als je informeert naar de kosten van iets, vraag je À combien s'élèvent les frais ? Faire les frais de quelque chose betekent 'ergens voor opdraaien'. Faire les frais de la conversation betekent dat je 'over de tong gaat'. Se mettre en frais pour quelqu' un betekent 'zijn beste beentje voor iemand voorzetten' en faire des frais pour quelqu'un betekent 'zich uitsloven voor iemand'. In het Nederlands kennen we ook de uitdrukkingen 'kosten noch moeite sparen' en 'moeite kosten'. Het moge duidelijk zijn dat in beide talen de betekenissen van 'kosten' en 'moeite' dicht bij elkaar liggen.

volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans dat je het ijzer moet smeden als het heet is?

dinsdag 22 mei 2018

un canard boiteux

een bedrijf/persoon in moeilijkheden/aangeschoten wild
('een manke eend')

Waarschijnlijk gaat het hier om een vertaling van de Engelse uitdrukking a lame duck die afkomstig is uit de financiële wereld waarmee een handelaar in aandelen werd aangeduid die zijn schulden niet meer kon terugbetalen. Beschaamd moest deze speculant zich waggelend als een eend uit de voeten maken uit iedere plek/situatie waar hij financieel uitgekleed werd. 
Het zou ook te maken kunnen hebben met een in de eendenjacht verwonde eend. In de Britse aristocratie was de jacht op wilde eenden heel populair. In het Frans bestond al de uitdrukking un cheval boiteux ('een mank paard') waardoor de vertaling uit het Engels gemakkelijk geaccepteerd werd.

volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans dat iets 'verloren moeite' is?

maandag 21 mei 2018

lever un lièvre

een heikel onderwerp aansnijden
('een haas optillen')

In de uitdrukking ligt besloten dat je het probleem waarover het gaat eerder in de gaten hebt dan anderen en de uitdrukking is afkomstig uit de wereld van de jacht. De jager die als eerste een haas spot, tilt deze als het ware op uit zijn hol. Het arme beest duikt op, en rent als een bezetene zigzaggend heen en weer tot hij neergeschoten wordt. Omdat hazen zich goed kunnen verbergen, zijn zij symbool geworden voor een probleem dat niet meteen voor iedereen zichtbaar is.

volgende keer
Hoe noemen Fransen een bedrijf in moeilijkheden?

zondag 20 mei 2018

hoe bestel je koffie in Frankrijk?

café - café allongé - café américain - café au lait - café crème - café filtre - café noisette - café serré - cappuccino -  déca - lait russe

Zelf ben ik niet zo'n koffieleut, maar omdat ik weet dat velen niet kunnen functioneren zonder op zijn tijd een kopje koffie te gebruiken en daarbij hele specifieke wensen kunnen hebben, neem ik vandaag een korte cursus koffie bestellen op in mijn blog.
Allereerst moet je beseffen dat de basis voor koffie in Frankrijk altijd espresso is en geen filterkoffie, zoals wij gewend zijn. Alleen in speciale koffiezaakjes, die net als bij ons de laatste jaren overal als paddenstoelen uit de grond schieten, kun je steeds vaker een café filtre bestellen (met het filter op je kopje), maar in een gewoon café of brasserie is dit meestal niet bekend.
Bestel je gewoon een café, dan krijg je dus een espresso (zonder melk). De eventuele suiker kun je er zelf bij doen.
café noisette
Wil je een beetje melk in je espresso, bestel dan een café noisette.
Houd je echt van een sterke espresso, dan kun je ook een café serré bestellen. In het Italiaans noemen ze dat een ristretto: dezelfde hoeveelheid koffie, maar half zoveel water.
Ook is het mogelijk een dubbele espresso te bestellen. Dat heet in het Frans een café double.
café crème
Houd je niet zo van sterke koffie, dan kun je ook een café allongé of café américain bestellen. Je krijgt dan niet onze 'gewone koffie', maar het komt in de buurt: Je krijgt dan een espresso die is aangelengd met water. Je kunt daar dan suiker in doen, maar het is niet gebruikelijk dat je er een kuipje melk bij krijgt. Wie graag melk in zijn koffie heeft, kan behalve een café noisette (espresso met een wolkje melk: soms zit het er al in, soms wordt de melk in een kannetje geserveerd, zodat je zelf kunt doseren) een café crème of café au lait bestellen. Dan heb je meteen wel veel melk: in principe is de verhouding koffie en melk fifty-fifty. In cafés en brasseries heeft men het meestal over een café crème en de hoeveelheid kan variëren van een dubbele espresso tot een cappuccino. Een café au lait is in principe hetzelfde, maar wordt door de Fransen meestal bij het ontbijt gedronken in een grote bol (een koffiekop die al bijna aan een slakom doet denken en waarin je vervolgens je croissant kunt dopen).
lait russe
Natuurlijk is ook de cappuccino in Frankrijk doorgedrongen. In veel gevallen - met name op het platteland - zul je je cappuccino echter geserveerd krijgen met slagroom (crème Chantilly). Misschien vind je dat prima, maar als je je cappuccino met geklopte melk wilt, dan zul je even moeten informeren of ze hem serveren met lait fouetté. 
Soms staat ook lait russe op de kaart (in België misschien beter bekend dan in Frankrijk), waarbij de hoeveelheid melk de hoeveelheid koffie overtreft. Deze vorm van koffie komt overeen met onze 'koffie verkeerd'. 
Tenslotte, wil je je koffie zonder cafeïne, dan kun je een décaféiné bestellen door achter welke vorm dan ook de afkorting déca te plaatsen.

volgende keer:
Hoe snijd je in het Frans een heikel onderwerp aan?

zaterdag 19 mei 2018

faire ses choux gras de quelque chose

iets tot de laatste druppel uitmelken
('zijn vette kolen van iets maken')

In tegenstelling tot tegenwoordig, nu we ons vaak met enige moeite ontwikkelen tot 'vleesminderaars', was vlees lange tijd rijkeluisvoedsel. Op het menu van de minder bedeelden stonden vooral groente en dan met name kolen, die resistent waren, gemakkelijk te telen en niet duur.
Maar om nou te zeggen dat bij het koken van kool het water je in de mond loopt... Om de kool wat meer smaak te geven, werd dus regelmatig spekvocht toegevoegd. 'Vette kolen maken' betekende dus aanvankelijk 'zichzelf trakteren op een smakelijk maal'. Vanaf de zeventiende eeuw verschoof de betekenis naar 'ergens voordeel uit halen', zoals je ook je portemonnee kunt 'spekken'. Tegenwoordig is de betekenis negatiever geworden: 'ergens voordeel uit halen ten nadele van iemand of iets anders'. Met minder wil je immers geen genoegen nemen.

volgende keer:
Hoe bestel je je koffie in het Frans?

zondag 13 mei 2018

hoe vertaal je 'mee-' en 'tegenvallen' in het Frans?

Dat valt nog niet mee, om een juiste vertaling te vinden voor onze woorden 'mee-' en 'tegenvallen', vandaar dat ik ook geen lijstje kan weergeven.
Je zult dus echt in het Frans moeten uitleggen wat er aan de hand is. Als iets beter is of blijkt dan verwacht, kun je dus zeggen dat iets est/se révèle mieux qu'on ne s'y attendait, waarbij je voor mieux ('beter') ook bijvoorbeeld moins difficile ('minder moeilijk') of moins cher ('minder duur') kunt invullen. Als iets je verwachtingen overtreft, kun je zeggen dat het dépasse l'attente/les espérances. Ter geruststelling kun je bijvoorbeeld zeggen ce n'est pas si mal que ça of ce ne sera pas si difficile/terrible/fatigant etc. que ça. Ter relativering kun je natuurlijk ook gewoon zeggen Oh, ça va en als je ergens profijt bij hebt, kun je ook spreken van une aubaine ('een meevaller, een buitenkansje'). 
Voor 'tegenvallen' zijn er in bepaalde situaties wel vertalingen te bedenken in het Frans, misschien ook door de pessimistische aard van de gemiddelde Fransman. Als niet aan je verwachtingen wordt voldaan, kun je teleurgesteld zijn, dus kun je je toevlucht nemen tot het werkwoord décevoir ('teleurstellen'): ce nouveau collègue nous a déçus ('die nieuwe collega is ons tegengevallen'), tu me déçois ('dat valt me van je tegen'). Tomber mal betekent 'slecht vallen, uitkomen' en tourner mal 'ongunstig verlopen'. 
Er is ook een woord voor 'tegenvaller', nl. un contretemps, of une déception of un pépin.

Nog een tegenvaller: voor de volgende post op dit blog moet je weer even een weekje wachten, want de komende week begeleid ik een groep leerlingen naar Brussel en Parijs.

zaterdag 12 mei 2018

revenir/retourner/être renvoyé à la case départ

teruggaan/zijn naar/bij af
('terugkomen/teruggaan/teruggestuurd
 worden naar start')

Er bestaan allerlei manieren in het Frans om hetzelfde te zeggen. Je kunt ook zeggen revenir etc. au point de départ (lett. 'op het vertrekpunt') of repartir à zéro ('weer van nul vertrekken'), maar de variant van vandaag komt rechtstreeks van bordspellen en dan met name Monopoly. Een case is de benaming voor een vakje op bijvoorbeeld een speelveld. En bij bordspellen als Monopoly kun je soms teruggestuurd worden naar 'start', het eerste vakje van het spelparcours. Dan ben je dus weer terug bij af en kun je weer opnieuw beginnen.

volgende keer:
Hoe vertaal je 'mee-' en 'tegenvallen' in het Frans?

vrijdag 11 mei 2018

se réveiller en nage

badend in het zweet wakker worden
('zwemmend wakker worden')

Je kunt ook gewoon être en nage, vroeger être à nage, wat oorspronkelijk gewoon 'zwemmen' betekende. Als je zwemt, word je uiteraard helemaal nat, dus de stap naar de figuurlijke betekenis 'zweten' is geen vreemde. Ook wij kunnen 'baden in het zweet'.

volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans dat je terug bij af bent?

donderdag 10 mei 2018

ne pas y aller avec le dos de la cuillère

niet met fluwelen handschoentjes aanpakken / de botte bijl hanteren
('er niet heen gaan met de bolle kant van de lepel')

Bij onze fluwelen (of zijden) handschoentjes kun je nog denken aan  voorzorgsmaatregelen om iets niet te bezoedelen of kapot te maken. Zo trekken we handschoentjes aan als we een oud document of een breekbaar kunstwerk willen beroeren, maar iets eten met de bolle kant van de lepel is eigenlijk weinig efficiënt te noemen. Bij vloeibare etenswaren als soep, zal het een eindeloze expeditie worden en gaat het om yoghurt of vanillevla, dan ga je waarschijnlijk behoorlijk morsen. Recht op je doel afgaan is een beter idee, en dat doe je dan natuurlijk niet met de bolle kant van de lepel...

volgende keer:
Kun je in Frankrijk ook badend in het zweet wakker worden?

woensdag 9 mei 2018

tenir la corde

aan de winnende hand zijn
('het touw vasthouden')

De touwtjes in de uitdrukking hebben met paarden te maken, maar niet op de manier die je misschien in eerste instantie zou denken. Wij denken misschien aan de 'touwtjes' waarmee je een paard vasthoudt, de teugels. Je kunt in het Nederlands immers ook zeggen 'de teugels in handen hebben'. Die uitdrukking bestaat in het Frans ook, nl. tenir les rênes ('de teugels vasthouden'). La corde in de uitdrukking vandaag is het touw dat in de negentiende eeuw de binnenkant van de baan afbakende bij paardenrennen. Wie in de bocht het dichtst dit touw naderde, had de meeste kans de race te winnen.

volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans dat je iemand niet met fluwelen handschoentjes aanpakt, maar liever de botte bijl hanteert?

dinsdag 8 mei 2018

un nez en trompette

een wipneus
('een trompetneus')

Voor mijn 'kanaaleilandenreces' zijn we geëindigd met een afwijking in het gezicht (les oreilles décollées, 'flaporen'). We pakken de draad weer op met een ander gezichtskenmerk, namelijk de wipneus. Meestal hebben de Fransen het trouwens over een nez retroussé (lett. 'een opgestroopte neus'), maar ook nez en trompette is een veel voorkomende uitdrukking. Op het gefotoshopte plaatje is dit wel heel letterlijk genomen, maar het is een feit, dat je bij een wipneus recht in de neusgaten kunt kijken en dit misschien doet denken aan de opening van een trompet. Vergelijkingen met muziekinstrumenten komen in het Frans overigens wel vaker voor: zo is trombone niet alleen de benaming voor een schuiftrompet, maar ook het woord voor 'paperclip'.

volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans dat iemand aan de touwtjes trekt?