opzien baren / een nieuwtje spuien dat inslaat als een bom
('een rotje gooien')
Vanavond is het weer zo ver en menigeen houdt zijn adem vast in. Ondanks de groeiende weerstand zal er weer menig rotje worden afgestoken om het oude jaar uit en het nieuwe jaar in te luiden. Het veroorzaakt in ieder geval veel kabaal en dat is wat de uitdrukking dan ook figuurlijk betekent. En hoe zal het in de hofstad gaan? Gaan ze daar weer herrie schoppen (faire du pétard)? Zeker is dat nogal wat buurtbewoners pisnijdig zijn (être en pétard) omdat ze geen vreugdevuren meer mogen aanleggen. En ja, daar komt natuurlijk heibel van (il va y avoir du pétard)... Hoe dan ook, een prettige jaarwisseling (joyeuse Saint-Sylvestre)!
volgende keer:
laten we de kurken knallen...
iemand een toontje lager doen zingen
('het gekakel neerslaan/beknotten')
Caqueter betekent letterlijk 'kakelijk' en figuurlijk 'kletsen' of 'kwaadspreken'. De link tussen het geluid dat kippen of vogels in het algemeen produceren en roddelen en kwaadspreken wordt wel vaker gelegd. Als je iemand de mond wilt snoeren, dan spijker je in het Frans iemands snavel dicht (clouer le bec), zoals wij ook kunnen vragen of iemand zijn snavel wil houden.
Als het allemaal wel wat minder kan, probeer je dus het gekakel 'naar beneden te brengen' (rabaisser) of zelfs 'neer te slaan' (rabattre).
volgende keer:
steken we een rotje af...
Pas op! Spookrijder!
Volgende maand lijkt het er toch echt van te komen: de Britten scheiden zich definitief af van het Europese continent. Was dit dan een ultieme poging van Fransen pesten of is het gewoon een bewijs dat de Britten hun talen niet goed beheersen? Onder Drive on the left staat keurig in het Duits Links fahren, maar de Franstaligen werd geadviseerd: Conduire à droite. Hoeveel ongelukken zijn er nodig geweest voordat die ene Brit die er nog over was die enigszins de taal van zijn zuiderburen verstond het wijs achtte om deze tekst maar uit te wissen?...
volgende keer:
gaan we een toontje lager zingen...
het restaurant
Het liefst zouden de Fransen alleen een- en tweelettergrepige woorden hebben en vaak laten ze het bij drie- en meerlettergrepige woorden daar dan ook bij als de betekenis al wel duidelijk is. Waarom zou je naar het restaurant gaan als restau al duidelijk genoeg is? En doe je dat in de mensa (le restaurant de la faculté) dan ga je naar de restau de la fac. De te jong overleden cabaretier Coluche richtte jaren geleden de liefdadigheidsorganisatie Restos du Coeur op die gratis maaltijden uitdeelt aan daklozen. Waarom zou je naar de cinéma gaan als je ook ciné kunt zeggen, of de informations of actualités raadplegen in krant of op t.v. als je genoeg hebt aan de infos en de actus en zo kan ik nog wel even doorgaan (et j'en passe)...
Dan nog even het onaardige plaatje van het restau hierboven, waarin gespeeld wordt met twee verschillende betekenissen van zowel accompagner als boudin. Accompagner is in de eerste plaats 'vergezellen, meegaan met', maar wordt in culinaire taal gebruikt voor 'passen bij'. Een boudin is in de eerste plaats een 'bloedworst' maar wordt in overgankelijke zin ook gebruikt voor 'dikke troela/trut'. De man aan het tafeltje vraagt dus aan de ober: 'Wat (lees: welke wijn) zou u aanbevelen voor bij de bloedworst?' maar gezien zijn antwoord ('met de taxi') vat de ober het op als: 'Wat zou het beste middel zijn om deze dikke troela mee te nemen?' Bon app ! (bon appétit, tja, waarom nou weer meteen drie lettergrepen? En nee, geen verwarring met een 'app' want dat is in het Frans een appli...)
volgende keer:
gaan we spookrijden aan de andere kant van het Kanaal...
abouchement - (s')aboucher - arrière-bouche - bouche - bouche-à-bouche(-et-nez) - bouche-à-oreille - à bouche-que-veux-tu - bouchée - bouchée à la reine / à la financière - déboucher - embouche - emboucher - emboucheur - embouchoir - embouchure
Gisteren kondigde ik nog een woordfamilie rond bas-baisse aan, omdat het na de Kerst allemaal wel weer wat minder kon, maar ik was even vergeten dat we nog midden in een trilogie bouchon-bouche-boucher zitten. Bovendien komt Oud en Nieuw er ook nog aan. We proppen eerst nog van alles in onze mond en in januari kan het dan weer wat minder...
O.K., de mond dus, la bouche (van het Latijnse bucca). Naast de letterlijke betekenis 'mond' (of 'bek' voor dieren) heeft dat woord ook de meer algemene betekenissen 'opening', 'monding' (van een rivier) en ook 'metro-ingang': la bouche du métro. Je kunt ook twee monden met elkaar verbinden als je iemand 'mond-op-mond-beademing' geeft: du bouche-à-bouche (als het om kunstmatige beademing van baby's gaat, heet het zelfs du bouche-à-bouche-et-nez), niet te verwarren met 'mond-tot-mond-reclame'. Dat gaat in het Frans namelijk van mond tot oor: du bouche-à-oreille. Als je twee buizen met elkaar verbindt (fit) dan schuif je als het ware twee monden over elkaar. Dat heet dan ook aboucher in het Frans. Het werkwoord kan ook 'in gesprek brengen, doen ontmoeten' betekenen en wederkerend 'zich in verbinding stellen, een onderhoud hebben'. Een abouchement is dan ook o.a. een '(mond)gesprek'. Een bouchée is iets wat graag door de mond gaat, een 'hapje'. Het kan ook een 'bonbon' zijn (een kersenbonbon heet bijvoorbeeld een bouchée cerise). Als je naar hartenlust mag eten wat je wilt, dan is dat à bouche-que-veux-tu (lett. 'op zijn mondje-wat-wil-je'), misschien pasteitjes tijdens de kerstdagen. Die heten bouchées à la reine ('koninginnenhapjes') of bouchées à la financière, waarbij financière niet verwijst naar de koningin van financiën Christine Lagarde, maar een ander woord is voor 'ragoût'.
Als je je mond volpropt tot het achterste deel, dan zit hij dus vol tot de arrière-bouche (het achterste gedeelte van de mond). Pas op dat zo'n vreetpartij niet uitloopt (débouche) op een braakpartij. Déboucher betekent 'uitmonden' (in alle figuurlijke betekenissen, zoals uitmonden van een rivier of een straat) maar ook 'uitlopen op' en 'plotseling opduiken'.
Emboucher betekent letterlijk 'aan de mond zetten', bijvoorbeeld van een muziekinstrument, vandaar ook embouchure, 'mondstuk (blaasgat of riet van een blaasinstrument) of 'embouchure' (dat iets zegt over het (on)gemak waarmee je lucht door een mondstuk van een blaasinstrument laat circuleren). Embouchure kan echter ook 'monding, mond, afvoer' betekenen of 'gebitslagen van een paard', samenhangend met de betekenis 'het bit aanleggen' van het werkwoord emboucher. Een derde betekenis van emboucher is 'vetmesten', wat uiteraard ook via de mond/bek gebeurt. Een emboucheur is dan ook een 'vetweider, vetmester' en une embouche is een 'vetweide'. Een embouchoir tenslotte is een mondstuk van een blaasinstrument en in militaire taal de bovenband van een geweer.
volgende keer:
eten we buiten de deur...
slapen in de buitenlucht / onder de blote hemel
('in de mooie ster slapen')
Ik zou het je nu niet aanraden in onze contreien ook al is het voor eind december te warm, maar in de zomer, in gebieden waar het niet waarschijnlijk is dat het gaat regenen zoals in de woestijn, kan het een bijzondere ervaring zijn om buiten te overnachten en te genieten van de prachtige sterrenhemel. Zelf heb ik dat inderdaad eens gedaan in de Sahara, maar toch moest ik daar na een paar uur de tent in vluchten vanwege een plotselinge stortbui. Heb ik weer...
Het bijzondere in de uitdrukking is wel het voorzetsel: het is niet sous (onder), maar à la belle étoile alsof La Belle Étoile de naam is van een herberg, wel een hele goedkope herberg, waarin het plafond bezaaid is met sterren...
volgende keer:
mag het na de kerstdagen allemaal wel weer wat minder...
bij iemand in het krijt staan
('iemand een trotse kaars schuldig zijn')
Joyeux Noël à toutes et à tous ! Nu het Kerstmis is, is het tijd om een flinke kaars op te steken. Dat is hier namelijk ook de betekenis van fier : letterlijk betekent het 'trots', maar in dit geval 'flink, groot'. Als iemand bijvoorbeeld je leven gered heeft of iets heel hartverwarmends voor je heeft gedaan, dan zou je als dank een flinke kaars voor hem of haar moeten branden. Dan denken wij goddeloze - of laat ik in ieder geval zeggen ontkerkelijkte Nederlanders natuurlijk meteen: wat heeft die ander daar nou weer aan? Maar uit eigen herinnering weet ik dat mijn grootouders meermalen een kaarsje hebben opgestoken - al dan niet in de kerk - om de goede afloop van iets (bijvoorbeeld het halen van mijn rijbewijs) af te dwingen. Zo was en is het in katholieke landen ook nog altijd een gebruik om als dankbetuiging een kaars te branden in de kerk. Mocht u een van die mensen zijn die één keer per jaar naar de kerk gaan - en bent u dan niet toevallig gisteravond al geweest - misschien kunt u dan meteen met Kerstmis ook een kaarsje voor iemand opsteken.
volgende keer:
volgen we de (kerst)ster...
er (helemaal) genoeg van hebben
('er zijn klap van hebben')
Tegenwoordig betekent claque een 'klap' maar in de negentiende eeuw en ook nu nog in het Picardische dialect betekende/t het 'maat' en 'verzadiging'. In Picardië is een claque bijvoorbeeld een maataanduiding voor melk en claquée betekent 'overvloed'. Als je dus ergens je claque van hebt, dan heb je je dosis gehad, je bent verzadigd of te wel je bent het zat. In het geval van een klap zou dat wat mij betreft trouwens onmiddellijk zijn...
volgende keer:
steken we een kaarsje aan voor Kerstmis...
wie zijn billen brandt, moet op de blaren zitten
('zoals men zijn bed opmaakt, zo gaat men slapen')
De uitdrukking is waarschijnlijk een uitbreiding van faire le lit de quelqu'un (of quelque chose) dat 'de weg effenen voor' betekent en meestal effen je dan de weg voor iets of iemand die bepaald niet gunstig is te noemen. Als je daarnaast letterlijk je bed niet goed opmaakt, dan heb je kans dat je gedurende de nacht verstrikt raakt in je eigen beddengoed: je hoeslaken laat los of je zit zelf vast in je dekbedomslag terwijl het dekbed half van je matras af ligt, nou ja, je kunt je er wel wat bij voorstellen misschien en dan geldt nu eenmaal 'wie zijn billen brandt, moet op de blaren zitten'...
volgende keer:
heb ik er even genoeg van...
Kerstmis
Onlangs waren we kreatief met kurk, waarom niet creatief met verkeersborden. Je ziet het steeds vaker gebeuren, dat mensen iets toevoegen aan de afbeelding op een verkeersbord. Hier heeft men de weggebruikers er kennelijk aan willen herinneren dat de kerstman er bijna aankomt en bij gebrek aan rendieren zal hij zijn arrenslee in onze streken graag door herten laten trekken, al dan niet als convoi exceptionnel...
volgende keer:
moeten we op de blaren zitten...
NAVO
(Organisation du Traité de l'Atlantique Nord)
Enkele weken geleden verraste president Macron de wereld door te stellen dat de NAVO hersendood was. Maar veroorzaakte deze vergaande opmerking eigenlijk wel zo veel opschudding? Niet volgens deze cartoon waarin Macron zijn gelijk bewezen ziet: hij kijkt op de voorpagina van The Economist en roept: 'Zie hier het bewijs. Ik laat een bom vallen en ze reageren niet eens!'
OTAN is een zgn. acroniem (een afkorting van beginletters die zich laat lezen als een nieuw woord) dat duidelijk laat zien dat de volgorde bijvoeglijk-zelfstandig naamwoord in Romaanse talen als Frans, Spaans en Italiaans omgekeerd is aan die in Germaanse talen. Daarom wordt NATO (NAVO) OTAN, UNO (VN) ONU en EU UE.
volgende keer:
is het toch echt bijna Kerstmis...
bouché - boucher - bouche-trou - bouchon - bouchonnement - bouchonner - bouchonnier - déboucher - reboucher
De feestdagen komen eraan: tijd dus om te kijken wat we nog onder de kurk (bouchon) hebben, voor de niet-vegetariërs onder ons ook tijd om een mooi stuk vlees uit te kiezen bij de slager (boucher) om alle begerige monden (bouches) te kunnen voeden. De drie woorden lijken misschien op het eerste gezicht met elkaar te maken te hebben, maar dat is niet zo. Alledrie hebben ze een andere herkomst. Ik ga ze de komende weken alledrie bespreken en ik begin met de stam die ten grondslag ligt aan (en dus de woordfamilie van) bouchon. De wortels van dit woord zijn het Frankische (Germaanse) bousche ('(dichtproppen met) een bosje gras of stro', verwant dus met ons 'bosje') en het vulgair Latijn bosca met dezelfde betekenis, dat ten grondslag ligt aan het modern Franse bois ('hout, bos'). Het werkwoord boucher betekent dan ook 'dichtstoppen, afsluiten, versperren' en het bijvoeglijk naamwoord bouché 'dichtgestopt' met de afgeleide betekenissen '(dicht)bewolkt, betrokken' en 'bekrompen, dom, bot'. In reactie op de stikstofcrisis hebben de boeren de laatste tijd nogal wat bouchons veroorzaakt: 'opstoppingen, files'. Een kurk die ter afsluiting van een fles wordt gebruikt heet ook een bouchon ('kurk' als weefsel van de kurkeik heet overigens liège). Bouchon kan ook de aanduiding zijn voor een visdobber, voor een pak hooi, een bundel wasgoed en zelfs 'schatje, liefje' betekenen (maar waarom?).
Een bouche-trou is een 'stoplap' of een 'ingebouwde kast' en als het om een persoon gaat een 'invaller' of een 'noodhulp'.
Het werkwoord bouchonner betekent 'samenscholen, een menigte vormen', maar ook 'dobberen' en overgankelijk betekent het 'hard wrijven over, droogwrijven (aanvankelijk van een paard met een strowis, daar komt dat 'bosje' dus weer...) en ja, hoor, nu snap ik hem, ook 'liefkozen, strelen'...
Het zelfstandig naamwoord bouchonnement heeft alleen de betekenis van het afwrijven van een paard met een strowis (hebben wij daar een aparte naam voor?). Een bouchonnier is een 'kurkensnijder, kurkenfabrikant', een beroep dat in Frankrijk uiteraard wijder verbreid is dan in ons land. Als we de komende dagen flessen gaan ontkurken, dan gaan we ze déboucher. Dit werkwoord kan ook algemeen 'ontstoppen' betekenen en in wederkerende vorm betekent se déboucher 'niet meer verstopt zijn' (van een leiding bijvoorbeeld). Als we ons een beetje kunnen inhouden de komende dagen, dan gaat de kurk weer op de fles: reboucher betekent 'de kurk weer op de fles doen' of 'weer dichtstoppen'. Een gaatje vullen is ook reboucher un trou. Hoe dan ook, proost en smakelijk eten de komende dagen!
volgende keer:
Is de NAVO inderdaad hersendood?
er maar op los leven
('een leven van een stoelsport leiden')
In de jaren tachtig was het kennelijk niet erg duidelijk waar de toenmalige premier Jacques Chirac met de Franse republiek (gesymboliseerd door de hier in een draagkoets zittende Marianne) heen wilde. Hij 'leefde er maar wat op los'. Wat is eigenlijk een bâton de chaise (lett. 'stoelstok')? Het is geen stoelpoot, maar het is momenteel de aanduiding voor een sport van een stoel. Aanvankelijk was het echter precies wat op het boekomslag is afgebeeld: de draagbalk van een draagkoets.
Hoe het beeld van die bâtons de chaise uiteindelijk geleid heeft tot de uitdrukking is niet helemaal duidelijk: het kan zijn dat het slaat op de balken zelf die nooit rust kregen. Er werd altijd aan gesjord, getild, ze werden losgemaakt, vervangen, braken, enz. Maar er zijn ook deskundigen die menen dat het gaat om de dragers, die altijd onderweg waren, vervolgens lang moesten wachten tot hun passagier weer op kwam draven, die vervolgens het liefst naar obscure plekken zoals bordelen of gokpaleizen werd vervoerd.
volgende keer:
ga ik alvast eens kijken wat ik nog onder de kurk heb...
een onderknuppel / een boodschappenjongen
('een onderfluiter')
'Als zij van boven naar beneden kijken, zien ze alleen maar stront / als zij van beneden naar boven kijken, zien ze alleen maar aarzen'.
Letterlijk is een fifre een klein dwarsfluitje, een piccolo, of een 'pijper, iemand die op een fluitje blaast'. Een 'onderfluiter' staat onder in de hiërarchie en is dus een soort loopjongen of een beginneling, die nog onervaren is en aan wie je dus nog geen verantwoordelijke klussen toevertrouwt. O.K., een beetje meefluiten mag natuurlijk.
Een fifre was vroeger ook een andere benaming voor een liard, een muntje met de waarde van een kwart sou ('stuiver'), van heel geringe waarde dus. Het woord fifre zelf is afgeleid van het Duitse Pfifferling dat 'cantharel' betekent en hoewel dat tegenwoordig een heel gewilde paddenstoel is, betekent es ist keinen Pfifferling wert 'het is geen cent waard' (geen fluit waard, zouden we natuurlijk ook kunnen zeggen).
volgende keer:
is het mijn laatste werkdag van 2019, daarna ga ik er maar wat op los leven...
kletsnat
('doorweekt als een soep')
Er is weer veel regen voorspeld, maar als we 's avonds en 's nachts binnenblijven, ontspringen we misschien de dans. Op het eerste gezicht denk je misschien dat de uitdrukking betekent 'zo nat als soep', maar dat is niet zo. Het woord trempé verraadt dat eigenlijk al. Iets of iemand kan door nattigheid doorweekt worden, de nattigheid zelf is gewoon nat. De uitdrukking bestaat al heel lang en dateert uit de tijd dat soupe niet de soep zelf aanduidde, maar het stuk brood dat je erin doopte. En dan klopt trempé weer wel. De Fransen doen het overigens nog steeds met hun brood in de koffie, thee of chocolade...
volgende keer:
kunnen we naar promotie fluiten...
je moet ons niet zo aan de kop zeuren
('ga ons geen klok schijten')
Nou, als dat het resultaat zou zijn van een hoop gezeur, dan ben ik best bereid om het even aan te horen, want dat wil ik wel eens zien... Merkwaardige uitdrukking. Het is waarschijnlijk een contaminatie van twee andere uitdrukkingen, nl. faire chier ('vervelen, op de zenuwen werken', lett. 'doen schijten') en en faire une pendule ('maar door blijven gaan', lett. 'er een klok van maken' die maar eentonig blijft tikken en heen en weer blijft slingeren).
volgende keer:
worden we kletsnat...
keuzestress
In de rubriek panneaux insolites dit keer geen (verkeers)bord, maar een opmerkelijk stembiljet. Het zou zo maar kunnen dat er afgelopen donderdag ook vergelijkbare briefjes zijn aangetroffen bij de Britse verkiezingen. Veel stemmers moesten daar kiezen tussen twee kandidaten die geen van tweeën hun belangen echt verdedigden. Bij deze Franse verkiezingen besloot een kiesgerechtigde zijn of haar stem dan maar uit te brengen op zijn/haar hond: 'De twee kandidaten zijn hypocriete leugenaars. Ik stem op mijn hond. Die is tenminste eerlijk en trouw.'
volgende keer:
zal ik u niet meer aan uw kop zeuren...
petite et moyenne entreprise
(midden- en kleinbedrijf, M.K.B.)
Een kaasschaaf is een typisch Nederlands gebruiksartikel dat in het buitenland onbekend is. De kaasschaaf hanteren in bezuinigingen is wel bekend over de grens en daarvoor wordt dan figuurlijk dus een gewone houtschaaf ingezet.
Op het plaatje zien we de voormalige minister van financiën Pierre Moscovici de schaaf hanteren. Het bijschrift van de tekening luidt: 'geconfronteerd met de woede van het MKB herziet Moscovici zijn bezuinigingsplannen' en de timmerman schampert: 'Dus dat wil zo onze winst afromen, maar dat kan niet eens een schaaf hanteren!'
volgende keer:
weten we niet wat we moeten kiezen in het stemhokje...
(s')assombrir - assombrissement - ombrage - ombragé - ombrager - ombrageux - ombre - ombrelle - ombrer - ombrette - ombreux - pénombre - sombre - sombrer - sombrero
In deze donkere dagen voor de Kerst zoeken we de duisternis op en ontdekken we bovendien wat de overeenkomst is tussen gebladerte, een hoed en een paraplu. Ze komen allemaal van het woord ombre (Lat. umbra) dat 'schaduw' betekent.
Het woord ombre kan overigens naast 'schaduw' en 'duisternis' ook 'een vleugje, een klein beetje' betekenen als het ontkend wordt: pas l'ombre d'un doute is 'niet de geringste twijfel' en pas l'ombre d'une chance 'geen schijn van kans'.
Je kunt natuurlijk de schaduw opzoeken onder een schaduwrijk bladerdak. 'Lommer' (op zijn beurt trouwens ook afkomstig van het Franse l'ombre) heet daarom ombrage in het Frans, ombragé 'lommerrijk' en ombrager 'beschaduwen' maar ook overdrachtelijk 'overschaduwen'. Een persoon die ombrageux is, is echter 'heel kwetsbaar' en kan zich snel gekrenkt voelen. Als een ezel of paard ombrageux is, dan is het heel schuw en schrikachtig.
Onder een ombrelle ('damesparasolletje') kan men ook de schaduw opzoeken. Dit woord kennen we uit het Engels als umbrella : een paraplu heeft natuurlijk dezelfde vorm als een parasol, hoewel het tegen een ander weerverschijnsel beschermt. Het Franse ombrelle is trouwens ook de aanduiding voor het scherm van een kwal.
Het werkwoord ombrer betekent 'beschaduwen' of 'oogschaduw opbrengen'. Een ombrette is een 'schaduwvogel'.
Ombreux betekent 'schaduwrijk' of 'lommerrijk' of ook 'donker, schaars belicht'.
La pénombre (lett. 'bijna-schaduw') is 'halfschaduw'.
De woordfamilie sombre ('somber') heeft ook rechtstreeks met ombre te maken. De s is afkomstig van het Latijnse subumbra (lett. 'onder de schaduw'). Het werkwoord assombrir betekent 'verduisteren, donker maken' of 'somber maken' en wederkerend betekent s'assombrir 'donker/somber worden'. Daarvan afgeleid bestaat het zelfstandig naamwoord assombrissement: 'verduistering' of 'droefgeestigheid'.
Een schip dat als een schaduw in de diepte van de zee verdwijnt sombre. Het werkwoord sombrer betekent ook figuurlijk 'wegzinken, verdwijnen, afglijden'. Zo kun je sombrer dans la boisson ('aan de drank ten onder gaan'), dans la démence ('langzaam dement worden') of dans un sommeil profond ('in een diepe slaap wegzinken').
Het woord sombrero tenslotte is rechtstreeks overgenomen uit het Spaans, waarin het woord voor 'schaduw' sombra (met s dus) is. Onder de rand van een hoed kun je net als onder een parasol de schaduw opzoeken.
Ik wens u niet al te veel somberte toe in deze donkere dagen voor de Kerst...
volgende keer:
geven we aandacht aan het MKB (midden- en kleinbedrijf)...
als het geval zich voordoet, eventueel
('het geval toevallend')
Die schoonmoeders toch, wat een frustratie... 'Hoe verdraag je schoonmoeder (of hoe schakel je haar eventueel uit)', zo heet dit boekje in de serie ça pique et ça colle ('het steekt en het kleeft').
Het woord échéant is het tegenwoordig deelwoord van het plechtige werkwoord échoir dat ook vooral in deze vorm voorkomt. Vergelijk het bijvoorbeeld met onze werkwoordsvorm 'getogen'. Iedereen gebruikt het in 'geboren en getogen', maar dat ik momenteel al jarenlang in Rotterdam tijg, hoor je me zelden of nooit zeggen. Velen van ons weten waarschijnlijk niet eens dat 'tijgen' de infinitief is van 'getogen'. Zo dus ook met échéant. Échoir betekent eigenlijk 'vallen' en daarvan afgeleid 'toevallen, gebeuren'. Met le cas ('het geval') erbij betekent het dus 'als het geval zich voordoet'.
volgende keer:
somberen we in de donkere dagen voor kerst...
over straat slenteren / rondzwerven / de straat op gaan
('de straatsteen kloppen')
Soms kom je poëzie tegen op de muur, zoals hier: Amis, entends-tu ton coeur battre le pavé ! waarbij het eerste deel betekent 'Vrienden (de meervouds-s is misschien een vergissing?), hoor je je hart kloppen' maar dat 'kloppen' gaat vervolgens over in battre le pavé ('rondslenteren' maar zoals we later zullen zien ook 'de straat op gaan'). De zin is dus op meerdere manieren te interpreteren. Het doet een beetje denken aan een dichtregel in het gedicht Le pont Mirabeau van Apollinaire : Sous le pont Mirabeau coule la Seine / Et les amours / Faut-il qu'il m'en souvienne, waarbij door de afwezigheid van interpunctie niet helemaal duidelijk is of Et les amours als volgende gedachtegang bij het volgende vers hoort of nog bij het eerste: 'Onder de pont Mirabeau stroomt de Seine, en de liefde(s) (ook)'.
Een batteur de pavé is een 'straatschuimer, zwerver' en daarvan afgeleid een 'nietsnut'. Battre le pavé betekent dan ook eigenlijk 'een beetje rondlopen zonder iets nuttigs te doen', maar het wordt steeds vaker ook gebruikt in de betekenis 'de straat op gaan om te protesteren'. Dat doe je natuurlijk ook vaak als je staakt, maar het dient wel degelijk een doel. Je zwalkt dus niet doelloos over straat.
volgende keer:
Wat betekent le cas échéant ?
een bofkont zijn
('een met noedels omzoomde kont hebben')
Vraag me niet waarom, maar avoir du cul ('kont hebben') betekent 'mazzel hebben'. Nou ja, wij kunnen een geluksvogel ook een bofkont noemen. Maar waarom een kont omzoomd met noedels? Er wordt wel beweerd dat die zijn toegevoegd door een Marseillenaar. Inwoners van Marseille hebben de reputatie een kunst gemaakt te hebben van de overdrijving. Toen een Marseillenaar de noedels had toegevoegd aan de uitdrukking, zou hij daar een groot succes mee hebben gehad. Een andere nog discutabelere verklaring zou zijn dat gevangenen bepaalde voorrechten zouden kunnen verkrijgen als ze toestemden in homoseksuele praktijken. Dat is bijvoorbeeld inderdaad te lezen in het beroemde boek Papillon. Het is een feit dat nouille een van de vele benamingen is voor het mannelijk lid en iemand die dus veel noedels langs zijn kont zou laten gaan, zou daarmee zijn kans op succesjes aanzienlijk vergroten.
Het kan natuurlijk ook gewoon een uitdrukking zijn die succesvol is geworden dankzij zijn absurde karakter. Zullen we het voorlopig daar maar op houden?
volgende keer:
gaan we de straat op...
met stroop vangt men meer vliegen dan met azijn
('kleine regen slaat grote wind neer')
Aan de afwezigheid van lidwoorden zie je dat de uitdrukking al oud is. We zien hem in ieder geval voorbijkomen sinds de vijftiende eeuw.
Tijdens zware buien kan het nogal winderig worden, maar een miezerregentje gaat zelden gepaard met windstoten. Aanvankelijk betekende de uitdrukking vooral dat er soms maar een kleine gebeurtenis nodig was om een groot geschil te beslechten. Tegenwoordig betekent het eerder dat men meer bereikt als men zijn woede een beetje probeert te temperen.
volgende keer:
zijn we een bofkont...
Pas op! Slipgevaar!
Maar de reden is wel een opmerkelijke. Ik ben zo'n bord in Nederland nog niet tegengekomen: pas op, slipgevaar! met daaronder een bordje 'druivensap'. Ik begrijp dat je na het drinken van gegist druivensap beter de weg niet op kunt gaan, omdat je de macht over het stuur zou kunnen verliezen. Of zou dit bord in de buurt staan van een wijnkasteel, waar de seizoensarbeiders wat al te enthousiast met hun voeten in de druiven staan te trappelen, zodat het geperste sap regelmatig over de weg stroomt?
volgende keer:
gaan we door regen en wind...
verzorgingstehuis
(établissement d'hébergement pour personnes âgées dépendantes)
Ook in Frankrijk wordt de verzorgingsstaat in rap tempo afgebroken en ook daar komt het verzorgingspersoneel (tevergeefs) in opstand. Op het plaatje is het verzorgend personeel van de EHPAD's in staking gegaan. Het oudere echtpaar vraagt dan: 'En als je Macron tegenkomt, heb je het dan ook even over de solidariteitsbelasting die wij als gepensioneerden moeten betalen? (CSG = contribution sociale généralisée). Vroeger heetten verzorgingstehuizen maisons de retraite ('pensioenhuizen' of 'huizen waar je je (na je pensioen) terugtrekt'), maar sinds 2002 zijn die omgedoopt tot EHPAD (spreek uit [eepad]): établissements d'hébergement pour personnes âgées dépendantes, 'instellingen voor de huisvesting van afhankelijke ouderen'). Kennelijk klinkt een afkorting door haar abstractie minder confronterend...
volgende keer:
waarschuwen voor slipgevaar...
saint - saintement - sainteté - sanctifiant - sanctificateur - Sanctificateur - sanctification - sanctifier - sanction - sanctionner - sanctuaire - sanctuarisation - sanctus
Hoewel het vandaag pas echt Sinterklaas is, zit het werk van de vele hulpsinterklazen er vandaag op. Op het plaatje staan ze nog in de houding om verspreid in het land aan het werk te gaan. Een van hen zegt 'Heren, morgen is het D-day' en de hoofdpiet roept 'Presenteer, staf!' Er bestaan nog heel wat woorden uit de sint-familie in het Frans, en dan laat ik de hele groep samenstellingen zoals saint-bernard voor 'sint-bernardshond', Saint-Nicolas voor 'sinterklaas' en saintpaulia voor 'Kaaps viooltje' buiten beschouwing. Er zijn zowel afleidingen van het uit het Latijn geëvolueerde saint ('heilig') als van het rechtstreeks uit het Latijn overgenomen sanctus dat momenteel wordt gebruikt om het gelijknamige onderdeel van de heilige mis - en dan met name in de muziek - mee aan te duiden. Saint kan zowel zelfstandig naamwoord zijn in de betekenis van 'heilige' maar ook 'onberispelijk, braaf persoon' en 'heiligenbeeld' als bijvoeglijk naamwoord in de letterlijke betekenis 'heilig', maar ook 'vroom, deugdzaam'. 'Witte Donderdag' heet in het Frans jeudi saint, naast vendredi saint ('Goede Vrijdag') en samedi saint ('Paaszaterdag'). Het bijwoord saintement betekent 'heilig, vroom, godvruchtig'. De 'heiligheid' ('het heilig zijn') is la sainteté, ook gebruikt als aanspreektitel voor de paus: Sa Sainteté ('Zijne Heiligheid, de Paus').
Dan komen we bij de varianten met sanct- : sanctifiant betekent 'heiligmakend' en een sanctificateur is een heiligmaker. Met een hoofdletter is Sanctificateur de 'Heilige Geest'. Een sanctification is een 'heiliging (viering)' of 'heiligmaking/verklaring'. Iemand die heilig wordt verklaard, wordt sanctifié. Dat werkwoord kan ook gebruikt worden in de betekenis 'heiligen, vieren': sanctifier le dimanche ('de zondig heiligen') en que ton nom soit sanctifié ('Uw naam wordt geheiligd').
Een merkwaardige betekenisomslag valt te bespeuren bij sanction en sanctionner. Van oorsprong betekent dit laatste woord dat je ergens je zegen (toestemming) aan geeft. Je heiligt bepaalde middelen als het ware. Daardoor kan sanction zowel voor 'goedkeuring' staan als voor 'bestraffing': je vaardigt een straf- of beloningsmaatregel uit. Zo kan sanction dus 'strafmaatregel, boete' betekenen (net als ons 'sanctie'), maar ook 'goedkeuring, bekrachtiging, ratificatie' en zelfs 'einddiploma'. Sanctionner betekent zowel 'goedkeuren, bekrachtigen' als 'bestraffen'.
Een sanctuaire is 'het heilige der heiligen' of het 'priesterkoor'. Het kan ook staan voor een 'heiligdom, heilige plaats' of 'het wezenlijkste'. In militaire taal gaat het om een 'vesting' (een beschermd gebied dat als laatste wordt prijsgegeven') en zo kan het dus ook de benaming voor een 'toevluchtsoord' of 'vrijplaats' zijn. Een gebied tot wijkplaats verklaren heet dan ook sanctuarisation.
Nou, genoeg heiligheid voor vandaag...
volgende keer:
bezoeken we een toevluchtsoord voor ouderen...
een houten klaas / zo stijf als een hark
('zo stijf als een bezemsteel')
Ik heb Sinterklaas nog nooit zien dansen, maar ik vermoed dat hij gezien zijn leeftijd en outfit op zijn minst een houten klaas zal zijn als hij zich op de dansvloer waagt. Wij kunnen zo iemand ook zo stijf als een hark noemen. In het Frans vergelijken ze het met een ander houten gereedschap, nl. een bezemsteel. Er bestaat daarnaast nog een variant, nl. raide comme un passe-lacet ('zo stijf als een rijgpen') die naast de betekenis 'zo stijf als een hark' ook 'blut, platzak' kan betekenen. Maar wat is een rijgpen? Het gaat hier om een hulpmiddel, een soort naald, om een veter door het rijggat (van bijvoorbeeld een corset) te krijgen.
Waarom nou verwijzen naar zo'n specifiek gereedschap dat vrijwel niemand meer kent? Dat komt omdat het woord lacet ('veter') ook de aanduiding was voor het koord waarmee een politieagent een verdachte in de 'boeien' sloeg. Een passe-lacet was daarmee dus de agent zelf. En dat waren nogal eens houten klazen, stijve harken die onvermurwbaar waren en rigide de wet toepasten en verdedigden, zonder ruimte voor enige flexibiliteit.
In het argot is een van de andere betekenissen van het woord raide 'berooid, blut' (door de associatie van 'stijf' en 'dood', en iemand zonder geld is sociaal gezien 'dood') en die betekenis is gewoon meegelift in raide comme un passe-lacet, een bijbetekenis die voor zover ik weet de variant raide comme un manche à balai dan weer niet heeft...
volgende keer:
nemen we de woordfamilie van de Sint onder de loep...
geen steek uitvoeren / luiwammesen
('zijn luiheid trekken')
'Alweer de siësta aan het houden?' 'Ja, wat wil je, ik kan niet de hele tijd niks doen...'
Flemme heeft dezelfde etymologie als flegme : flegma, dat staat voor een van de lichaamssappen die ten grondslag liggen aan de vier humeuren of temperamenten: bloed voor de energieke, creatieve, impulsieve, sanguïnische types, gele gal voor de ambitieuze, extraverte cholerische types, zwarte gal voor de serieuze, introverte melancholische types en tenslotte slijm voor de kalme, stoïcijnse flegmatische types. Als deze vier sappen in evenwicht waren, was de lichamelijke en geestelijke gezondheid volgens de middeleeuwse artsen ook stabiel. Overheerste een van die sappen, dan was dat de oorzaak van minder gewenste toestanden. Zo zou iemand die een overvloed aan slijm had, geen energie hebben, traag en lui zijn. Het tirer ('trekken') in de uitdrukking moet je lezen als 'uitrekken, verlengen', alsof je dus moedwillig jezelf lamlegt.
volgende keer:
is het Sinterklaasavond. Wat is eigenlijk een houten klaas in het Frans?
de plank faliekant misslaan
('blazen aanzien voor lantaarns')
Er bestaan twee verklaringen voor het ontstaan van deze oude uitdrukking, die elkaar overigens niet in de weg hoeven te zitten. Allereerst was het vroeger inderdaad gebruikelijk om varkens- en koeienblazen op te blazen en te drogen om er vervolgens iets in te bewaren. Omdat de wand van een blaas zo goed als doorzichtig is, kon je er ook een kaarsje in bevestigen en dan had je een lampion. Als je die aan het plafond hing, kon een onoplettend persoon die goed voor een lantaarn aanzien.
Daarnaast was het woord lanterne vroeger ook een aanduiding voor absurde leuterpraatjes (zoals nu het woord balivernes) en vendre vessie (lett. 'blaas verkopen') betekende 'onzin (gebakken lucht) verkopen', vanwege de opgeblazen lucht in zo'n blaas.
volgende keer:
voeren we geen steek uit...
piekfijn
('niet geprikt door de wormen/meikevers')
Een worm kan natuurlijk niet prikken (volgens mij een meikever ook niet...), maar als houten meubelen aangevreten zijn door houtworm, dan zijn er overal gaatjes te zien die doen voorkomen of het hout overal doorgeprikt is en daarom wordt dan ook gezegd dat de meubelen piqués des vers zijn. Ook door motten aangevreten kledingstukken werden vanaf de zeventiende eeuw piqués des vers genoemd.
Meikevers (hannetons) doen zich niet tegoed aan kleding of meubelstukken, maar ze zijn wel berucht om hun vraatzucht aan gewassen. Meubelen en kledingstukken die niet piqués des vers zijn, zijn piekfijn in orde en kunnen zonder problemen verkocht of gebruikt worden en gewassen die niet piqués des hannetons zijn, zijn perfect geschikt voor consumptie. Inmiddels kan het van allerlei zaken gezegd worden die piekfijn in orde zijn.
volgende keer:
slaan we de plank faliekant mis...
Pas op met vuur.
Tja, wat nu te doen, met zo'n combinatie van verbods- en gebodsbord? Op het eerste staat te lezen: Feux de forêt interdit . Het is dus verboden in dit bos een vuur aan te leggen. Maar daaronder hangt een gebodsbord waarop het eerste woord is doorgehaald. Daar staat nu te lezen: Allumez vos feux wat natuurlijk betekent 'doe uw lichten aan' (het staat bijvoorbeeld vaak te lezen bij tunnels), maar letterlijk betekent het ook 'steek uw vuren aan'. Voor aan- en uitzetten gebruikt men in het Frans nog steeds de termen die met vuur te maken hebben: allumer (lett. 'aansteken') en éteindre (lett. 'doven, blussen'). En het woord feux (lett. 'vuren') wordt ook gebruikt voor 'koplampen' en 'verkeerslichten'. Dat vraagt soms om verwarring...
volgende keer:
Waarom kun je maar beter niet door een meikever worden gestoken?
medicijnen
De Fransen behoren tot de grootste medicijnafnemers van Europa en daarmee van de wereld. In menig huishouden zul je er net zo'n gevuld medicijnkastje aantreffen als op het plaatje. Maar waarom korten ze het woord médicament niet af tot médic maar tot médoc ? De analogie met het beroemde wijngebied in de Bordeaux ligt voor de hand.
Al sinds de Oudheid - en zeker tot en in de tijd van Rabelais (zestiende eeuw), werd hoog opgegeven van de medicinale heilzame werking van wijn en nog steeds heerst in Frankrijk de opvatting dat twee glazen rode wijn - bij voorkeur goede wijn, bijvoorbeeld uit de Médoc - het organisme ten goede zou komen. Misschien dat dat op de achtergrond een rol heeft gespeeld, maar een meer prozaïsche verklaring is dat in de Franse medische wereld al decennialang de software Médocs wordt gebruikt voor het uitschrijven van recepten. Maar je maakt mij niet wijs dat die naam niet bewust is bedacht met een knipoog naar het beroemde wijngebied...
volgende keer:
passen we op voor bosbranden...
noir - noirâtre - noiraud - noirceur - (se) noircir - noircissement - noircisseur - noircissure - noire
Vandaag is het Black Friday (vendredi noir), een goed moment dus om de zwartepietendiscussie te laten voor wat die is en de woordfamilie van noir ('zwart') eens onder de loep te nemen. Dan moeten we helaas wel constateren dat ook in het Frans het bijvoeglijk naamwoord noir vooral negatieve betekenissen heeft (evenals trouwens de verwante term dénigrer dat letterlijk zoiets betekent als 'zwart maken, zwart afgeven' van de Latijnse wortel niger die ook ten grondslag ligt aan het moderne noir): zo kan het 'vuil, smerig' betekenen, maar ook 'duister, somber', 'zwartgallig', 'noodlottig', 'boosaardig', 'macaber', 'clandestien' en zelfs 'dronken, kachel'. Als zelfstandig naamwoord is het ook een aanduiding voor een 'zwarte man' (of vrouw met een -e erachter). Het bijvoeglijk naamwoord noirâtre betekent 'zwartachtig' en noiraud betekent 'donker' (van haar en huid, en kan zo ook voor personen gebruikt worden). Noirceur betekent 'zwartheid' maar ook 'zwarte vlek' en zelfs 'gemeenheid, doortraptheid' en vroeger ook 'somberheid'.
Het werkwoord noircir kan zowel onovergankelijk ('zwart/donker worden') als overgankelijk gebruikt worden: 'zwart/donker maken', 'vuil maken', 'zwart afschilderen, somber voorstellen' maar ook 'in opspraak brengen'. Als wederkerend werkwoord betekent se noircir 'zwart/donker worden' of 'zich bedrinken' en als le ciel se noircit, dan 'betrekt de hemel'.
Hiervan is weer het zelfstandig naamwoord noircissement afgeleid, dat 'zwart worden/maken' betekent. Een noircisseur is een 'zwartverver' en een noircisseur de papier 'iemand die papier bekladt, een kladschrijver'.
Een noircissure is een 'zwarte vlek' of een aanduiding voor het 'zwart worden' van wijn. Een noire tenslotte, is een kwartnoot in de muziek, eindelijk eens een neutraal woord, tenzij je kwartnoten niet als zodanig herkent maar het als 'vals' beschouwt...
Al met al verraadt de taal (zowel de Franse als de Nederlandse) dus veel over hoe gekleurd we - of we het nu willen of niet - de werkelijkheid bekijken. Zwarte Piet is wat dat betreft nog maar het topje van de ijsberg...
volgende keer:
Fransen consumeren buitengewoon veel médoc. Betekent dat dat ze meer bordeaux- dan bourgognedrinkers zijn?
er als de gesmeerde bliksem vandoorgaan
('als een scheet op een tafelzeil')
Een scheet is iets wat ons snel ontsnapt. Zonder er erg in te hebben schijnen we er zo'n twintig per dag te laten. Of de snelheid ervan echter wordt bevorderd door hem op een tafelzeil te richten is mij niet geheel duidelijk. Dat is echter wel wat de Fransen kennelijk vermoeden. De persoon op het plaatje heeft zelfs alles op alles gezet om de omstandigheden zo gunstig mogelijk te laten zijn, door op een krukje plaats te nemen zodat de luchtstroom ook met uiterste precisie het tafelzeil kan raken. Misschien is het tafelzeil zo'n ideaal materiaal omdat het buitengewoon glad is en de luchtstroom er dus geen enkel obstakel hoeft te ontmoeten (gesteld uiteraard dat de tafel nog niet gedekt is). Het is dus misschien voor de uitdrukking gekozen vanwege zijn buitengewone aerodynamische - wat zeg ik - petodynamische eigenschappen. Een aldus gelaten scheet bereikt ook vliegensvlug de neusgaten van de tafelgasten nog voor ze die dichtgeknepen kunnen hebben en kennelijk geschiedt dat in Frankrijk soms met zo'n kracht dat zelfs het tafelzeil nog wel eens wil scheuren: déchirer la toile (lett. 'het tafelzeil verscheuren') betekent zoiets als 'een buitengewoon luide (of melodieuze) scheet laten'.
volgende keer:
is het Black Friday (vendredi noir)...
de pijp uitgaan / de pijp aan Maarten geven
('zijn pijp breken')
Een tamelijk pijnlijke post vandaag, waarvoor we terug moeten gaan naar de tijd voor er narcoses bestonden. Op de slagvelden van Napoleon vielen veel gewonden en als er dan bijvoorbeeld een been moest worden geamputeerd, ging dat zonder verdoving. Om de extreme pijn te verbijten kreeg de ongelukkige een pijp van terracotta tussen zijn tanden geklemd, maar als de patiënt onverhoopt tijdens de operatie bezweek, dan viel de pijp uit zijn mond en brak meestal...
volgende keer:
Wie laat er nou een scheet op een tafelzeil?...
in de lappenmand zitten
('waardeloze munt zijn')
Het is weer de tijd voor een griepprik en ook mensen die daar niet voor in aanmerking komen lopen momenteel te snotteren of hoesten. De dagen worden korter en killer en daarmee neemt de weerstand af. Al sinds de zeventiende eeuw kun je dan in het Frans patraque genoemd worden. Dit is van oorsprong een Lombardisch (Noord-Italiaans) woord, patracca, dat verwijst naar een muntje zonder waarde. In overdrachtelijke zin werd het aanvankelijk gebruikt om een slecht functionerend mechanisme of uurwerk mee aan te duiden en vervolgens voor een persoon wiens gezondheid achteruitging...
volgende keer:
gaan we nog een stapje verder: we gaan (even) de pijp uit...
ze niet allemaal op een rijtje hebben
('een spin op het plafond hebben')
De uitdrukking zou voor het eerst gebruikt zijn door Parijse prostituees, als een van de vele varianten om hetzelfde uit te drukken overigens, maar die zijn maar korte tijd in zwang geweest.
Het plafond is hierbij op te vatten als de binnenkant van het schedeldak waarbinnen een spin, die nu eenmaal gewend is aan slecht onderhouden interieurs, naar hartenlust en ongestoord haar web kan spinnen...
volgende keer:
zitten we in de lappenmand...
houd rekening met elkaar
Dat doen kennelijk nog te veel mensen niet. Op deze voor gehandicapten gereserveerde plaats parkeren blijkbaar vaak anderen die daar geen recht op hebben. Daarom is het bordje met het volgende opschrift onder het parkeerbord geplaatst:
'Een hufter zijn is geen handicap. Parkeer ergens anders.' Zou het helpen?
volgende keer:
hebben we ze niet allemaal op een rijtje...
