donderdag 27 december 2018

avoir ses têtes

zo zijn eigen voorkeuren hebben
('zijn/haar hoofden hebben')

Je zou in eerste instantie misschien kunnen denken dat de uitdrukking zoiets betekent als 'humeurig zijn' of zelfs 'wispelturig zijn', omdat je steeds een ander gezicht opzet, en misschien ziet dat er in de praktijk ook wel zo uit, maar het gaat er meer om dat je zo je voorkeuren hebt (en duidelijke afkeer) als het om mensen gaat. Het wordt dan ook vaak gezegd van kinderen die zich duidelijk minder op hun gemak voelen bij bepaalde mensen in hun omgeving of bijvoorbeeld van leraren die zo hun lievelingsleerlingen hebben en ook hun pispaaltjes...
Dit was mijn laatste post van 2018. Ik ga een paar dagen naar München en ben de eerste dag van het nieuwe jaar weer terug.

volgende keer:
Hoe krabbel je terug in het Frans?

woensdag 26 december 2018

avoir le bourdon

in de put zitten
('de hommel hebben')

Het woord bourdon kan verschillende betekenissen hebben. Welke daarvan uiteindelijk tot de betekenis 'in de put zitten, down zijn' heeft geleid, is aan u om uit te maken. Allereerst is een bourdon een hommel, zo'n grote bijachtige die een laag zoemend ('zoemen' is trouwens ook bourdonner in het Frans) geluid maakt. Het is ook het woord voor een zware klok die alleen geluid wordt bij ernstige zaken zoals een nederlaag. Het is ook de term voor een lage toon die voortdurend wordt aangehouden in oude muziek terwijl andere zangers daar in kwarten en kwinten boven zingen. Tenslotte is het ook de benaming voor een uitlating ('vergeten, weglaten') van een woord of een zin(sgedeelte) in een tekst. In alle betekenissen zit dus een link met een laaggestemd geluid of een (gevoel van) gemis...

volgende keer:
Hoe noem je in het Frans iemand die zo z'n voor- en afkeuren heeft?

dinsdag 25 december 2018

je te vois venir

ik begrijp wel waar je heen wilt
('ik zie je komen')

Op het plaatje zegt de dokter: "Eet voor uw gezondheid groenten, vooral veel worteltjes" waarop de patient met flaporen en konijnentanden antwoordt: "Ja dokter, ik begrijp wel waar u heen wilt, hoor." Een beetje flauw misschien, maar het illustreert wel de betekenis van de uitdrukking van vandaag. Wij kennen hem misschien alleen in de derde persoon, of beter gezegd onpersoonlijk: 'ik zie hem aankomen' over iets wat je wel verwacht. In het Frans kun je deze uitdrukking dus personaliseren tot 'ik zie je/u aankomen'. Dat kun je in het Nederlands niet zeggen, vandaar mijn weergave 'ik begrijp wel waar je heen wilt'...

volgende keer:
Ik weet dat we allemaal vrolijk moeten zijn met kerst, maar er zijn ook mensen die in deze donkere dagen nogal in de put zitten...

maandag 24 december 2018

remonter la pente


weer opkrabbelen
('de helling weer op gaan')

'Laten we ze helpen de helling weer op te gaan (weer op te krabbelen)'. Dit is een affiche van een Canadese campagne om geld in te zamelen voor kinderen met kanker zodat ze hun ziekte even kunnen vergeten door te skiën. Remonter la pente betekent letterlijk 'de helling weer beklimmen', wat uiteraard niet zo makkelijk is als het plaatje wil doen geloven, vandaar dat we in het Nederlands het werkwoord 'opkrabbelen' gebruiken. 

volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans 'ik begrijp wel waar je heen wilt'?

zondag 23 december 2018

gilet - veste

vest - jasje

Nee, dit is geen oproep om mee te doen aan de gele-hesjes-demonstraties, maar een bewustmakingscampagne voor veiligheid onderweg. Karl Lagerfeld merkt op dat het geel en lelijk is, dat het nergens bij past, maar wel je leven kan redden. Deze campagne werd gevoerd toen het verplicht werd in ieder voertuig een geel hesje en een gevarendriehoek bij je te hebben. Vandaar ook dat er zo veel mensen zich kunnen uitdossen in gele hesjes. Maar goed... het gaat vandaag over de valse vrienden gilet en vooral veste. Zoals in het Nederlands kan een gilet staan voor een mouwloos vestje dat een man onder zijn colbertjasje draagt, maar de betekenis is veel ruimer. Het staat in principe voor ieder mouwloos vest en dus ook voor een geel hesje (gilet jaune) zoals op de foto en voor een reddingsvest (gilet de sauvetage), maar ook een wollen vest met mouwen kan een gilet (of cardigan) genoemd worden. Een veste daarentegen is, net als een veston een jasje of soms ook een jack. Het zijn ook de benamingen voor een colbertjasje, waarbij een veston eigenlijk een korter jasje is dan een veste, een veston gaat tot het middel. Je moet het in het Frans nooit over een colbert hebben, want hoe Frans het ook klinkt, dat woord is in het Frans onbekend. Met een hoofdletter verwijst het vooral naar Jean Baptiste Colbert, de beroemde minister van financiën (en vele andere zaken) onder Lodewijk de Veertiende. Het Nederlandse woord colbert wordt ook met deze minister in verband gebracht, maar waarom is niet duidelijk, aangezien het colbertje pas ontstond halverwege de negentiende eeuw, dus meer dan 150 jaar later... 
In het Frans is een jasje dus une veste of un veston als het om een colbertje gaat. Voor een leren jack tenslotte gebruik je - om de verwarring onder Nederlandstaligen compleet te maken - de term blouson (de cuir). 

volgende keer:
Hoe kom je er weer bovenop in het Frans?

zaterdag 22 december 2018

rester bouche bée

stomverbaasd zijn / met open mond staan van bewondering
('(met) wijdopen mond blijven')

Rester bouche bée legt vooral de nadruk op de verbazing, être bouche bée meer op de bewondering. Bée is een woord dat alleen maar in deze context voorkomt. Daarnaast bestaat het zeldzame werkwoord béer dat dezelfde betekenis heeft als être/rester bouche bée en het bijvoeglijk naamwoord, eigenlijk het tegenwoordig deelwoord béant ('wijdopen') dat bijvoorbeeld ook met gouffre (une gouffre béante, 'een gapende afgrond') gebruikt kan worden. In het Oudfrans bestond ook de variant baer. Waarschijnlijk is dit afkomstig van het vulgair Latijnse batare en heeft het later onder invloed van het Franse bâiller ('gapen') de huidige betekenis gekregen.

volgende keer:
al een mooi jasje uitgezocht voor de kerst?

vrijdag 21 december 2018

payer les pots cassés

het gelag betalen / ergens voor opdraaien / met de brokken zitten
('de gebroken potten betalen')

Tja, dat is natuurlijk wel een schrikbeeld: je bent bij iemand op bezoek en loopt met je jas net iets te zwierig langs de kostbare Mingvaas die staat opgesteld (gelukkig ken ik niemand die zo bemiddeld is dat hij zulke kostbaarheden in de gang heeft staan...) of je breekt per ongeluk een mooi porseleinen bord tijdens de afwas... Ja, dan zul je toch voor de schade moeten opdraaien. De stap naar de figuurlijke betekenis 'het gelag betalen' of 'ergens voor opdraaien' is maar een kleine...

volgende keer:
Hoe kun je iemand met open mond aanstaren in het Frans?

donderdag 20 december 2018

aller à vau-l'eau

bron: https://dedexpressions.com/2016/10/23/aller-a-vau-leau/ 
in duigen vallen / in het water vallen / mislukken
('naar dal-het water gaan')

À vau is een middeleeuwse variant van à val (letterlijk 'dalwaarts') en de toevoeging l'eau is dan alleen maar logisch, omdat een rivier altijd bergafwaarts richting dal gaat. Je zegt dus eigenlijk dat iets bergafwaarts gaat en dus tot mislukken gedoemd is. Een variant van aller à vau-l'eau is partir à vau-l'eau.

volgende keer:
Hoe kun je in het Frans het gelag betalen?

woensdag 19 december 2018

en deux temps trois mouvements

in een vloek en een zucht
('in twee maten drie bewegingen')

Mijn leerlingen die voor vreemde talen (en zelfs het Nederlands soms) Engels als maat der dingen nemen en dus niet letterlijk uit het Nederlands, maar uit het Engels vertalen als ze een Frans woord moeten bedenken, zijn er vaak van overtuigd dat temps het Franse woord voor keer is (naar analogie van four times) - u en ik weten natuurlijk dat het quatre fois is in het Frans - dit keer komen ze er wel dichtbij. Deux temps verwijst hier naar de militaire inspectie waarbij je in twee fasen/bewegingen je geweer moet presenteren: eerst breng je het geweer ter hoogte van je riem en vervolgens naar je schouder. Vanaf eind achttiende eeuw ging dit en deux temps symbool staan voor iemand die iets in korte tijd foutloos kon uitvoeren. De trois mouvements werden er eind negentiende eeuw aan toegevoegd als een soort overdrijving: wie in twee momenten zelfs drie bewegingen uit kan voeren, is wel heel snel en handig... En dus komen - als je helemaal geen tijd hebt - de kooktips van het plaatje natuurlijk erg van pas...

volgende keer:
Hoe kan in het Frans iets in duigen vallen?

dinsdag 18 december 2018

jeter sa gourme

wilde haren krijgen
('zijn droes uitwerpen')

Ik moest zelf even zoeken wat er met 'droes' bedoeld wordt. Het gaat hier om een goedaardige ziekte die zich bij veulens placht te ontwikkelen. Ook bij menselijke peuters kan deze ziekte ontstaan en dan wordt hij meestal aangeduid als 'impetigo'. 
De uitdrukking bestaat overigens al sinds de veertiende eeuw en toen en lange tijd daarna was het onvermijdelijk dat een jong paard deze kinderziekte ontwikkelde, waarbij het veulen een soort snot via de keel afscheidde. Deze afscheiding werd aangeduid met het woord gourme, waarschijnlijk afkomstig van het Frankische worm dat 'pus' betekende.
Omdat het als een onvermijdelijke kinderziekte werd beschouwd, werd het als een soort overgangsrite gezien voor een jong paard op weg naar de volwassenheid. En nu kan het dus ook over jonge mensen gezegd worden die hun wilde haren krijgen, met alle rare fratsen van dien, zoals de jongen op het plaatje zijn 'jongensleven begraaft', want 'alles is toegestaan'. Nou ja, voor even dan... tot hij zijn wilde haren verliest.

volgende keer:
Kun je in het Frans iets ook in een vloek en een zucht doen?


maandag 17 december 2018

en faire à sa guise

zijn eigen zin doen / iets op je eigen wijze doen

Het Frans is natuurlijk een Romaanse taal, net als het Spaans en het Italiaans en hoewel Frankrijk ook aan Spanje en Italië grenst, de grootste taalgrens deelt Frankrijk met Germaanstalige gebieden (Duits en Nederlands). Guise is een van de vele woorden die het Frans al vroeg (in de elfde eeuw om precies te zijn) uit het Germaans heeft overgenomen, namelijk uit het woord wisa, hetzelfde woord als het Duitse Weise en ons Nederlandse wijs, wijze. En faire à sa guise betekent dus letterlijk dat je iets op je eigen wijze, je eigen manier doet, met meestal als onderliggende betekenis ook 'zoals je wilt, naar eigen goeddunken'. Je doet dus je eigen zin, net als de eigenaar van bovenstaande eigenzinnige woning.

volgende keer:
Hoe krijg je in het Frans wilde haren?

zondag 16 december 2018

endives - chicorée

witlof - andijvie

Als je op een Franse menukaart het woord endives tegenkomt, denk je misschien te weten dat het om 'andijvie' gaat, maar dat is niet het geval. Endives is de Franse benaming voor 'witlof'. 'Andijvie' is daarentegen chicorée. Dat zul je misschien op diezelfde kaart tegenkomen als chicorée frisée, wat 'krulandijvie' of 'krulsla' betekent. Deze spraakverwarring lijkt misschien vreemd, maar beide groenten (nu heb ik het dus weer over witlof en andijvie) zijn nauw verwant en de Latijnse benaming voor 'andijvie' is cichorium endivia waarin beide woorden chicorée en endives dus al verstopt zitten en de Latijnse benaming voor 'witlof' is cichorium intybus var. foliosum waarbij intybus een oudere, op het Grieks teruggaande vorm is van endivia, dus eigenlijk staat er hetzelfde, maar dan aangevuld met 'gebladerde variant'. 

volgende keer:
Hoe kun je in het Frans je eigen zin doen?

zaterdag 15 december 2018

peau de vache

vuil kreng / smeerlap
('koeienhuid')

Zowel dames als heren kun je uitmaken voor peau de vache en dat is dan niet aardig bedoeld. Doorgaans is een koe een vredig dier, maar het ze kan plotseling pijnlijk uit de hoek komen met een plotselinge trap met één achterpoot. Daaraan heeft de koe dan toch soms haar kwalijke, geniepige reputatie te danken. Maar waarom dan die huid? Volgens sommigen is het gewoon een versterking van de verwensing Vache, zoals je een 'oud kreng' ook kunt aanduiden met een vieille peau. 

volgende keer:
wat gaan we eten met de kerst?

vrijdag 14 december 2018

se bouffer le nez

elkaar naar de keel vliegen
('elkaar de neus opvreten')

Deze puppies zijn natuurlijk om op te vreten, maar die betekenis heeft de uitdrukking juist niet. Wacht even tot ze zijn opgegroeid tot vervaarlijke grote honden die in gevecht met elkaar raken en elkaar bij de neus verwonden, dat is meer waar je aan moet denken. Gaat het om mensen, zoals in de uitdrukking, dan moet je meer denken aan verbaal geweld.

volgende keer:
Wat bedoelt een Fransman met koeienhuid?

donderdag 13 december 2018

un lèche-bottes

een hielenlikker
('een lik-laarzen')

Iemand die zich overdreven onderdanig en vleiend gedraagt om op die manier iets van een ander gedaan te krijgen kan in het Frans een lèche-bottes (een registertje lager zelfs lèche-cul, 'kontlikker') genoemd worden. Het doet denken aan honden die een andere hond of hun baasje likken om in het gevlij te komen. De laarzen roepen misschien ook een (militaire) autoriteit op. Je kunt de uitdrukking ook als werkwoord gebruiken: lécher les bottes ('iemands hielen likken') en ook als faire du lèche-bottes ('je als een hielenlikker gedragen').

volgende keer
gaan we elkaar opvreten, althans elkaars neus...

woensdag 12 december 2018

gober les mouches

je tijd verbeuzelen
('vliegen opslokken')

Stel je iemand voor die zijn tijd staat te verbeuzelen en een beetje aan de kant staat te gapen, misschien zelfs langzaam in slaap valt. Grote kans dat er een vlieg naar binnen vliegt. Gober betekent letterlijk 'opslokken' en wordt ook vaak gebruikt in de figuurlijke betekenis van 'slikken': il gobe tout, celui-là ('hij slikt werkelijk alles, je kunt hem ook alles wijsmaken'). Die connotatie van onnozelheid zit ook een beetje in gober des/les mouches, alsof je met open mond aan de kant staat, je tijd verbeuzelend, omdat je gewoon niets beters te doen hebt, niets constructiefs in te brengen hebt. En zo kun je dan bijvoorbeeld iemand verwijten Ne restez pas planté là à gober les mouches ('blijf daar niet zo staan met je mond open'). Je hebt vast wat beters te doen dan wat vliegen te vangen...

volgende keer:
Kun je in het Frans ook iemands hielen likken?

dinsdag 11 december 2018

motus et bouche cousue

mondje toe! / geen woord!
('woordus en dichtgenaaide mond')

Bouche cousue ! ('mond dichtgenaaid') werd al gezegd in de vijftiende eeuw en 'spreekt' voor zichzelf. Een eeuw later is daar het pseudolatijnse motus aan toegevoegd. Het woord bestaat wel in het Latijn, met de betekenis 'beweging', maar dat heeft hier niets mee te maken. Het gaat hier om een schertsende verlatijning van het Franse woord mot ('woord'), misschien beïnvloed door het Latijnse mutus (in het Frans muet, 'stom').




volgende keer:
gaan we vliegen eten...

maandag 10 december 2018

avoir quelqu'un à la caille

de pest aan iemand hebben
('iemand aan de kwartel hebben')

Wat is er zo storend aan een kwartel? Het feit dat hij zo doof kan zijn dat je alles twee keer moet zeggen? Dat laatste zeker niet. In het Frans ben je zo doof als een pot (sourd comme un pot). Nee, de arme kwartel heeft er niets mee te maken. 
Maar wat dan wel? Daar zijn de taalkundigen het nog niet helemaal over eens. Eén verklaring zoekt het in een afkorting van het woord mouscaille dat is ontstaan uit het Bretonse mous ('poep') + het denigrerende achtervoegsel -caille dat bijvoorbeeld ook te vinden is in een woord als racaille ('schorem'). Volgens de (Petit) Robert is het echter afkomstig van het woord cail dat vroeger een benaming was voor 'stremsel' en vooral ook voor de koeienmaag die dit stremsel produceerde. Meer algemeen staat het woord cail(le) dan voor 'maag'. Als iets of iemand je zwaar op de maag ligt, kun je in het Frans ook zeggen l'avoir à l'estomac. Beide verklaringen blijven trouwens plausibel, want naast de genoemde uitdrukking bestaan ook de varianten l'avoir à la mouscaille ('in de stront hebben') en avoir à la crotte ('in de drol hebben').

volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans: 'mondje toe!'


zondag 9 december 2018

coffre - valise

kofferruimte - koffer

Op dit plaatje is maar één coffre te zien en we zien vier valises. Het woord coffre heeft meerdere betekenissen. Het kan de kofferbak van een auto aanduiden, maar ook een brandkast of een kluis in een bank. In de betekenis 'brandkast' of 'kluis' wordt het vaak aangevuld tot coffre-fort. Naast het woord valise voor 'koffer' bestaat ook het woord malle. Dat laatste staat oorspronkelijk voor een houten of blikken koffer met twee handvatten aan weerszijden. Zat er nog een derde handvat op de koffer, dan sprak men van een malle-valise en bij slechts één handvat - zoals nu algemeen gebruikelijk is - dan spreken we van een valise. 

volgende keer:
Wat bedoelt een Fransman als hij je 'aan de kwartel heeft' ?

zaterdag 8 december 2018

faire chorus

luidruchtig instemmen / meeschreeuwen
('koor doen')

Als je samen zingt - en daar kan ik als ervaren koorzanger over meepraten - is het erg belangrijk dat je het onderling eens bent, over de toonzuiverheid, over ritme en dynamiek, of het nu gaat om een groot oratoriumwerk of een intiem klein solokwartet. Maar misschien moeten we bij deze uitdrukking eerder denken aan een Lets spreek- (lees: schreeuw)koor, want het wordt vooral gezegd als een massa mensen luidruchtig hun bijval betonen, bijvoorbeeld aan het eind van een politiek congres of bij een bijeenkomst van gilets jaunes ('gele hesjes'). Laten we hopen dat deze laatsten vandaag iets heel laten van mijn geliefde Parijs...

volgende keer:
Kun je je coffre pakken als je met de trein reist?

vrijdag 7 december 2018

tirer une croix sur

ergens definitief een punt achter zetten
('een kruis trekken over')

In beide talen gebruiken we een uitdrukking uit de interpunctie: waar wij iets definitief afsluiten door er een punt achter te zetten, zoals iedere zin met een punt eindigt, zo halen de Fransen er een kruis door, om aan te geven dat het niet (meer) is wat gewenst was. Je kunt trouwens ook faire une croix sur en in het Nederlands kun je ergens ook een streep onder zetten. Dat faire une croix sur bestaat sinds de negentiende eeuw en had toen vooral betrekking op het aflossen van een schuld. Nog eerder, in de zestiende eeuw kon men ergens van afzien door een kruisteken op iemands rug te maken (faire la croix sur le dos à quelque chose) waarmee je plechtig afscheid nam van iets. En daarmee lijkt het kruis toch weer niet puur typografisch te zijn, maar wel degelijk terug te wijzen naar het christelijke kruisteken.

volgende keer:
Hoe kun je in het Frans luidruchtig met iets instemmen?

donderdag 6 december 2018

au débotté

direct bij aankomst / à l'improviste / met de deur in huis vallen
('bij het ontlaarzen')

Het wapen hiernaast heeft er nog eens een woordspelletje van gemaakt door het woord débotté ('ontdaan van de laars, de laars uitgetrokken') als twee woorden te lezen: le dé ('de dobbelsteen') botté ('gelaarsd'), een soort variatie dus op de gelaarsde kat (le chat botté). Maar zoals ik dus al zei betekent het woord débotter 'ontlaarzen, je laars uittrekken'. Als je iets au débotté doet, dan is dat dus meteen bij binnenkomst, want dat is normaal gesproken het moment dat je je laarzen uittrekt. Het kan ook de figuurlijke betekenis 'improviserenderwijs' hebben en in combinatie met bijvoorbeeld annoncer ('aankondigen, vertellen') 'met de deur in huis vallen': il m'a annoncé ça au débotté.

volgende keer:
Hoe zet je in het Frans ergens definitief een punt achter?

woensdag 5 december 2018

on n'est pas couché

dat wordt een latertje
('we liggen niet (op bed)')

On n'est pas couché is de naam van een veelbekeken satirisch infotainmentprogramma op de Franse televisie gepresenteerd door Laurent Ruquier, dat al dertien seizoenen loopt. In Frankrijk heeft men (nog) geen last van de regel dat een programma - om de aandacht van de kijker vast te houden en zappen te voorkomen - niet langer dan 50 minuten mag duren. On n'est pas couché dat 's avonds na tienen begint, duurt gemiddeld drie à vier uur! Als je wilt blijven kijken, kun je voorlopig dus nog niet naar bed. Vandaar dus de titel. Je kunt de uitdrukking in principe op ieder moment van de dag gebruiken als je denkt dat je voorlopig nog niet klaar bent met de klus...

volgende keer:
Hoe val je in het Frans met de deur in huis?

dinsdag 4 december 2018

l'avoir dans l'os

de kous op de kop krijgen
('hem in het bot hebben')

Je zou het op het eerste gezicht niet zeggen, maar dit is eigenlijk een vrij scabreuze uitdrukking. Het lijkt misschien ver gezocht, maar de kop van een been wordt door zijn ronde vorm vergeleken met een anus, die op zijn beurt wel in de buurt ligt van een aantal botten, zoals het heiligbeen en het stuitbeen. L'avoir dans l'os moet je dus lezen als 'hem in je anus hebben'. Wie of wat 'hem' is, laat zich raden. En laten we wel wezen, als je de kous op de kop krijgt, dan voel je je toch ook genaaid?

volgende keer:
Waarom heet een bekend Frans satirisch programma On n'est pas couché ?

maandag 3 december 2018

voler dans les plumes de quelqu'un

iemand in de haren vliegen 
('in de veren van iemand vliegen')

Dit lijkt op het moment te gebeuren in de straten van Parijs: de Franse haan (le coq  gaulois) komt in opstand tegen zijn eigen regering, al hult hij zich niet in de Franse driekleur maar in gele hesjes. Wij kennen de uitdrukking vooral als 'elkaar in de haren vliegen' (in het Frans se voler dans les plumes) en het beeld dat (terecht) meteen opkomt is dat van twee hanen die in een gevecht tegen elkaar opvliegen, waarbij ze heel wat veren moeten laten. De uitdrukking is dan ook afkomstig van het middeleeuwse (en hier en daar in de wereld nog altijd gebezigde) gebruik van hanengevechten.

volgende keer:
Hoe krijg je in het Frans de kous over de kop?

zondag 2 december 2018

compas - boussole

passer - kompas

Als je in Frankrijk op school zit kan je zomaar gevraagd worden of je een compas bij je hebt, en dan niet in de aardrijkskundeles, maar eerder bij wiskunde of misschien tekenen. 
Een compas is namelijk geen kompas, maar een passer. Het werkwoord compasser betekende vroeger 'meten', vandaar. Maar hoe noem je in het Frans dan een kompas? Dat is een boussole, wat weer een verbastering is van het Italiaanse bussola dat 'doosje, kistje' betekent, naar het doosje waarin een kompas bewaard werd. En zorg dan inderdaad dat je het niet kwijtraakt, want als je in het Frans perd la boussole (lett. 'het kompas verliest'), dan ben je helemaal de kluts kwijt en wat moet je nou zonder kluts?...

volgende keer:
vliegen we elkaar in de haren...


zaterdag 1 december 2018

mettre la charrue avant les boeufs

het paard achter de wagen spannen
('de ploeg voor de ossen zetten')

Het is een variatie van onze uitdrukking: geen paard en wagen, maar een ossenkar met een ploeg. De uitdrukking bestaat in deze vorm sinds de zestiende eeuw en wordt in de vorm il ne faut pas... ('je moet het paard niet achter de wagen spannen') nogal eens gebruikt om het enthousiasme te temperen van een onervaren iemand die niet de rust neemt om gewoon bij het begin te beginnen.

volgende keer:
zijn we ons kompas kwijt...

vrijdag 30 november 2018

faire une conduite de Grenoble à quelqu'un

de deur voor iemand dichtslaan / iemand hardhandig de deur uit jagen
('iemand de handelwijze uit Grenoble geven')

Hoewel de uitdrukking een beetje in onbruik is geraakt, lijkt het erop dat de hoofdstad van de Dauphiné geen al te beste reputatie heeft op het gebied van de gastvrijheid. Maar dan moet er meteen bij gezegd worden dat de uitdrukking aanvankelijk geen betrekking had op goedbedoelende gasten of toeristen, maar op mensen die zich een goede behandeling onwaardig hadden betoond door zich schuldig te maken aan oplichterij of diefstal. 
Hoe de uitdrukking precies is ontstaan, is nog onduidelijk, maar er wordt wel gezegd dat de grammaticus Richelet in 1680 met stokslagen van een avondmaal in Grenoble zou zijn verjaagd nadat hij had beweerd dat de Normandiërs de gemeenste mensen ter wereld waren als er geen Dauphinois hadden bestaan. Een andere verklaring zegt dat een regiment van koning Lodewijk de Zestiende met stenen uit Grenoble zou zijn verjaagd toen het daar orde op zaken probeerde te stellen. 

volgende keer:
Kun je in het Frans ook het paard achter de wagen spannen?

donderdag 29 november 2018

ne pas mâcher ses mots

geen blad voor de mond nemen
('niet op zijn woorden kauwen')

Als je je woorden 'onbehandeld' uit je mond laat komen, dus zonder de tijd te nemen om erover na te denken, dan loop je het risico - wij Nederlanders horen dit maar al te vaak - wat bot over te komen, misschien zelfs kwetsend, maar wel oprecht gemeend.
Neem je de tijd om even op je woorden te kauwen, dan kun je ze daarmee een beetje vervormen, kneden, zodat ze misschien wat minder agressief overkomen, wat diplomatieker en daarmee misschien ook wat hypocrieter. Aan u de keus...

volgende keer:
Hoe gastvrij zijn ze in Grenoble eigenlijk?

woensdag 28 november 2018

il y a de l' eau dans le gaz

er zit onweer in de lucht / er dreigt gedonder
('er zit water in het gas')

Als je gedonder verwacht, kun je zeggen dat er water in het gas zit. Denk hierbij aan een pan op het vuur die overloopt. Het water dat op het gasvuur spat veroorzaakt stoomwolken en het ontsnappende gas kan een explosie veroorzaken als je het niet snel dooft. Maar de uitdrukking kan ook te maken hebben met het feit dat het aardgas vroeger vaak vermengd was met stoom en dat dat soms waterbellen kon vormen in de gasleidingen. Dan zat er dus letterlijk water in het gas wat kon leiden tot oranje vlammetjes en vervolgens een uitval van het gas, waardoor er niet meer gekookt kon worden en dat leidde dan natuurlijk weer onvermijdelijk tot gedonder. Misschien kunnen we in de toekomst dus minder gedonder verwachten, aangezien we allemaal van het gas af zullen moeten...

volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans dat iemand geen blad voor de mond neemt?

dinsdag 27 november 2018

ça roule, ma poule

het gaat / het loopt / o.k. 
('dat rolt, mijn kip')

Eigenlijk betekent ça roule hetzelfde als ça marche (lett. 'het loopt'), nl. 'dat loopt goed, dat werkt'. Je zou het misschien kunnen vergelijken met ons 'dat loopt op rolletjes', maar in de praktijk wordt het vooral gebruikt om je goedkeuring aan iets te geven, zo van 'prima' of 'o.k.', 'ik vind het best'. En om er dan nog wat meer nadruk op te leggen, voeg je het rijmwoord ma poule toe.(lett. 'mijn kip', en daarvan afgeleid 'chickie' of 'meissie', maar volgens mij - ik weet het niet zeker - kan het ook tegen 'dudes' of jochies gezegd worden, het belangrijkste is dat het rijmt). Je kunt het trouwens ook aan iemand vragen: ça roule, ma poule ? ('vind je dat o.k.? / gaat het ?')

volgende keer:
Wat is er aan de hand als er water in het gas zit?

maandag 26 november 2018

une guerre picrocholine

een storm in een glas water /much ado about nothing
('een Picrocholijnse oorlog')

Dit is weer een uitdrukking die afkomstig is uit het werk van de zestiende-eeuwse schrijver François Rabelais. De kolderieke verhalen over de reuzen Pantagruel en Gargantua zijn in dit blog al eens eerder ter sprake gekomen. In dit geval gaat het om het boek Gargantua waarin Picrochole (dat zoiets betekent als 'bittere gal', klaarblijkelijk gaat het om een licht ontvlambaar personage), koning van Lerne, die in conflict komt met Grandgousier ('grote muil/maag'), vader van Gargantua om een idiote kwestie over haardkoeken die gigantisch uit de hand liep. Hij valt Grandgousiers land binnen met zijn 13.622 soldaten, maar moet het afleggen tegen een monnik van de abdij van Seuillé en de urine van het (reuzen)paard van Gargantua die een rivier doet overstromen en de troepen van Picrochole en enkele duizenden onschuldigen doet omkomen. Maar waar ging het nou uiteindelijk om, om een paar koeken?

volgende keer:
Hoe zeg je cool dat het gaat?

zondag 25 november 2018

brave - sage

moedig - braaf

Een brave homme is niet een brave borst die gehoorzaam alles uitvoert wat hem wordt opgedragen. Het woord brave staat voor 'moedig, onverschrokken'. Als je een kind of een hond braaf noemt, noem je hem dan ook niet brave maar sage (vooral voor kinderen: 'ben je braaf geweest?'). Tegen een hond kun je ook zeggen Qui a été un bon chien ? ('wie was er een brave/goede hond?').

volgende keer:
Hoe noem je een strijd die in wezen niets voorstelt of die wordt uitgevoerd over iets onbegrijpelijks?

zaterdag 24 november 2018

envoyer paître

met een kluitje het riet in sturen
('wegsturen om te grazen')

'Je zei net toch: 'De volgende die ons aanhoudt, sturen we het weiland in om te grazen (sturen we met een kluitje het riet in)' zegt de vrouw van de chauffeur. En de agent in kwestie lijkt de opdracht braaf opgevolgd te hebben.
Tegenwoordig betekent paître 'grazen' maar ooit betekende het 'de dieren voede(re)n' en was het dus heel normaal voor mensen om deze activiteit uit te voeren. 
In de dertiende eeuw bestond de uitdrukking faire herbe paistre ('gras voeren') in de betekenis 'iemand om de tuin leiden'. Die betekenis van 'misleiden' zit nog enigszins in de moderne uitdrukking al is er niet echt meer sprake van het bewust duperen van een slachtoffer. Je wil gewoon iemand even uit je buurt hebben.

volgende keer: de agent op het plaatje volgt braaf de opdracht op die hij heeft gekregen. Zou men hem nu in het Frans 'un brave homme' noemen?

vrijdag 23 november 2018

virer sa cuti

helemaal omzwaaien / zijn principes aan de wilgen hangen
('een positieve tuberculinetest hebben')

In 2008 trouwde de Italiaans-Franse zangeres/actrice Carla Bruni met de Franse president Nicolas Sarkozy. Tot 2011 sympathiseerde ze nog met links, maar bij de eerstvolgende verkiezingen stemde ze toch maar rechts. Zo zie je maar wat de liefde (voor de macht?) vermag. Dat je zo maar je principes aan de wilgen hangt en een compleet nieuw leven begint - de uitdrukking van vandaag kan bijvoorbeeld ook betekenen dat je switcht van homo naar hetero of andersom - heet in het Frans virer sa cuti. Dat behoeft toch wel enige uitleg. De cuti is de benaming voor de tuberculosetest die in de tweede helft van de twintigste eeuw bij alle jonge kinderen en adolescenten werd afgenomen, wat wij op de lagere school destijds 'schrammetjes' noemden. Als die schrammetjes rood kleurden door een allergische reactie dan betekende dat bij een gevaccineerd iemand dat er geïmmuniseerde tbc-bacillen werden aangetroffen. Was je niet gevaccineerd, dan werd hiermee de besmetting met de ziekte zelf aangetoond. Deze verandering van de huid werd aangeduid met virer sa cuti (virer = (van kleur) veranderen). En omdat je ook van politieke kleur (of seksuele voorkeur, in het geval van homoseksualiteit ook vaak met de kleur roze aangeduid) kunt veranderen, heeft de uitdrukking snel deze figuurlijke betekenis gekregen.

volgende keer:
Hoe stuur je iemand in het Frans met een kluitje het riet in?

donderdag 22 november 2018

l'arbre qui cache la forêt

door de bomen het bos niet (meer) zien
('de boom die het bos verbergt')

Misschien is de Franse variant van deze uitdrukking nog wel duidelijker dan die van ons. Je kunt altijd denken 'maar een bos is toch ook een aantal bomen', maar stel je bijvoorbeeld de boom hiernaast voor. Als je daarnaar kijkt verdwijnt het hele bos erachter. Heel je aandacht wordt door één enkele boom in beslag genomen. Door je op één detail te focussen, verlies je het overzicht over het geheel.

volgende keer:
Hoe kun je het in het Frans helemaal omzwaaien?

woensdag 21 november 2018

rater le coche

de boot missen
('de koets missen')

In waterlanden zoals Groot-Brittannië en Nederland waar vervoer vroeger grotendeels met de (trek)boot plaatsvond, moesten we ervoor waken de boot niet te missen, de Fransen moesten vroeger oppassen dat ze de koets niet misten. Het woord coche is een van de weinige woorden die het Frans (en veel andere talen, zoals het Duitse Kutsche en ons Nederlandse koets bewijzen) uit het Hongaars heeft overgenomen: de kocsi genoemd naar een opstapplaats tussen Oostenrijk en Hongarije. Deze koets was een tamelijk oncomfortabel rijtuig zonder vering, dit in tegenstelling tot de coche volant ('vliegende koets') die je veel sneller en gerieflijker (avec diligence) van A naar B kon brengen en daarom al snel de 'diligence' werd genoemd. De coche wachtte op niemand. Als je niet oppaste, kon je dus gemakkelijk 'de koets missen'.

volgende keer:
zien we door de bomen het bos niet meer...

dinsdag 20 november 2018

du tord-boyaux

sterke brandewijn van slechte kwaliteit (bocht)
('darmenwringer')

Op het plaatje gaat het om wijn, en dan zouden wij al gauw het woord 'bocht' gebruiken voor een slechte wijn. Maar ook van andere drankjes kan je maag omdraaien, of zoals ze in het Frans zeggen 'kunnen je darmen wringen'. Dit wordt meestal gezegd van een hele straffe eau-de-vie van discutabele kwaliteit...




volgende keer:
Kun je in het Frans ook de boot missen?

maandag 19 november 2018

avoir le diable au corps

geen rust in je lijf hebben
('de duivel in zijn lijf hebben')

Van oorsprong (en dan hebben we het over de veertiende eeuw) betekende deze uitdrukking 'door de duivel bezeten zijn'. Aan de duivel werden en worden uitzonderlijke krachten toegeschreven. Iemand die door de duivel bezeten was, zou dus ook over bijzondere krachten beschikken en heel levenskrachtig zijn. In het begin van de twintigste eeuw kreeg de uitdrukking ook een erotische connotatie, zoals in de beroemde roman met dezelfde titel van te veel te jong overleden adolescent Raymond Radiguet.

volgende keer:
Kunnen ook je darmen ergens van omdraaien?

zondag 18 november 2018

serre - véranda

broeikas - serre

Met al die planten zouden we hier misschien kunnen spreken van een grensgeval, maar als een Fransman u vraagt naar de serre te komen, dan zult u toch eerst even naar buiten moeten. Het woord serre wordt namelijk gereserveerd voor een (broei)kas. Voordat men het over de opwarming van de aarde (le réchauffement de la terre / de la planète) had, sprak men ook vaak van het 'broeikaseffect' (l'effet de serre). Wat wij een 'serre' noemen, heet in het Frans une véranda. Wij gebruiken dat woord voor een aanbouw aan het huis die alleen aan de bovenkant overdekt is. Ook in het Frans heet dat een véranda. Er is dus een overlap in betekenis. En ja, als de zon echt vrijspel heeft op je serre, dan wordt het vanzelf in het Frans ook een serre...

volgende keer:
Wat is er met je aan de hand als je de duivel in je lijf hebt?

zaterdag 17 november 2018

payer en espèces

contant betalen
('in soorten (?) betalen')

In Zweden gaat binnenkort het contant betalen helemaal verdwijnen ten faveure van het betalen met bankpas (carte bleue) en andere digitale en virtuele middelen. In Nederland en Frankrijk wordt echter nog vrij veel met bankbiljetten en munten betaald. In het Frans heet dat en espèces. Het woord espèce betekent tegenwoordig 'soort' zoals in espèces animales ('diersoorten'). Ook wordt het gebruikt als versterking in beledigingen: espèce de fou ('idioot'), espèce de con ('lul'). Maar het komt van het Latijnse species dat stond voor '(aan)blik' en 'uiterlijk'. In de keizertijd kwam daar merkwaardig genoeg een andere betekenis bij, namelijk die van 'eetwaar' en 'koopwaar'. Uit deze betekenis heeft zich in het Frans het woord épice en in het Nederlands het woord 'specerij' ontwikkeld. Het woord espèce zelf had in de zeventiende eeuw (via 'koopwaar') de heel algemene betekenis 'ding'. Payer en espèces betekende dus in feite 'betalen in dingen'. Twee eeuwen eerder, in de vijftiende eeuw, werd het woord espèce in het enkelvoud ook gebruikt in de betekenis 'zilveren of gouden munt'. Het zijn allemaal merkwaardige etymologische wendingen, maar zo lijkt het toch te zijn gegaan...

volgende keer:
gaan we lekker in de serre zitten...

vrijdag 16 november 2018

avoir le chic pour

de kunst verstaan om / de slag van iets hebben
('de handigheid hebben om')

Chic, dat lijkt nou echt zo'n typisch Frans woord, maar niets is minder waar. Het is ontleend aan het Duitse Schick dat in de achttiende eeuw 'handigheid' betekende en later in het Duits weer teruggeleend is in de nieuwe betekenis 'elegantie'. 
Waarschijnlijk hebben wij het woord in de negentiende eeuw aan het Frans ontleend, want alleen in die eeuw kwam je af en toe ook de spelling chique tegen, die nu in het Frans verdwenen is. Alle bijvoeglijke naamwoorden namelijk die eigenlijk zelfstandige naamwoorden zijn, zijn onveranderlijk in het Frans: des cheveux marron ('bruine haren', marron = 'kastanje'), des maillots orange ('oranje shirtjes', orange = 'sinaasappel'), des affaires bon marché ('goedkope spullen', un bon marché = een goede koop'). De eerlijkheid gebiedt echter te zeggen dat veel Fransen tegenwoordig wel een -s plaatsen in het mannelijk meervoud (chics), maar de door ons als buitengewoon chique ervaren variant met een q komt in het Frans niet voor.
Voor de uitdrukking van vandaag moet je dus uitgaan van de oorspronkelijke Duitse betekenis van het woord: 'handigheid'. Je kunt het bijvoorbeeld gebruiken in een ironische context als il a le chic pour tout gâcher ('hij presteert het altijd alles te verknallen'). Als bijvoeglijk naamwoord heeft het woord dezelfde betekenis als bij ons als je het achter het zelfstandig naamwoord plaatst: des robes chic(s) ('elegante/chique japonnen'; merk op dat als er een meervouds-s wordt geplaatst, dat ook alleen die -s is, als bij mannelijk meervoud, terwijl het woord robe toch echt vrouwelijk is, inderdaad de schrijfwijze chique(s) bestaat in het Frans niet!). Plaats je het woord echter voor het zelfstandig naamwoord, dan krijgt het woord de betekenis 'aardig, geschikt': un chic type ('een aardige/geschikte vent'). 
En als je tot de BCBG (bon chic bon genre) behoort, dan draag je keurige kleding, wat wij eerder 'kak' zouden noemen.

volgende keer:
Hoe betaal je contant in het Frans?

donderdag 15 november 2018

être dans ses petits souliers

in de knel zitten / zich niet op zijn gemak voelen
('in zijn kleine schoentjes staan')

We hebben het vast allemaal wel eens gevoeld: met te kleine, knellende schoenen rondlopen voelt niet prettig. En dat is kennelijk precies hoe de inwoners van Québec zich voelden toen hun premier Pauline Marois de tarieven voor crèches en schoolgeld omhoog schroefde. 
De uitdrukking bestaat sinds het begin van de negentiende eeuw, en betekende toen 'ziek zijn'. Er waren toen ook andere uitdrukkingen met soulier die ons bekend voorkomen zoals c'est là que le soulier le blesse ('daar wringt hem de schoen'), wat tegenwoordig vervangen is door c'est là que le bât le blesse (lett. 'daar wringt hem het zadel').

volgende keer:
houden we het chic... 

woensdag 14 november 2018

c'est une autre paire de manches

dat is andere koek
('dat is een ander stel mouwen')

En meestal is het dan ook niet bepaald makkelijker... De oorsprong van deze uitdrukking is niet duidelijk. Wel is het zo dat je in de Middeleeuwen een andere look kon krijgen door je een andere mouw te laten aannaaien. Mouwen zaten niet - zoals nu - vast aan het kledingstuk, maar je liet je dus als het ware geregeld door iemand een mouw aannaaien... en dan zag je er anders uit, niet per se beter.
Tijdens toernooien droegen ridders vaak de kleur van hun geliefde door een van hun mouwen aan hun lans of schild te binden. Vervolgens werden die mouwen symbolen die geliefden uitwisselden om hun wederzijdse trouw te onderstrepen. En zo droegen ze niet alleen elkaars ringen maar ook elkaars mouwen. 'Een ander stel mouwen' zou dan dus kunnen duiden op een nieuwe liefde of een geval van ontrouw.
Het klinkt allemaal heel plausibel, maar in de achttiende eeuw werd de uitdrukking gezien als vulgair en hoe is dat dan in overeenstemming te brengen met de hoofse context die hierboven is geschilderd? Misschien is die bedacht door romantische negentiende-eeuwers die graag een fraai beeld schiepen van de Middeleeuwen. We weten het niet, maar goed... een stel mouwen is weer eens wat anders dan een koek...

volgende keer:
trekken we nauwe schoentjes aan...

dinsdag 13 november 2018

secouer la salade

naar de wc gaan
('de sla afschudden')

Tegenwoordig hebben we van die mooie slacentrifuges, maar deze man hanteert nog een traditioneel netje/mandje waarmee je het vocht uit een gewassen salade kunt schudden. Dat is de letterlijke betekenis van de uitdrukking van vandaag, maar hij wordt in de praktijk met name in Noord-Frankrijk ook nogal eens gebruikt door dames die zeggen dat ze naar de wc gaan. Heren die 'gaan kijken of ze nog een jongetje zijn' of 'de jongeheer een hand gaan schudden' gaan eerder tordre le chicon ('de bindsla uitwringen'), dégorger le poireau ('de prei wassen') of s'essorer le torchon ('de dweil uitwringen'). Het valt overigens op dat waar er in het Nederlands meer van dit soort uitdrukkingen voor mannen bestaan, in het Frans juist de vrouwen rijker zijn in alternatieve benamingen voor het urineren. Nog een kleine greep uit het repertoire (voor dames dus): vider la citerne ('de regenton legen'), se repoudrer le nez (die kennen wij ook: 'de neus poederen'), faire pleurer minette ('poesje aan het huilen maken') waar de heren juist avoir le popaul qui pleure ('een huilend Paultje (lees: het mannelijk lid) hebben'). En hiermee heb ik nog maar het topje van een immense ijsberg getoond, want wanneer we eenmaal onder de gordel terechtkomen, dan blijkt de Franse taal bijzonder rijk in uitdrukkingen te zijn.

volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans 'dat is weer eens wat anders' ?

maandag 12 november 2018

faire du lèche-vitrine

winkelen, etalages kijken
('etalage likken')

étalage - vitrine

Vandaag twee vliegen in één klap: een nieuwe uitdrukking én twee 'faux amis'. Laten we met dat laatste beginnen. Een etalage is geen étalage in het Frans, maar een vitrine. Een vitrine is overigens wel een vitrine. Het woord vitrine betekent eigenlijk 'ruitje', verkleinwoord van la vitre, zoals ook bijvoorbeeld een autoruit heet, hoewel die doorgaans een stuk kleiner is dan een etalageruit... Het woord étalage komt van het werkwoord étaler ('uitstallen, tentoonspreiden') en betekent dan ook 'het uitstallen' of 'het tentoonspreiden'. Je kunt het bijvoorbeeld gebruiken in de combinatie faire étalage de ses connaissances ('pronken met je kennis, te koop lopen met je kennis'). En een (markt)kraampje waarin je je koopwaar aanbiedt, heet in het Frans een étal.
Sommige kooplui zijn zo bedreven in de kunst van het etaleren en de kunst van het verleiden, dat klanten zich tegen de etalages drukken om zo dicht mogelijk bij de geëtaleerde koopwaar te kunnen zijn. Het lijkt haast alsof ze de etalages willen likken en dat is dan ook de betekenis van faire du lèche-vitrines ('aan etalage-likken doen'), even lekker etalages kijken bij het winkelen.

volgende keer:
gaan we de sla afschudden...

zondag 11 november 2018

faire du pied

voetjevrijen
('voet doen')

Deze versierpraktijk is waarschijnlijk van alle tijden, hoewel de uitdrukking tamelijk recent is. Hij is pas opgetekend in de twintigste eeuw. Waar wij in het Nederlands nog 'vrijen' toevoegen, houdt de Fransman het simpelweg bij 'voetje doen'. Je weet natuurlijk nooit zeker of de discrete avances worden geaccepteerd aan de andere kant van de tafel en al helemaal niet of je uiteindelijk ook zult prendre son pied ('klaarkomen')...



volgende keer:
Nu we toch bezig zijn, gaan we etalages likken...