n'y voir goutte

er geen bal van snappen
('er geen druppel in zien')

In het geschreven Frans bestaat een ontkenning altijd uit twee delen, namelijk ne dat eigenlijk op zich al 'niet/geen' betekent en een tweede deel dat de precieze betekenis van de ontkenning aangeeft. Tegenwoordig is er maar een beperkt aantal 'tweede delen', bijv. pas ('niet'), personne ('niemand), rien ('niets'), jamais ('nooit'), plus ('niet meer'). In gesproken Frans worden deze woorden zonder ne in hun eentje als ontkenning gebruikt, maar ooit hadden deze woorden allemaal een bevestigende betekenis (resp. 'stap', 'persoon', 'zaak', 'ooit', 'meer') en bestonden er veel meer van. Sommigen kennen misschien nog het plechtigere en archaïschere point voor pas (lett. 'geen punt'), maar daarnaast had je bijvoorbeeld ook ne ... mie/miette (lett. 'geen kruimel') en zo dus ook ne ... goutte (lett. 'geen druppel'). Die druppel staat net als de kruimel voor een klein ding, dus betekent de ontkenning hetzelfde als ne ... rien ('(bijna) niets'). Je n'y vois goutte zou dan dus 'ik zie er niets in' betekenen, maar hier komen het Nederlandse en het Franse idioom niet overeen. Als je ergens niets in ziet, dan heb je er geen vertrouwen in. In het oudere Frans moet je hier 'zien' net zo opvatten als 'horen' in de Romaanse talen, waarbij 'horen' (entendre, maar denk bijvoorbeeld ook aan het Spaanse entender) ook de betekenis 'begrijpen' heeft. Wij kunnen dat in het Nederlands ook zeggen in 'ik hoor u', of 'ik hoor het u zeggen', waarmee je jezelf een beetje buiten spel zet: je begrijpt wat de ander zegt zonder het ermee eens te zijn. Dat aspect zit niet in entendre. Dat betekent gewoon 'begrijpen, snappen' en dat is dus ook het geval bij de variant met voir. Je begrijpt er dus 'geen druppel' oftewel niets van.

volgende keer:
halen we de kastanjes uit het vuur...

un foudre de guerre

U hebt het toelatingsexamen niet gehaald

een zwaargewicht / haaibaai / kenau
('een oorlogsbliksem')

La foudre is de bliksem. Je zou dus misschien eigenlijk une foudre verwachten, maar met het mannelijke lidwoord un ervoor is het duidelijk dat er aanvankelijk een (mans)persoon mee werd aangeduid. Een bliksem is ongelofelijk krachtig en als je die ook nog krijgslustig maakt, dan is het begrijpelijk dat er (aanvankelijk) een bijzonder krachtig persoon (of later ook ding zelfs bijvoorbeeld een computer) mee werd aangeduid. In de praktijk echter wordt de uitdrukking vooral ontkennend gebruikt: il n'est pas un foudre de guerre of denigrerend-ironisch zoals op het plaatje. Tekenend is trouwens ook weer dat de gevoelswaarde ook enigszins negatief is als het over vrouwen wordt gezegd, net als ons 'haaibaai' of 'kenau', dat op zijn gunstigst als een geuzennaam kan worden gehanteerd. Maar in ons nogal seksistisch normen- en waardensysteem wordt kracht en vasthoudendheid bij mannen nog altijd als iets positiefs en nastrevenswaardigs gezien, terwijl van vrouwen verwacht wordt dat zij zich zachter en emotioneler tonen. Nee, we zijn er nog niet...

volgende keer:
snappen we er geen bal van...

de grosses ficelles

er dik bovenop leggen/liggen
('dikke touwen')

Als je grof te werk moet gaan om iets voor elkaar te krijgen kun je bijvoorbeeld zeggen vous avez dû tirer de grosses ficelles pour que ça soit possible ('het was vast moeilijk om dat gedaan te krijgen') of vous avez usé d'une grosse ficelle ('u hebt wel een erg doorzichtige truc toegepast'). Het kan ook zonder werkwoord: la ficelle est un peu grosse ('de manoeuvre was wat al te doorzichtig', 'het ligt er wel erg dik bovenop').

Meestal heeft het woord ficelle tegenwoordig geen negatieve betekenis (les ficelles du métier, 'de fijne kneepjes van het vak'), maar dat was vroeger wel anders. Faire de la ficelle à quelqu'un betekende 'iemand bedriegen' en in tirer les ficelles ('aan de touwtjes trekken') zit nog altijd een aspect van manipulatie. Dat kan natuurlijk discreet gebeuren, maar niet als de touwen dik zijn, dan ligt het er wel dik bovenop...

volgende keer:
verwachten we oorlogsgeweld van de bliksem en de donder...

panneaux insolites : château

op zoek naar het kasteel

Ik heb zelf nog nooit een Harry Potter boek gelezen of -film gezien, maar ik kan me zo voorstellen dat kinderen die door die verhalen gebiologeerd zijn ook geprikkeld zullen raken door dit bordje en zelf op zoek zullen willen gaan naar het mysterieuze kasteel dat hier wordt aangekondigd. 
Maar als je wat nuchterder kijkt, dan moet er toch opzet in het spel zijn. Als het bordje werkelijk in de loop der tijden door de boomschors overwoekerd zou zijn, dan had het bordje zelf er toch ook veel verweerder uit moeten zien en de randen van de schorsuitwas zijn wel heel duidelijk afgetekend, alsof ze door mensen tegen de verder gave stam aan zijn geplakt. Maar ik moet de betovering niet verbreken natuurlijk. Misschien toch maar eens een Harry Potter gaan lezen...

volgende keer:
leggen we het er dik bovenop...

français de la rue : médoc

Als ik wijn drink, zorg ik goed voor me zelf...
Er staat 'Médoc (medicijn)' op de flessen!!!

medicijnen

Het mediterrane dieet met olijfolie en een glaasje rode wijn per dag wordt wel verantwoordelijk gehouden voor het feit dat er in die regio minder mensen door hartinfarcten worden getroffen, maar dat verklaart niet waarom Médoc zowel de naam is voor een wijnstreek in de Bordeaux als de straattaalvariant voor 'geneesmiddel'. Het is natuurlijk gewoon een verbastering van médicament. Maar het is ook wel een mooi excuus...

volgende keer:
gaan we een kasteel (een château...) zoeken...

séparer le bon grain de l'ivraie

het kaf van het koren scheiden
('het goede graan van het onkruid scheiden')

Of het er ook echt van zal komen, betwijfel ik ten zeerste, maar misschien wordt het toch eens tijd om in de Europese Unie het kaf van het koren te scheiden en 'onkruid' als de Hongaarse premier Orbán die de rechtsorde en de mensenrechten met voeten blijft treden definitief tot te orde te roepen...

Ivraie is een wilde en schadelijke grassoort die een soort dronkenschap kan veroorzaken. Aan het begin van het groeiproces lijkt het erg op tarwe waartussen het opschiet en is het er zelfs nauwelijks van te onderscheiden. Het is dus iets anders dan het 'kaf', het omhulsel van graankorrels dat overblijft na het dorsen. In het evangelie van Mattheüs gebruikt Jezus het 'slechte graan' als metafoor voor mensen met een slechte inborst en waarschuwt zijn toehoorders dat ze als de vijand dit slechte graan tussen het goede heeft gezaaid, dit niet meteen moeten uitroeien omdat ze dan het risico lopen ook goed graan te verwijderen. Je kunt beter even wachten tot het goede moment daar is om het slechte en het goede graan te scheiden. In zijn parabel staat de akker voor de wereld, degene die het goede koren zaait de Mensenzoon (Jezus zelf), het goede graan de onderdanen van het Koninkrijk, het slechte graan de onderdanen van de Boze (de duivel), degene die dit zaait de duivel, de oogst het einde der tijden (de dag des oordeels) en de oogsters de engelen. De goeden en de slechten zijn dus veroordeeld om samen de aarde te bewonen maar bij het Laatste Oordeel zal de Mensenzoon de engelen sturen om de slechten in het eeuwig brandende vuur te werpen (de hel), terwijl de rechtvaardigen naar het paradijs worden begeleid.
Ik vrees dat we Orbán en zijn verachtelijke ideeën dus nog even in ons midden zullen moeten dulden...

volgende keer:
zoeken we een medicijn tegen homofobie...

pomme de discorde

twistappel
('appel van onenigheid')

Voor de verklaring van deze uitdrukking die sinds de 16e eeuw in het Frans bestaat moeten we teruggaan naar de Griekse mythologie en wel vóór de Trojaanse Oorlog. Eris, de Griekse godin van de tweedracht (moeder van Ellende, Hongersnood, Strijd, Leugens en Moord, het was me de familie wel...) was zo woedend dat ze niet was uitgenodigd op het huwelijksfeest van Peleus en Thetis (nadat ze al door Zeus uit de hemel was verstoten), dat ze besloot een gouden appel (uit de tuin der Hesperiden) te midden van de wel uitgenodigde godinnen te gooien. Op de appel stond τῇ καλλίστῃ ('voor de mooiste'). Tja, dat was natuurlijk vragen om moeilijkheden. Vooral Aphrodite (godin van de liefde), Hera (vrouw van Zeus) en Athene (godin van oorlog en vrede en wijsheid) raakten met elkaar in de clinch. Om een eind te maken aan de verschrikkelijke twisten, wees Zeus Paris, zoon van de Trojaanse koning Priamos aan, om te beslissen wie de appel zou krijgen. De drie godinnen probeerden hem in te palmen door hem mooie cadeaus te beloven. Hera beloofde hem de heerschappij over een groot koninkrijk en Athene grote wijsheid. Maar hij liet zich overtuigen door Aphrodite, die hem de mooiste vrouw ter wereld beloofde. Dat bleek Helena te zijn, koningin van Sparta en echtgenote van Menelaos. Paris ontvoerde haar naar Troje, wat de aanleiding werd voor de beroemde Trojaanse Oorlog. De twee miskende godinnen besloten meteen de Grieken een handje te helpen tegen de Trojanen. En zo had Homerus vier eeuwen later genoeg stof voor zijn twee meesterwerken, de Ilias en de Odyssee...

volgende keer:
scheiden we het kaf van het koren...

ne pas valoir tripette

geen cent waard zijn
('geen pensje waard zijn')

Veel mensen - vooral buiten Frankrijk - gruwen ervan en geven het hooguit hun hond te eten, maar je kunt het nog vaak vinden op het menu van een Frans restaurant: tripe, oftewel 'pens'. Het bekendst is de tripe à la mode de Caen. Toch heeft ook daar de pens niet zo'n goede reputatie. Het woord triper zelf betekende in de twaalfde eeuw 'vertrappen, met voeten treden' en 'minachten'. Een tripette zou dus goed iets waardeloos hebben kunnen aanduiden. En als je al in ogenschouw neemt dat de pens toch al niet het meest gewaardeerde vlees is, dan is een klein pensje natuurlijk nog minder waard, haast niet de moeite om in de pan te gooien...

volgende keer:
gooi ik een twistappel in uw midden...

à la petite semaine

op de bonnefooi / zomaar uit de losse pols
('op de kleine week')

Het is de titel van een film uit 2003 waarin hoofdpersoon Jacques uit de gevangenis komt en zijn vrienden tegen zijn zin het oude leventje weer willen oppakken. 

Het woord semaine, van septimana ('periode van zeven dagen') geeft een vaste tijdsspanne aan, maar voor sommige activiteiten is dit uiteraard geen lange periode. De uitdrukking van vandaag komt voor het eerst voor in de achttiende eeuw in de combinatie prêter à la petite semaine, wat betekende 'lenen voor een heel korte periode tegen een heel hoge rente'. Inmiddels bestaat het los van 'lenen' en geeft het aan dat iemand aan iets begint zonder zich daar echt op voor te bereiden, op de bonne fooi dus, zomaar uit het losse vuistje...

volgende keer:
splits ik u een waardeloze uitdrukking in de maag...

il n'est pas à prendre avec des pincettes

 bron: https://dedexpressions.com

hij is geen kat om zonder handschoenen aan te pakken / er is geen land met hem te bezeilen
('hij is niet om met tangetjes aan te pakken')

De uitdrukking kan trouwens ook nog vrij letterlijk betekenen dat iemand vies of weerzinwekkend is. En het woord pincette was aanvankelijk niet alleen een 'pincet' maar ook een tang waarmee je bijvoorbeeld stukken hout in de haard kon verplaatsen. Het ging dus zowel om grote als kleine dingen, maar in ieder geval om dingen die je maar beter niet met je blote handen kon aanraken. Toen de uitdrukking aan het begin van de negentiende eeuw ontstond, ging het vooral om de letterlijke betekenis, waarbij je iets liever niet aanraakte om hygiënische redenen of omdat je ervan walgde. Al snel breidde de betekenis zich uit geestelijke ongezondheid en in het midden van de negentiende eeuw kwamen licht ontvlambare mensen erbij, die je maar beter niet kon benaderen omdat ze om het minste of geringste in woede ontstaken. Je zou nog denken dat je zou moeten zeggen il est à prendre avec des pincettes, maar met de ontkenning erbij wordt het in feite nog sterker: zelfs met pincetjes/tangetjes kun je hem maar beter niet aanpakken...

volgende keer:
doen we het zomaar uit het losse vuistje...

panneaux insolites : défense absolue de déposer des monstres

absoluut verboden monsters neer/af te zetten

Het werd de burgemeester echt te gortig, al die monsters die voortdurend voor dit hek werden afgezet. Dit maakt toch nieuwsgierig. Gaat het om een Bretons dorp misschien, aangezien in de Keltische cultuur monsters, elven, feeën e.d. nog een grote rol spelen? Gaat het om Frans Vlaanderen waar eens per jaar géants door de stad worden rondgedragen, enorme papier mâché figuren van mensen en fabeldieren? De context ontbreekt, maar opmerkelijk is het wel...

volgende keer:
is er geen land met ons te bezeilen...

français de la rue : larguer

dumpen

Het werkwoord larguer (van het Spaanse largar) komt eigenlijk uit de scheepvaart, waar het 'vieren, losgooien' betekent. Van daaruit is het ook 'laten vallen, afwerpen' gaan betekenen, bijvoorbeeld van bommen. Een speciale argotbetekenis heeft hier de combinatie larguer une caisse (lett. 'een kist laten vallen'), nl. 'een scheet laten'.

In menselijke relaties wordt het woord gebruikt in de betekenis 'dumpen'. De man op het plaatje constateert dan ook met spijt: Je me suis fait larguer 'ik ben gedumpt'...

volgende keer:
stellen we een monsterverbod in...

on lui donnerait le bon dieu sans confession

hij/zij heeft een engelengezicht / je zou hem/haar vertrouwen op zijn/haar blauwe/bruine ogen
('men zou hem/haar de goede God geven zonder biecht')

Lange tijd kon je in de katholieke kerk alle zonden begaan die je maar wilde, als je ze maar opbiechtte in de biechtstoel. Na het uitspreken van een paar weesgegroetjes en onzevaders kon je de Heer weer onder ogen zien door ter communie te gaan. Sommige mensen lijken echter zo'n onschuld uit te stralen, dat ze de biecht gewoon kunnen overslaan. Ze worden gewoon op hun blauwe (of bruine) ogen geloofd. Toch belooft de conditionnel ('zou geven') in de uitdrukking niet veel goeds...

volgende keer:
worden we gedumpt...

se réduire comme une peau de chagrin

interen / verdwijnen als sneeuw voor de zon
('verminderen als een huid van verdriet')

Het woord chagrin kennen wij als 'verdriet' zoals in chagrin d'amour ('liefdesverdriet') en in het Nederlands is het woord overgenomen als 'chagrijn', met een betekenisverschuiving dus. In de uitdrukking van vandaag is er waarschijnlijk sprake van volksetymologie, door de overeenkomst met het (oud-)Turkse woord sagri of çâgri, dat aanvankelijk 'kruis/achterwerk van een dier' betekende en vervolgens de aanduiding werd voor de hele huid van het dier, om precies te zijn van een muilezel, die heel stevig maar ook rekbaar is. In de zestiende eeuw werd deze muilezelhuid in het Frans peau de sagrin genoemd, wat al gauw verbasterde tot peau de chagrin. Dit leer was door zijn eigenschappen heel geschikt voor het vervaardigen van trommels, schoenen en boekomslagen.
Maar hoe komt de betekenis van het 'interen' in de uitdrukking terecht? Daarvoor moeten we weer naar de Franse literatuur, en wel naar het boek La peau de chagrin van de beroemde negentiende-eeuwse auteur Honoré de Balzac. In dat boek speelt een magisch stuk leer een hoofdrol. Dit magische stuk leer vervult alle wensen van de bezitter, maar na iedere vervulde wens krimpt het stuk leer, net als de levensverwachting van de eigenaar, die de laatste adem uitblaast als hij nog één wens over heeft...

volgende keer:
vertrouwen we u op uw blauwe of bruine ogen...

tomber en rideau

naar de knoppen gaan / uitvallen
('als gordijn vallen')

De uitdrukking komt uit de autowereld en wordt dus ook met name gebruikt voor auto's die plotseling niet meer functioneren. Je zou kunnen zeggen dat in zo'n geval 'het doek valt' voor een auto. Misschien is dit weer eens een teken dat cultuur in de Franse maatschappij sterker verankerd is dan in de onze. De coronacrisis heeft ons geleerd hoe laag cultuur in ons politieke landschap op de maatschappelijke ladder staat: je mocht (veel) eerder naar de bouwmarkt, het sportveld en zelfs naar de sekswerker dan naar het theater en de wereld van het theater en van de autoliefhebber lijken bij ons ver uit elkaar te liggen...

volgende keer:
verdwijnen we als sneeuw voor de (brandende) zon...

avoir la cote

populair / zeer geacht zijn
('het peil/cijfer hebben')

Het plaatje is weer zeer discutabel en zou misschien eerder passen bij een niet bestaande uitdrukking als avoir la côte, maar dat geeft me op zijn minst de kans om eens iets over de uitspraak te zeggen. Zonder ^ (accent circonflexe) spreek je uit [kot], en met [koot]. Côte met accent is 'kust', 'ribstuk' (côte de porc, en een côtelette is dus een kleintje)  of 'helling' zoals in Côtes du Rhône (jawel, twee accents circonflexes, dus spreek je ook uit [Koot du Roon] en niet [Koot du Ròne] zoals veel Nederlanders doen. Maar terug naar de uitdrukking van vandaag...

Een cote (zonder accent, dus [kot]) is een cijfer dat een peil aangeeft, zoals cote d'alerte ('alarmpeil') en cote de clôture ('slotkoers'). Als je 'de koers hebt', dan bedoel je daar een 'hoog peil', een 'hoge koers' mee en zeker in de sport en bijvoorbeeld het toerisme maak je jezelf daar meteen populair mee...

volgende keer:
valt het gordijn weer...

s'inscrire en faux

de juistheid van een interpretatie aanvechten / logenstraffen

Sommigen zullen zich misschien afvragen wat het plaatje met de uitdrukking van vandaag te maken heeft en ik geef toe dat het ook wel een beetje vergezocht is, maar een faux is als zelfstandig naamwoord ook het Franse woord voor 'zeis'. Je zou s'inscrire en faux dus kunnen lezen als 'zich als zeis inschrijven', wat uiteraard grote onzin is. Het gaat hier natuurlijk gewoon om het bijvoeglijk naamwoord faux dat 'fout' of 'vals' betekent. Inscrire had als eerste betekenis in de dertiende eeuw 'informatie opschrijven, noteren' en s'inscrire 'ervoor zorgen dat je naam genoteerd wordt op een lijst'. S'inscrire en faux werd vanaf de zeventiende eeuw gebruikt om bezwaar aan te tekenen tegen iets waar je het niet mee eens was.

volgende keer:
hebben we een populaire bijdrage...

panneaux insolites : fermé après les heures d'ouverture

gesloten na openingstijd

Je kunt maar niet duidelijk genoeg zijn, dus voor wie het niet begrepen heeft: deze parkeerplaats is gesloten als hij niet geopend is. Zodra hij dicht is, is hij dus niet meer open. Het is maar dat u het weet...

volgende keer:
gaan we de juistheid van deze interpretatie aanvechten...

français de la rue : jules

vriend/vrijer/man/echtgenoot/pooier/
pispot

Jules is of was in ieder geval een buitengewoon veel voorkomende voornaam voor mannen en als de naam voorafgegaan wordt door een bezittelijk voornaamwoord (mon, ton, son), dan wordt met de naam doorgaans een persoon van het mannelijk geslacht aangeduid waarmee je amoureuze betrekkingen hebt. Er bestaan ook twee minder positieve of in ieder geval afwijkende betekenissen, maar die ken ik persoonlijk alleen maar uit de literatuur. In het werk van Romain Gary komt jules ook voor in de betekenis van 'pooier' (iets soortgelijks was ook het geval met het woord mec) en in het werk van Marcel Pagnol wordt het zelfs gebruikt in de betekenis van 'po, nachtspiegel'. Dus... je gaat met je Jules naar bed en hij is ook de enige voor wie je eruit komt...

volgende keer:
hebben we moeite met parkeren...

fumer comme un pompier

roken als een ketter
('roken als een brandweerman')

Het is geen aanbeveling om als brandweerman te roken, tenzij je je eigen werk zeker wilt stellen misschien.

Nee, de uitdrukking dateert uit de tijd dat de vuurbestrijders nog niet beschikten over brandwerende kleding. Daarom besproeiden ze hun katoenen of wollen kleding flink met water voordat ze een brandend pand betraden. Dat ging vervolgens enorm stomen, zodat ze 'rookten als een brandweerman'...

volgende keer:
hebben we het over ons vriendje...

soûl comme un Polonais

dronken als een Maleier
('dronken als een Pool')

Slechte eigenschappen dichten we liever niet onszelf toe. Nee, die ander, die is pas erg... Niemand zo dronken als een Maleier. In Frankrijk spelen de Polen hier de rol van zondebok. 

Het zijn huursoldaten die verantwoordelijk zijn voor de slechte reputatie. In de zeventiende eeuw speelden Zwitserse huursoldaten deze bedenkelijke rol en was men dus soûl comme un Suisse. In de achttiende eeuw en onder Napoleon waren vooral Poolse huursoldaten populair en namen zij meteen ook de reputatie van de Zwitsers over, omdat ook zij hun militaire stress vaak openlijk en mateloos wegdronken. Onder Napoleon kregen de Polen overigens toch nog een soort gouden randje om hun reputatie. Aan de vooravond van een veldslag gaf Napoleon zijn soldaten vaak enige vrije tijd, die door velen van hen werd gebruikt om flink te pimpelen. Het gevolg was vaak dat ze de volgende dag aan het begin van de veldslag geradbraakt op het slagveld verschenen... op de Polen na, die kennelijk een grotere alcoholtolerantie hadden opgebouwd. Napoleon zou daarop verzucht hebben: Si vous voulez vous soûler, soûlez-vous comme les Polonais ('als jullie je willen bezatten, doe dat dan zoals de Polen')...

volgende keer:
kun je wel roken als je bij de brandweer bent?

une querelle d'Allemand

ruzie om niks / een storm in een glas water
('een Duitsersruzie')

Ze kijkt misschien wel moeilijk, maar Macron hoeft zich waarschijnlijk niet druk te maken: ruzie met een Duitse is meestal een ruzie om niks, een storm in een glas water. Maar hoezo dan?

Het is moeilijk na te gaan, aangezien de uitdrukking al lang bestaat. Michel de Montaigne had het in de zestiende eeuw al over een querelle d'Allemagne. Er worden verschillende verklaringen aangedragen. Zo werden de Duitsers lange tijd beschouwd als het meest ontvlambare volk in de regio, die zich om niets heel erg kwaad konden maken. Daarnaast zouden Duitse soldaten vaak dronken zijn en daardoor snel geïrriteerd raken. Ook Duitse studenten hadden wat dat betreft een discutabele reputatie. Tenslotte zouden Duitsers die langs het Frans-Duitse grensgebied woonden het geringste excuus aanwenden om eens flink aan het plunderen te slaan aan de Franse kant van de grens.

Maar de meest aannemelijke verklaring ligt in het feit dat onder het Heilige Roomse Rijk Duitsland een lappendeken van verschillende vorstendommetjes was die om het minste en geringste met elkaar slaags raakten in de hoop op gebiedsuitbreiding om daarmee hun invloed te vergroten...

volgende keer:
kun je in Frankrijk ook dronken als een Maleier zijn?...

de mal en pis

van kwaad tot erger / van de wal in de sloot
('van slecht tot slechter')

... of de malle en pisse ('van koffer tot pis')? Het zou van toepassing kunnen zijn op de aankleding van Manneken Pis, maar dat is een kwestie van smaak, waarover uiteraard niet te twisten valt...

Zoals mal het bijwoord is van mauvais ('slecht, erg'), zo is pis het bijwoord van pire ('slechter, erger'), maar in de spreektaal heeft het bijvoeglijk naamwoord pire het bijwoord pis verdrongen, dat eigenlijk alleen nog in een aantal vaste combinaties voorkomt zoals tant pis ('jammer dan') en de mal en pis ('van kwaad tot erger'). Maar voor de taalpuristen gaat het van kwaad tot erger, want zelfs pire staat steeds meer onder druk van plus mauvais...

volgende keer:
hebben we ruzie om niks...

faire ses ablutions

zich afpoedelen
('zich ritueel wassen')

Of in coronatijd alle stappen ook 20 seconden moeten duren, is mij niet bekend, maar het is in ieder geval wel grondiger dan ons 'zich afpoedelen' doet vermoeden. 

In de islam is de rituele wassing verplicht voordat je gaat bidden en iedere moskee heeft daar dan ook een speciale ruimte voor. 

In de katholieke kerk moe(s)ten de handen gewassen worden voor het ontvangen/uitdelen van de heilige communie (nu gebeurt dat meestal alleen nog door de priester). In de Latijnse mis sprak de priester daarbij de woorden uit: Lavabo inter innocentes manus meas ('ik zal temidden van onschuldigen mijn handen wassen'). Dat eerste woord lavabo ('ik zal wassen') is vervolgens de aanduiding van de rituele wassing geworden en vervolgens van de plek waar dit gebeurde. Nu is het het Franse woord voor 'wasbak / fonteintje'.

volgende keer:
wordt het van kwaad tot erger...

panneaux insolites : interdit aux canards de manger du pain

Wij brengen bij de eenden in herinnering 
dat het hun ten strengste verboden is brood 
te eten. Onrechtmatige consumptie van brood 
kan de dood van jonge eendjes teweegbrengen.
Dankuwel.

verboden brood te eten

Het moge duidelijk zijn dat dieren in Frankrijk zeer serieus worden genomen en dat ze persoonlijk worden aangesproken op hun verantwoordelijkheid. Misschien kunt u er zelf nog een beetje toezicht op houden?...

volgende keer:
poedelen we ons af...

français de la rue : huppé

deftig, rijk
('gekuifd')

Deftige vogel, nietwaar? In Midden- en Zuideuropa en de Kaukasus heb ik hem vaak gehoord, de hop (in het Frans huppe, 'kuif'), heel gemakkelijk te herkennen omdat hij meestal drie keer zijn eigen naam roept: 'hop-hop-hop'. Eén keer heb ik hem zelfs in al zijn pracht voorbij zien vliegen, op de trappen van het Potalapaleis in Lhasa, Tibet. 

Rijke lui hebben geld genoeg om zich flink op te doffen en worden daarom wel huppé genoemd, dat zowel 'deftig, chic gekleed' als gewoon 'rijk' betekent.

volgende keer:
gaan we de eendjes voeren...

être un as

Veeleisend zijn... of niet
'Het slagingspercentage is voortreffelijk!'

een kei zijn
('een aas zijn')

Een 'aas' is hier geen 'kadaver', maar de speelkaart met de hoogste waarde. Dat was de kaart overigens niet altijd. Aanvankelijk had de aas de laagste numerieke waarde, nl. één (harten één bestaat immers niet, dat was de harten aas). Eind achttiende eeuw werd er een kaartspel bedacht - manille - waarin de aas juist meer waard was dan de hoogste kaart (10) en dat spel werd in de Eerste Wereldoorlog veel gespeeld door gevechtspiloten tussen twee missies door. Zodra de betreffende piloot zijn tiende vijand had neergeschoten, werd hij een as naar analogie met het kaartspel dat ze zo vaak speelden.

volgende keer:
poedelen we ons af...

yoyoter de la cafetière / touffe

niet goed snik zijn
('jojoën met de koffiepot / een pluk haar')

Sinds het midden van de negentiende eeuw is in het argot cafetière een van de aanduidingen voor het hoofd. Met touffe (in dit geval 'pluk haar') wordt alles wat letterlijk hooggeplaatst is aangeduid, in dit geval dus het hoofd of de hersenen. De combinatie met yoyoter ('jojoën') bestaat pas sinds het midden van de twintigste eeuw toen dit tamelijk zinloze spel een rage werd. En als je bovenkamer aan het jojoën is, dan is het misschien tijd om opgenomen te worden...

volgende keer:
zijn we een kei...

être aux abonnés absents

van de aardbodem verdwenen zijn / geen teken van leven geven
('van de afwezige geabonneerden zijn')

Deze uitdrukking dateert uit de tijd dat er bij het telefoneren nog geen automatische verbindingen werden gelegd, maar je eerst werd verbonden met een medewerk(st)er die vervolgens met kabels een verbinding tot stand bracht tussen jou en degene die je wilde bellen. In Frankrijk was dat het geval tot 1960. Er bestonden destijds ook nog geen antwoordapparaten, maar als je afwezig was kon je eventueel gebruik maken van de service abonnés absents waardoor de medewerk(st)er van de telefoondienst kon zien dat je niet in de gelegenheid was om de telefoon op te nemen.

volgende keer:
zijn we niet goed snik...

trois pelés et un tondu

anderhalve man en een paardenkop
('drie kaalkoppen en een kaalgeschorene') 

Twee elementen zijn van belang in deze uitdrukking: het geringe aantal (als er maar vier mensen komen opdagen op een groot evenement, dan is dat teleurstellend) en het geringe belang van de betreffende personen.

Waarom die minachting voor kaalhoofdigen (immers, waar hersens zitten, kan geen haar groeien - ik moet onze soort toch op zijn minst verdedigen, nietwaar?) ?

Het kan niet aan een gebrek aan mannelijkheid liggen, aangezien kaalhoofdigheid vaak gestimuleerd wordt door een overmaat aan testosteron, maar dat wist men vroeger nog niet... Vast staat in ieder geval dat in het Oud-Frans pelé ook stond voor 'gierig' en 'uitschot' en dat soort publiek heb je natuurlijk liever niet. Later kon het ook betekenen dat je leed aan pelade (alopecia areata), een aandoening van de hoofdhuid waarbij plaatselijk haar uitvalt en waarvan men vreesde dat die besmettelijk was, en tondu duidde ook personen aan die leden aan teigne ('ringworm'), een schimmelinfectie van de huid.

Het ging dus om ongezonde, onhygiënische personen die je maar liever kon mijden...

volgende keer:
verdwijnen we van de aardbodem...