schurk / onbetrouwbaar individu
('man van zak en koord')
Hij ziet er toch zo onschuldig uit, met zijn boodschappentas aan de kant om even touwtje te kunnen springen...
Maar een zak en een koord betekenden in de Romeinse Oudheid iets heel anders. Misdadigers konden in een zak worden gestopt, die met een touw dichtgeknoopt werd en vervolgens in de Tiber gesmeten. Ja, leuke jongens, die Romeinen. De gewoonte werd later in andere landen overgenomen. Zo kon je door de sultan van Constantinopel (Istanbul) in de Bosporus gedumpt worden en door Charles VI in de Seine.
volgende keer:
gaan we een lans voor iemand breken, maar eerst ga ik even twee weken naar Taiwan...
tot de orde geroepen worden / zich de oren laten wassen
('zich de bretels laten ophalen')
Er zijn twee mogelijke verklaringen voor deze uitdrukking. Het plaatje ondersteunt de eerste: als iemand iets misdaan heeft of als er een gevecht gaande is, zou je een van de twee bij de bretels kunnen pakken om hem tot de orde te roepen.
Er zou echter ook een wat elegantere verklaring kunnen zijn. Remonter betekent namelijk ook 'omhoog halen, rechtzetten' en zou kunnen duiden op een kleine kledingcorrectie, zoals je een boordje rechtzet. Ook op die manier kun je iemand 'tot de orde roepen' of liever gezegd een beetje fatsoeneren.
volgende keer:
Een kapucijn wordt ook wel een man 'met kap en koord' genoemd, maar wat is een man 'met zak en koord'?
alles kits / geen probleem
('er is geen hagedis')
O.K., we hebben het niet over de uitgestorven dinosauriërs en ook niet over de grote komodovaranen, maar hoe kan een hagedis nou een probleem vormen?
Daarvoor moeten we terug naar de jaren zeventig en om precies te zijn naar de muziekwereld.
Het was mij persoonlijk nog nooit opgevallen, maar het schijnt dat hagedissen een sissend geluid kunnen produceren. Als er bij de geluidsopname van een liedje plotseling een onbedoeld sissend geluid te horen was, dan had je een probleem en moest de opname overgedaan worden. Je wilt immers niet dat je opname met een sisser afloopt. De uitdrukking is lang beperkt gebleven tot het jargon van de muziekwereld, maar sinds ze herhaaldelijk gebruikt werd in Michel Blancs film Marche à l'ombre uit 1984 is ze gemeengoed geworden in de Franse taal.
volgende keer:
gaan we de bretels aanhalen...
in rook opgaan
('in rook vertrekken')
Gisteren kondigde ik aan dat we vandaag 'het huis op hagedissen zouden onderzoeken', maar dat kan wel wachten tot morgen. Van het beeld hiernaast heb ik - en met mij waarschijnlijk meer vrienden van Parijs - wakker gelegen. Hoewel het erop lijkt dat de torens en het buitenskelet gered zijn, is er een ongelofelijk litteken ontstaan midden in de mooiste stad ter wereld. Over drie weken zal ik persoonlijk de schade kunnen 'inspecteren'. Het zal nog decennia duren voordat de schade enigszins hersteld zal zijn. Je suis sous le choc...
volgende keer:
gaan we alsnog het huis op hagedissen controleren...
het hof maken / versieren
('bloemetje vertellen')
'Hoe heeft het universum kunnen bestaan zonder jouw schoonheid?' zegt hij. Zij heeft zo haar twijfels: 'Ik heb zo mijn twijfels over zijn oprechtheid'. Een bloemetje stond in de twaalfde eeuw al voor een 'bagatelletje' en vier eeuwen later voor een 'leuterpraatje', iets dus waar je inderdaad niet veel geloof aan hoefde te hechten: gewoon een (te) mooi bloemetje (worden al eeuwen in verband gebracht met de liefde) om je geliefde aan je te hechten. Overigens heeft het woord fleurette via fleureter tot het huidige woord flirter ('flirten') geleid.
volgende keer:
controleren we het huis even op eventuele hagedissen...
vlek - taak
Het verschil zit hem alleen maar in het accent, of nee, ook in de uitspraak, al is het een klein verschilletje. De a zonder accent in tache ('vlek') klinkt als onze lange [aa] maar dan wel kort uitgesproken, dus niet zoals in [tasje] maar zoals in [gaasje], maar dan net zo kort uitgesproken als in [tasje].
De â met accent circonflexe in tâche ('taak') lijkt juist het meest op onze korte [a] zoals in [tasje] maar dan lang uitgesproken. Probeer het maar eens... het zijn meestal de klinkers die onze herkomst verraden, veel lastiger native te krijgen dan de meeste medeklinkers... Grote kans dat een Fransman u verkeerd verstaat als u bijvoorbeeld zegt: il y a beaucoup de tâches/taches sur cette feuille de papier ('er staan veel taken / er zitten veel vlekken op dit blaadje')...
volgende keer:
gaan we op de flirttour...
uitkammen, grondig doorzoeken
('door de zeef halen')
Als je op Google op crible naar een plaatje zoekt, krijg je nevenstaand resultaat. Een crible is een zeef met grote gaten of een zeefmachine. In de keuken gebruik je eerder een passoire en een theezeefje is een passe-thé. Daarnaast bestaan nog de woorden sas (ook 'sluis') en tamis voor een zeef met kleinere gaten. Hoewel zo'n zeefmachine als hierboven afgebeeld natuurlijk voor het grotere werk gebruikt wordt - of misschien ook juist daardoor - wordt het in de uitdrukking gebruikt voor het grondig doorzoeken van iets. Misschien wijst de crible juist op het grote gebied dat doorzocht moet worden en onze uitdrukking 'uitkammen' juist op het zorgvuldige detailwerk. Je zult immers aanzienlijk langer bezig zijn met een kam dan met zo'n grove zeefmachine. Laten we het erop houden dat de Fransen van het grote gebaar houden...
volgende keer:
hebben we ons als taak gesteld een vlekje weg te werken...
een pruilmondje maken / verongelijkt zijn
('een pruilmondje maken')
Nee, dit meisje is niet aan het mediteren. Je wordt op het verkeerde been gezet door de titel le boudisme. Frans voor 'boeddhisme' is bouddhisme. De term boudisme is hier een bedacht woord en afgeleid van het werkwoord bouder ('mokken, pruilen'). Vroeger hadden welgestelde dames daar zelfs een eigen vertrek voor, waar ze zich verongelijkt konden terugtrekken (hun boudoir). Waarom lange vingers in het Frans ook zo heten, kan ik u even niet vertellen. La moue betekende in de Middeleeuwen 'de grimas, het vertrokken gezicht' en tegenwoordig meer specifiek 'het pruilmondje, de pruillip'.
volgende keer:
gaan we de omgeving uitkammen...
in de val lopen / in de val zitten
('in de val genomen worden/zijn')
Dat is wel een heel bijzondere vangst, maar waarschijnlijk zal hij zijn vrijheid weer terugvinden, zij het op een andere plek.
Een piège is een 'val' of een 'valstrik' die je uit kunt zetten (tendre un piège), waar je in kunt lopen (se laisser prendre au piège, tomber dans le piège). En als je in de kuil valt die je voor een ander gegraven hebt, dan heet dat être pris à son propre piège...
volgende keer:
trekken we een pruilmondje...
er is geen man overboord / er is nog niets gebeurd
('er is geen man dood / geen sterfgeval')
'Zoveel jaren gespaard en wat blijft me over?' verzucht de man op zijn sterfbed, waarop zijn zoon doodleuk opmerkt: 'Erfgenamen!'
Maar voorlopig is er nog niets gebeurd, is er nog geen man dood, of zoals wij als zeevaardersland zeggen 'is er geen man overboord'.
volgende keer:
Hoe zit je in het Frans in de val?
op rolletjes lopen
('(als) op rolletjes gaan')
In onze beide talen kennen we dezelfde uitdrukking. Roulettes kan een verkorte vorm zijn van patins à roulettes ('rolschaatsen'), maar los betekent het woord 'rolletjes' of 'wieltjes'. Wat zou bijvoorbeeld het verplaatsen van een wasmachine gemakkelijker gaan als er wieltjes onder zaten, maar ja, dan ging hij natuurlijk tijdens het wassen door het huis rijden en dat is nu ook weer niet de bedoeling...
volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans 'niets aan de hand, er is geen man overboord' ?
afblijven!
('poten naar beneden! / raak niet aan!')
Een nadere verklaring hebben beide uitdrukkingen niet nodig, lijkt me. Wij kunnen ook zeggen 'blijf met je poten af van...'. Als je ergens (of van iemand) af moet blijven, laat je je 'poten' langs je lijf hangen.
Wie zijn schoolfrans nog goed beheerst, zou weten dat je officieel Ne touche pas of zelfs N'y touche pas moet zeggen voor 'raak (het) niet aan'. Maar vrijwel iedereen weet ook dat in gesproken Frans het partikel ne vrijwel altijd wordt weggelaten. Touche pas is dus heel gebruikelijk. De omgekeerde vorm Pas touche is zo mogelijk nog informeler.
volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans dat iets op rolletjes loopt?
doet om - vijf - gezond - heilig - borst - onderhands
Vandaag een homofoon die maar liefst op zeven manieren geschreven kan worden!
Ceins en ceint zijn twee vormen (resp. 1e/2e en 3e enkelvoud) van het werkwoord ceindre dat 'omdoen, omgorden' betekent (denk ook aan ceinture).
Bij het telwoord cinq zult u misschien denken: 'maar dat spreek je toch uit met een k-klank aan het eind? Dat is zo, maar niet in de samenstellingen cinq cents (500) en cinq mille (5 000). In die gevallen spreek je cinq uit net als de andere zes woorden van vandaag.
Sain betekent 'gezond' en met een -t erachter betekent het 'heilig'. Een sein is een 'borst' of 'boezem' en bestaat ook in de samenstelling au sein de ('temidden van, midden in') zoals in au sein de la famille ('in de familiekring').
Seing tenslotte ken ik alleen in de samenstelling un acte sous seing privé ('een onderhandse akte').
volgende keer:
Hoe zeg je 'Afblijven!' in het Frans?
onder het mes gaan / geopereerd worden
('op de biljarttafel gaan (liggen)')
Op het plaatje moet de patiënt even wachten. De stakende chirurgen hebben hem op de grond gelegd en de operatietafel is veranderd in een biljarttafel.
Waarom wordt de vergelijking gemaakt tussen een operatietafel en een biljarttafel? Ze zijn allebei plat, dat is waar. En het lijkt erop dat dat het dan ook is. De uitdrukking verscheen voor het eerst tijdens de Eerste Wereldoorlog, aanvankelijk niet om de operatietafel aan te duiden, maar het slagveld. Monter sur le billard betekende 'de loopgraaf uitkomen en het (platte) slagveld betreden'. En net als bij 'over de top gaan' dat van oorsprong dezelfde betekenis heeft, betekende dit in veel zo niet bijna alle gevallen een gewisse dood, of je nu vervolgens wel of niet op de operatietafel terechtkwam, want de geneeskunst vermocht destijds aanzienlijk minder dan tegenwoordig...
volgende keer:
Wat is de overeenkomst tussen een borst, een heilige en een onderhandse acte?
zonder het leven erbij in te schieten
('zonder er zijn huid te laten')
Een slang kan zijn huid afwerpen en sterker dan voorheen doorleven, maar als wij onze huid afwerpen, dan zijn we toch in een gevaarlijke situatie beland. Onze huid beschermt ons tegen kwalijke invloeden van buitenaf en onze huid vernieuwt zich niet als we gescalpeerd zouden worden. Het zou dus een pijnlijk einde betekenen. In veel uitdrukkingen wordt peau gebruikt in de betekenis van 'lijf en leden'. Zo kun je ook risquer sa peau ('zijn leven op het spel zetten'), vendre cher sa peau ('zijn huid duur verkopen') of crever of faire la peau à quelqu'un ('iemand om zeep helpen').
volgende keer:
gaan we onder het mes...
huis noch haard hebben
('zonder vuur of plaats')
Je kunt ook zeggen dat iemand n'a ni feu ni lieu. Rijmende (zoals deze Franse) en allitererende (zoals de Nederlandse) uitdrukkingen beklijven beter en blijven dus lang gebezigd worden.
Lieu verwijst uiteraard naar een plaats van herkomst, een slaapplek, een dak boven je hoofd. Feu - van het Latijnse focus - betekent van oorsprong 'haard', net als in de Nederlandse uitdrukking, de huiselijke haard, de plek waar een familie zich verzamelde voordat er centrale verwarming bestond. Wie dus huis noch haard heeft, heeft geen plek of familie om zich thuis te voelen. Hij is SDF (sans domicile fixe, 'zonder vaste verblijfplaats'), dakloos, of kan figuurlijk nergens terecht.
volgende keer:
gaan we proberen niet te vervellen...
schuin inrijden op / van opzij aanrijden
('in sjaal/sjerp nemen')
Eerst moet ik de foto even verklaren. Wat heeft 'van opzij aanrijden' te maken met een vader met een kind in een draagdoek?
Wel, daar hoef je alleen het woord portage voor toe te voegen: une écharpe de portage is een 'draagdoek' en de vader neemt hier zijn kind in een draagdoek (il prend son enfant en écharpe de portage). Zonder de portage is een écharpe een sjaal die we tegen de kou dragen, maar het is ook de benaming voor een sjerp die koningen en andere ambstpersonen, zoals bijvoorbeeld Franse burgemeesters schuin over de romp dragen, van schouder tot heup. Het is deze schuine ligging die aanleiding heeft gegeven tot de uitdrukking die gebruikt wordt om aan te geven dat een voertuig schuin, van opzij, inrijdt op een ander voertuig.
volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans 'huis noch haard hebben'?
verstoppertje spelen
('verstop-verstop spelen')
Een veel gebezigd procedé in Franse kindertaal is het herhalen van de eerste lettergreep van een woord, vaak gecombineerd met een werkwoord, meestal faire: dormir ('slapen') wordt faire dodo, pisser ('plassen') wordt faire pipi. Ook eigennamen volgen vaak dit procedé: Philippe of Philippine worden Fifi, Louis of Louise worden Loulou (meteen mooi genderneutraal overigens). Zo is hier ook se cacher ('zich verbergen, zich verstoppen') in het kinderspel jouer à cache-cache gaan heten. En net als in het Nederlands kan dit ook overdrachtelijk gebruikt worden voor iemand die niet wil dat zijn of haar handelwijze in het openbaar gezien wordt.
volgende keer:
worden we van opzij aangereden...
ouwehoer / kletskous
('kletserig als een ekster')
In de zeventiende eeuw kon met het woord pie ('ekster') naast de vogel ook een kletsende vrouw worden aangeduid. De vergelijking is begrijpelijk voor wie wel eens twee of meer eksters lawaai heeft horen maken. Voordat iemand gaat protesteren: inmiddels zijn de uitdrukkingen jaser comme une pie (lett. 'kletsen als een ekster') en bavard comme une pie genderneutraal geworden.
Overigens kun je ook voleur comme une pie zijn (lett. 'dief als een ekster'). Wij zeggen 'stelen als de raven'. Van eksters is bekend dat ze gek zijn op dingen die blinken en dat ze die dan ook graag naar hun nest brengen. Pas dus op voor je juwelen, een ekster zou er zomaar mee vandoor kunnen gaan. Of is dat geouwehoer?
volgende keer:
gaan we verstoppertje spelen...
