zaterdag 28 juli 2018

vérité en deçà des Pyrénées, erreur au delà

de schuld ligt altijd bij een ander / 'ieder zijn meug', zei de boer (en besteeg zijn zeug)
('waarheid aan deze kant van de Pyreneeën, vergissing aan de andere kant')

(en op het plaatje: 'Is het je alles overkomen dat je de leugens van iemand moest aanhoren terwijl je heel goed de waarheid kende?') In de Pyreneeën zou dezer dagen de beslissing vallen over wie de Tour 2018 wint. Onze nationale held Tom Dumoulin had gisteren in kunnen lopen op de geletruidrager, maar hij kwam helaas tekort. Dat was althans de conclusie die velen trokken uit wat er gebeurde, maar zoniet Tom zelf: volgens hem was de kans hem ontnomen door een motor van de Franse televisie die niet achter maar voor hen reed waardoor Roglic op het enige rechte stuk van de afdaling van hem weg had kunnen rijden. Roglic was zich echter van geen kwaad bewust. En zo kan iets voor de een een waarheid als een koe zijn, en voor de ander een toevallige vergissing...
De uitdrukking is in feite een citaat van de zeventiende-eeuwse filosoof Blaise Pascal, wellicht gebaseerd op een eerdere uitspraak van de zestiende-eeuwse filosoof Michel de Montaigne, die al zei: Quelle vérité que ces montagnes bornent, qui est mensonge au monde qui se tient au-delà en elders Chacun appelle barbare ce qui n'est pas de son usage ('Iedereen noemt wat hij zelf niet gewend is, barbaars'). 
Ik ga nu zelf eens kijken wat er d'usage is in Suriname en de Guyana's. Het blog ligt dus even drie weken stil...

Tot over 3 weken!

vrijdag 27 juli 2018

avoir à la bonne

iemand graag mogen
('aan de goede hebben')

Zo te zien mogen deze twee mannen elkaar inderdaad, maar dat is niet wat er boven het plaatje staat. À la bonne vôtre is namelijk gewoon een variant van À la vôtre en À votre santé en betekent dus 'Proost!, op je gezondheid!'
Avoir à la bonne heeft een andere oorsprong. Het komt uit het bargoens, de taal van de onderwereld. De beruchte Vidocq (op wie Hugo's personage Valjean in Les Misérables gebaseerd is) schreef in 1828 in zijn memoires dat de wijkcommissaris ne m'a pas à la bonne ('me niet mag'). Dat à la bonne kon ook met andere werkwoorden gecombineerd worden als prendre quelqu'un à la bonne en se mettre à la bonne avec quelqu'un. Tegenwoordig is alleen de combinatie met avoir gangbaar. Welk zelfstandig naamwoord eigenlijk moet worden aangevuld, is niet duidelijk, maar dat is misschien ook niet nodig, de betekenis van bonne zegt genoeg. Littré, een bekende negentiende-eeuwse lexicograaf, heeft de uitdrukking in verband gebracht met een kaartspel dat Lodewijk XIV graag speelde en dat reversis heette. Daarin was la bonne de benaming voor 'uitbetaling door de bank'. En je kreeg een dubbel bedrag uitgekeerd als je als laatste kaart een aas of harten boer neerlegde. Maar daarmee is het verband met de betekenis van de uitdrukking nog niet helemaal duidelijk...

volgende keer:
Morgen is het de dag van de waarheid in de Pyreneeën...

donderdag 26 juli 2018

c'est du flan

je liegt / je grootje
('dat is vla')

Oui, c'est du flan, du flan parisien, om precies te zijn, in alle pâtisseries te vinden. Simpeler gebak bestaat niet.
Toch heeft de uitdrukking niets met dit gebak te maken. 
Flan is ook de benaming voor de metalen schijf waaruit munten werden geslagen en dan hebben we het over de elfde eeuw. C'est du flan is dus al een hele oude uitdrukking en die verwijst naar de valsemunterij en van daaruit naar analogie naar alles wat 'vals' of 'nep' is. Als je vermoedt dat iemand liegt of uit zijn nek lult, dan kun je dus zeggen: C'est du flan !

volgende keer:
Hoe kun je in het Frans zeggen dat je iemand mag?

woensdag 25 juli 2018

y laisser des plumes

een veer laten, erbij inschieten
('er veren laten')

Dit is een oude uitdrukking (uit de vijftiende eeuw) die het Frans en het Nederlands met elkaar delen. Als een vogel zich wil redden uit een benarde situatie, lukt hem dat vaak niet zonder een veer, of zelfs meerdere veren te laten (sans y laisser des plumes). Onze menselijke veren hebben meestal betrekking op financieel verlies of andere schade die we oplopen. Hoe dan ook, we schieten er iets bij in, we moeten een veer laten...

volgende keer:
Wat bedoelt een Fransman als hij zegt c'est du flan, terwijl er nergens een stuk vla te zien is?

dinsdag 24 juli 2018

avoir des jambes de faucheur

lange spillebenen hebben
('hooiwagenbenen hebben')

Wie kent niet dit beroemde beeld Maman van Louise Bourgeois voor het Guggenheim Museum in Bilbao, later herplaatst voor de National Gallery of Canada in Ottawa?
De eerste betekenis van het woord  faucheur is 'maaier', maar de tweede (ook in de variant faucheux) is 'hooiwagen', zo'n spinachtig insect met in verhouding tot het lichaam extreem lange, dunne poten. Het ligt voor de hand iemand met lange spillebenen met dit diertje te vergelijken.

volgende keer:
Gaan we de hittegolf overleven zonder een veer te laten?

maandag 23 juli 2018

pleurer à chaudes larmes

tranen met tuiten huilen
('warme tranen huilen')

In een verouderd Nederlands kun je ook 'hete tranen schreien'. Waarom die tranen heet zijn, is niet helemaal duidelijk, al kun je misschien zeggen dat iemand die het op een onbedaarlijk huilen zet, een verhit gezicht heeft. Of het moet zijn dat tranen doorgaans warmer aanvoelen (want op lichaamstemperatuur) dan regendruppels. Hoe dan ook, dezer dagen schreien met name boeren en ouderen waarschijnlijk steeds hetere tranen, nu de buiten- en binnentemperaturen maar blijven oplopen en de velden verdrogen. Het is een canicule ('hittegolf, hondenweer') zoals we die zelden hebben meegemaakt. Overdag misschien tranen met tuiten huilen voor sommigen, maar in de avond wel lekker, toch?

volgende keer:
Hoe noem je in het Frans iemand met lange spillebenen?

zondag 22 juli 2018

un thé à l'herbe / une tisane / une infusion

een wietthee / een kruidenthee

Toegegeven, sommige Franse obers zullen misschien niet eens zo verbaasd zijn, als we op een terras een thé à l'herbe bestellen, gezien onze reputatie, maar het is hoogst onwaarschijnlijk dat hij je er ook een zal serveren. Het is een begrijpelijke fout. Je hebt immers ook thé au citron ('citroenthee') en thé à la menthe ('muntthee') en herbe betekent toch 'kruid'? Nou... niet helemaal. Het woord herbes (in het meervoud dus) kan in de betekenis van 'kruiden' gebruikt worden, maar dan is het meestal aangevuld met iets, bijvoorbeeld aux herbes de Provence ('met Provençaalse kruiden') of aux fines herbes ('met tuinkruiden'). Het woord herbe betekent op de eerste plaats 'gras' en op de tweede plaats 'wiet'. 
Wat bestel je dan, als je zin hebt in een onschuldig kruidentheetje? Dan bestel je une tisane of une infusion. In de praktijk kunnen beide termen door elkaar gebruikt worden, maar er is een verschil. En waarom gebruik je dan niet het woord thé ? Heel simpel, omdat 'kruidenthee' evenmin als 'rooibosthee' gewoon geen thee is. Alleen thee die getrokken wordt van theebladeren, mag thé genoemd worden. Als je daar vervolgens iets aan toevoegt, kun je dat aanvullen met au of à la zoals in thé au citron. 
Een thee die bereid is met kruiden in plaats van met theebladeren, heet dus une tisane: une tisane à la camomille ('kamillethee') bijvoorbeeld of une tisane à l'ortie ('brandnetelthee'). Meestal gaat het hier ook om een infusion. Bij het woord infusion gaat het namelijk om de bereidingswijze. De meeste vormen van thee en kruidenthee worden namelijk getrokken door heet water op de bladeren, bloemen of kruiden te schenken en de thee te laten trekken. Dat heet infusion. Er bestaan daarnaast ook andere technieken zoals décoction waarbij je de bladeren e.d. in het water kookt i.p.v. het te laten trekken en macération waarbij je de bladeren e.d. met koel water vermengt, maar daar weet de gemiddelde Fransman ook niets van. Gaat het niet om echte zwarte, groene of witte thee, dan spreekt men van tisane of infusion.
Wij zullen waarschijnlijk liever de eerste term gebruiken, om de associatie met het ziekenhuis ('een infuus') te vermijden. Die associatie zal een Fransman overigens niet leggen, want een infuus heet in het Frans een goutte-à-goutte ('druppel voor druppel').

volgende keer:
Het blijft maar warm, om te huilen gewoon...

zaterdag 21 juli 2018

ni vu ni connu

geen haan kraait ernaar / zonder dat iemand het ziet
('noch gezien noch gekend')

Ni vu ni connu is ook de naam van een van de vele films van het komisch talent Louis de Funès (spreek uit: Funes, met s dus !) waarin een stroper zich in een klein Frans dorp de woede op de hals haalt van een jachtopziener, vervolgens in de gevangenis belandt en daar de aandacht krijgt van de dochter van een kasteelheer, maar dit terzijde. 
Het is een uitdrukking die al zo'n driehonderd jaar oud is en vaak schertsend wordt gebruikt. Vaak wordt de uitdrukking aangevuld met je t'embrouille ('ik breng je van de wijs'): ni vu ni connu, je t'embrouille of ni vu ni connu que je t'embrouille. Het gaat dus duidelijk om een situatie waarin je iemand beet neemt zonder dat die of wie dan ook het in de gaten heeft...

volgende keer:
leren we waarom we op een Frans terras beter geen thé à l'herbe kunnen bestellen als we een kruidenthee willen...

dinsdag 17 juli 2018

faites chauffer la colle !

de stukken zijn nog heel!
(maak de lijm warm!)

Dat kun je schertsend zeggen, als iemand iets in scherven laat vallen. In het Nederlands zeg je enigszins geruststellend dat in ieder geval de stukken nog heel zijn. In het Frans wordt direct naar een oplossing gezocht: de stukken weer aan elkaar lijmen. Tegenwoordig heb je misschien meteen een tube lijm liggen en anders ga je naar de doe-het-zelf-winkel en haal je er een. Maar vroeger moest je die lijm zelf maken, meestal door een in de juiste verhoudingen gemengd goedje te verwarmen en weer iets te laten afkoelen. Als het helemaal afgekoeld was, werd het vaak hard en om er weer mee te kunnen werken, moest je het weer opwarmen. Vandaar de uitdrukking. Je hoort scherven vallen, dus... zet de lijm maar vast op het vuur...

volgende keer:
Laat een paar dagen op zich wachten... maar dan bespreken we hoe je in het Frans kunt zeggen: 'Geen haan die ernaar kraait'...

maandag 16 juli 2018

c'est pas du gâteau

dat is geen peulenschil / dat is niet makkelijk
('dat is geen taart') 

Waarom het gezegd wordt, weet ik eigenlijk niet. Ook niet of de uitdrukking tegelijkertijd in het Engels (c'est du gâteau, it's a piece of cake) en in het Frans is opgekomen of dat de ene taal het van de andere heeft overgenomen. Het feit dat weinig mensen zeggen c'est pas de la tarte zou erop kunnen wijzen dat het maken van een tarte (een bladerdeegbakje gevuld met fruit) wat ingewikkelder is dan het maken van deeg voor een gâteau. De werknemer op het plaatje gaat het niet makkelijk krijgen door zijn opschrift op de taart (een gâteau in dit geval): à bas la grande distribution, 'weg met het grootwinkelbedrijf'. Zijn chef zegt dat hij niet bij hen zal kunnen blijven werken.

volgende keer:
Wat kun je in het Frans zeggen als er iets in scherven valt?

zondag 15 juli 2018

s'introduire / se présenter

zich voorstellen / penetreren

Toen ik zelf nog op de middelbare school zat, hadden Nederlanders nog de reputatie 'hun talen te spreken'. Nu staan we bekend om ons gemak om Engels (nou ja, Dunglish) te spreken. PUNT. Een vreemde taal staat tegenwoordig gelijk aan Engels. Dat is iets wat ik ook heel duidelijk merk aan mijn leerlingen. Vaak beseffen ze wel dat je Nederlands niet woord voor woord kunt vertalen naar het Frans, dus dan doen ze dat maar met het Engels. Regelmatig hoor ik dan ook zinnen als Laissez-moi m'introduire of D'abord, je voudrais m'introduire naar analogie van Please let me introduce myself of I would like to introduce myself. Zeker als je dit als man zegt, zal dat in Frankrijk de wenkbrauwen doen fronsen. S'introduire betekent namelijk niet 'zich voorstellen' - dat is se présenter - maar 'binnendringen, binnensluipen' (wat een inbreker dus zou kunnen doen) of zelfs 'penetreren'. Je kunt iemand zich nog ongemakkelijker laten voelen door te vragen je te assisteren. Je denkt gewoon te vragen: 'Wil jij mij even voorstellen?' maar probeer je eens voor te stellen wat je vraagt als je zegt: Est-ce que tu peux m'introduire, s'il te plaît ?

volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans dat iets geen peulenschil is?

zaterdag 14 juli 2018

un vent à décorner les boeufs

de pannen vallen van het dak
('een wind die de runderen onthorent')

Overdrijven is ook een kunst. Dat er bij een harde wind dakpannen van het dak vallen, daar kun je je iets bij voorstellen en dat gebeurt ook daadwerkelijk, maar dat een rund spontaan zijn horens verliest door een harde wind, lijkt me op zijn minst onwaarschijnlijk, zeker als hij daarbij zelf gewoon kan blijven staan. 
Toch is er misschien een verklaring te vinden voor het gebruik van juist dit beeld van runderen die hun horens verliezen. Boeren verwijderen vaak de horens om onderlinge verwondingen in de stal te voorkomen. Problematisch is echter dat dat op zichzelf weer wonden veroorzaakt die gaan ontsteken en insecten aantrekken. Als je het echter doet terwijl het hard waait, dan houden insecten zich op afstand, de wond droogt sneller en vormt ook sneller littekenweefsel.

volgende keer:
Welke taalblunder moet je vooral niet begaan als je je voorstelt in het Frans?

vrijdag 13 juli 2018

entre la poire et le fromage

tussen neus en lippen door
('tussen de peer en de kaas')

In de zeventiende eeuw werd de kaas na het fruit (meestal appels of peren) gegeten, 'tussen de peer en de kaas' is dus tegen het einde van de maaltijd, als al het belangrijke al gezegd is en men al bijna van tafel gaat, of als de sfeer al wat ontspannener wordt en er makkelijker gepraat wordt. En hoewel de Fransen een aanzienlijk deel van hun tijd aan tafel doorbrengen, hoeft zo'n losse opmerking niet alleen meer tegen het eind van de maaltijd te worden gemaakt, maar op iedere gelegenheid tussen neus en lippen door...

volgende keer:
Hoe kun je in het Frans weergeven dat het zo hard waait, dat de pannen van het dak waaien?

donderdag 12 juli 2018

tu peux toujours courir

je kunt ernaar fluiten / zoek het zelf maar uit
('je kunt altijd nog gaan rennen')

Deze uitdrukking wordt meestal in verband gebracht met de fabel Le lièvre et la tortue ('de haas en de schildpad') van La Fontaine, ook al komt de zinswending tu peux toujours courir daar niet in voor. In die fabel daagt de schildpad de haas uit tot een hardloopwedstrijd. De haas kan dat nauwelijks serieus nemen, omdat hij ervan uitgaat dat hij die wedstrijd sowieso zal winnen. Na vier stappen gezet te hebben, gaat hij dus allerlei andere dingen doen en hij doet zelfs een dutje, om vervolgens in een snelle eindsprint naar de finish te stuiven, waar de schildpad, die al die tijd - met een huis op zijn rug - gestaag doorgestrompeld heeft net voor hem aankomt, hiermee aantonend dat op tijd vertrekken verstandiger is dan iets op het laatste moment af te raffelen. 
In deze context zou tu peux toujours courir dus kunnen slaan op de zinloosheid van een verzoek (in die situatie wordt de uitdrukking namelijk het vaakst gebruikt: om een verzoek van iemand af te slaan: 'zoek het zelf maar uit, je kunt ernaar fluiten, had je je maar beter moeten voorbereiden') te onderstrepen. Als je op tijd zelf de moeite had genomen om een bepaald probleem op te lossen, dan was je daar vast in geslaagd. Nu moet je niet meer bij me aankomen. Je kunt het altijd op het laatste moment nog op een hollen zetten, maar of je dan de finish ook op tijd bereikt, tja...
Voor wie de originele fabel in zijn geheel wil bekijken en beluisteren:




Volgende keer:
Kun je in het Frans ook iets 'tussen neus en lippen door' zeggen?

woensdag 11 juli 2018

ça va être ta fête !

je bent nog niet jarig
('het gaat je naamdag zijn')

Tja, dat leek me wel een geschikte spreuk voor de enige dag waarop je dit niet tegen mij kunt zeggen, hoewel... in Frankrijk wordt met fête niet je verjaardag bedoeld, maar je naamdag. Om iemand een fijne verjaardag te wensen zeg je in Europa bon anniversaire en alleen in Canada bonne fête. Maar verder hebben we eigenlijk in beide talen een vergelijkbare uitdrukking. Je ziet aan het plaatje al wel dat je niet veel goeds hoeft te wachten met de wens ça va être ta fête ! Het verschil zit natuurlijk in de ontbrekende ontkenning. Waar wij zeggen 'dan ben je (nog lang) niet jarig' zeg je in het Frans juist dat je binnenkort je naamdag zult kunnen vieren. 
De ontkenning zit weer wel in een andere onheilsspreuk, nl. il n'est pas à la fête ('hij is niet op het feestje') wat betekent dat de persoon in kwestie in moeilijkheden verkeert. Als je juist wel in de feestvreugde wilt delen, van de partij wilt zijn, dan kun je in het Frans net als in het Nederlands zeggen: je suis de la partie of je suis de la fête. 

volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans dat je ergens naar kunt fluiten?

dinsdag 10 juli 2018

c'est le chien de Jean de Nivelle (qui s'enfuit quand on l'appelle)

hij drukt zijn snor
('het is de hond van Jan van Nijvel (die vlucht als je hem roept)')

Ja, daar ligt hij in het hartje van de Waalse stad Nijvel, bij ons en vele anderen helaas nog altijd meer bekend vanwege zijn bende, die in de jaren tachtig een reeks roofmoorden pleegde in o.a. Delhaizesupermarkten. Maar al veel eerder was de hond van Jan van Nijvel bekend, hoewel er in de werkelijke geschiedenis waarop de uitdrukking is gebaseerd helemaal geen sprake was van een hond die iets te verwijten viel, of het moet in overdrachtelijke zin zijn.
Jean de Nivelle ('Jan van Nijvel'), geboren in 1422, was de zoon van Jean II de Montmorency. Toen Lodewijk XI op zoek was naar bondgenoten om ten strijde te trekken tegen Charles le Téméraire ('Karel de Stoute'), vroeg Jean II zijn zoon om op dit verzoek in te gaan. Daar had zoon Jan echter helemaal geen zin in en hij weigerde. Daarop maakte vader Jan zijn zoon uit voor 'hond' en onterfde hem. Een andere versie van het verhaal vertelt dat zoon Jan zich juist aansloot bij Karel de Stoute, wat de benaming 'hond' en de onterving misschien nog logischer maakt. Tenslotte is er nog een minder eervolle versie, waarin zoon Jan zijn vader geslagen zou hebben en zich uit de voeten gemaakt zou hebben toen hij zich voor justitie moest verantwoorden. 
Hoe dan ook, al snel ontstond er een liedje waarin de volgende verzen voorkwamen: il ressemble au chien de Nivelle / Qui s'enfuit quand on l'appelle ('hij lijkt op de hond van Nijvel (die hond van een Nivelle) / die op de vlucht slaat als je hem roept'). Het gaat dus niet om de hond zelf, maar om 'die hond van een...'.

volgende keer:
ça va être ma fête...

maandag 9 juli 2018

être marron

erin geluisd worden, de sjaak zijn
('bruin zijn')

'Ik ben weer eens bruin (ik ben er weer eens ingeluisd)! Ik lach geel (ik moet lachen als een boer met kiespijn) omdat als ik steeds maar voor een blauwe wordt aangezien (voor een groentje wordt aangezien), zal ik uiteindelijk rood zien (kwaad worden)!' 
Het Frans is een kleurrijke taal. We concentreren ons vandaag op het bruin. Marron betekent eigenlijk 'kastanje' maar is naast brun ook een van de meest gebruikte woorden om de kleur bruin aan te duiden. Toch heeft het woord marron in deze uitdrukking een andere oorsprong, die bekend zal zijn bij onze Surinaamse medelanders. Het woord is waarschijnlijk afkomstig uit de Antillen, waar het de benaming was voor een gedomesticeerd dier dat vervolgens weer gevlucht en weer wild geworden was. Vervolgens werd het woord ook gebruikt door Europese kolonisten die er gevluchte slaven mee aanduidden. In Suriname bestaan nog altijd marrongemeenschappen van nakomelingen van gevluchte slaven. Helaas werden slaven meestal teruggevonden en barbaars gestraft. 'De marron zijn' was dus al snel een aanduiding voor mensen die de sjaak waren.

volgende keer:
Wat is er aan de hand met de hond van Jan van Nijvel?

zondag 8 juli 2018

chambre / pièce / bureau

(slaap)kamer - vertrek - kantoor

Venez dans ma chambre zou een Nederlandse zakenman tegen een Française gezegd hebben toen hij met haar de details van een zakelijke deal op zijn kamer had willen bespreken. 'Komt u maar even naar mijn kamer' zou in het Nederlands een volkomen acceptabel voorstel zijn in zo'n geval. Ons woord 'kamer' heeft namelijk een hele brede betekenis en kan staan voor alle vertrekken in ieder huis of kantoor. Het is echter belangrijk om te weten dat het Franse woord chambre veronderstelt dat er een bed aanwezig is, sterker nog dat het bed het belangrijkste meubel is in het vertrek. Chambre is dan ook de aanduiding voor een slaapkamer (une chambre à coucher), een hotelkamer (une chambre d'hôtel), een studentenkamer (une chambre d'étudiant) of een 'bed & breakfast' (une chambre d'hôte). Als je in een advertentie leest dat een huis twee chambres heeft dan is het dus geen piepklein tweekamerappartement, maar dan wordt alleen meegedeeld hoeveel slaapkamers er zijn. Misschien is het wel een appartement à cinq pièces, want pièce is het algemene woord voor 'kamer, vertrek'), of er nu wel of niet een bed in staat. De Française in kwestie zal dus op zijn minst haar wenkbrauwen hebben gefronst toen de zakenman haar voorstelde naar zijn slaapkamer te gaan. In die context is overigens het werkwoord venir ook niet zo gelukkig gekozen. In de meeste contexten kun je het werkwoord venir in dezelfde betekenis gebruiken als ons 'komen', maar zeg bijvoorbeeld nooit Je viens ! als iemand je roept. Waar wij zeggen 'Ik kom!' zeg je in het Frans J'arrive ! ('ik kom eraan'). Je viens ! is naast Je jouis (lett. 'ik geniet') een manier om te zeggen dat je klaarkomt. De Française kan dus het neutrale voorstel van haar Nederlandse zakenpartner verstaan hebben als 'Komt u maar klaar op mijn slaapkamer'. Beter had hij kunnen zeggen: Suivez-moi dans mon bureau ('volgt u mij naar mijn kamer/kantoor').

volgende keer:
wat ben je in het Frans als je 'bruin bent' ?

zaterdag 7 juli 2018

un choix cornélien

een duivels dilemma
('een Corneliaanse keuze')

'Samenwonen zou de levensverwachting met 32 % verhogen. Maar uit ervaring weet ik dat samenwonen 70 % meer gedonder geeft. Wat moet ik doen?' Een duivels dilemma. In het Frans wordt niet naar de duivel verwezen maar naar een beroemd toneelschrijver uit de zeventiende eeuw, Pierre Corneille, en dan met name naar zijn bekendste werk Le Cid waarin de jonge hoofdpersoon Don Rodrigue, zoon van Don Diègue,  verliefd is op Chimène, de dochter van Don Gormas. Als deze laatste Don Diègue een klap geeft, moet Rodrigue ondanks zijn liefde voor Chimène zijn vader wreken d.m.v. een duel, waarin hij Chimènes vader doodt. Vervolgens moet Chimène ondanks haar liefde voor Rodrigue de koning vragen om Rodrigue terecht te stellen. En daarmee is nog lang niet alles gezegd, want de beide geliefden worden in het toneelstuk voor nog meer duivelse dilemma's gesteld waarin een keuze moet worden gemaakt tussen eer en liefde. Ik wil hier niet alles verklappen, maar het komt uiteindelijk allemaal goed. Wie wil weten hoe, kan zelf de tragicomedie ter hand nemen of mijn lessen komen volgen...

volgende keer:
gaan we een oneerbaar voorstel doen...

vrijdag 6 juli 2018

le fil d'Ariane

de leidraad
('de draad van Ariadne')

'Tegenwoordig met die draadloze communicatie is het moeilijker om de uitweg uit het labyrint te vinden!' verzucht de eenzame man in de doolhof.
Dit verwijst natuurlijk naar het bekende mythologische verhaal van Theseus en Ariadne, waarin een draad een belangrijke rol speelt bij het vinden van de uitweg uit een doolhof. De doolhof is het labyrint van koning Minos op Kreta die hierin ieder jaar zeven jongens en zeven meisjes uit Athene opsloot om ze te voeren aan de Minotaurus, een wezen dat half mens half stier was.  Alleen op die manier kon de vrede tussen Kreta en Athene bewaard worden. Nooit was een van de jongeren aan dit lot ontkomen, omdat niemand van hen de uitweg uit het ingewikkelde labyrint had weten te vinden. Dat werd de Atheense koningszoon Theseus te gortig en hij bood zichzelf aan om als een van de jongeren naar de doolhof te gaan, in de volle overtuiging dat hij het monster zou weten om te brengen. Dat lukte hem inderdaad, maar hoe kon hij dan vervolgens de uitweg vinden? Daar hielp de liefde hem. Ariadne, de dochter van koning Minos en halfzus van de Minotaurus, werd verliefd op Theseus. Zij bevestigde een kluwen wol aan de ingang van het labyrint en Theseus nam de draad mee naar binnen. Zo hoefde hij na het volbrengen van zijn taak alleen de draad maar te volgen terug naar de uitgang.
En wil nu iemand het verband zien te vinden tussen twee moeilijke zaken, of een middel om zich uit een lastig parket te bevrijden of een weg zien te vinden om een lastig te bereiken resultaat te verkrijgen, dan kan hij nog altijd zoeken naar le/un fil d'Ariane.

volgende keer:
Hoe heet in het Frans een duivels dilemma?

donderdag 5 juli 2018

à fleur de peau

overgevoelig, lichtgeraakt
('aan de oppervlakte van de huid')

Je kunt van iemand zeggen dat hij of zij a une sensibilité à fleur de peau ('overgevoelig is') of a les nerfs à fleur de peau ('heel prikkelbaar is'). Het klinkt in eerste instantie een beetje zoals het op het plaatje is opgevat: bloemen op de huid, want een fleur is tenslotte een bloem. In combinatie met de voorzetsels à en de betekent het echter 'aan de oppervlakte van, dicht op'. Zo kun je het ook hebben over à fleur d'eau ('aan het wateroppervlak') en als je les yeux à fleur de tête hebt, dan heb je 'uitpuilende ogen'. Daarnaast heb je ook de werkwoorden affleurer ('aan de oppervlakte komen') en effleurer ('lichtjes aanraken').
Het woord fleur betekent dan ook niet alleen 'bloem', maar ook 'het teerste/fijnste/delicaatste gedeelte' van iets, daarvan afgeleid ook 'het beste of het bovenste gedeelte' en daarmee dus uiteindelijk ook 'het oppervlak'.
Als je iemands huid maar lichtjes aanraakt, kan dat een heftige reactie veroorzaken in de vorm van kippenvel. Iets vergelijkbaars geldt voor plantjes als kruidje-roer-me-niet waarvan de blaadjes zich plotseling sluiten bij een aanraking. En zo kan iemand in figuurlijke zin ook lichtgeraakt zijn als hij of zij overgevoelig is.

volgende keer:
zoeken we de leidraad in mythologische verhalen...

woensdag 4 juli 2018

se laisser démonter

zich van zijn stuk laten brengen
('zich laten demonteren')

De uitdrukking roept bij de makers van de Franse Donald Duck (le journal de Mickey) kennelijk dezelfde associatie op als bij mij: je laten demonteren als een kast van IKEA, pardon IDÉA, want je mag natuurlijk geen directe reclame maken in zo'n wijdverspreid tijdschrift. Maar je moet hier bij monter niet denken aan 'uit elkaar halen' maar aan monter un cheval ('te paard gaan'). In die context betekent démonter letterlijk 'uit het zadel werpen' en daarvan is weer de figuurlijke betekenis 'zich van zijn stuk laten brengen' afgeleid. Als iemand démonté is kan dat ook 'onthutst', 'ontmoedigd' of 'uit het veld geslagen' betekenen. Misschien ben je dat ook wel als je de hele route door een IKEA-winkel hebt doorlopen en nog steeds niet weet wat je moet kopen. Nou ja, je kunt altijd nog gaan voor de Zweedse gehaktballetjes...

volgende keer:
Hoe noem je in het Frans iemand die heel lichtgeraakt is?

dinsdag 3 juli 2018

tout son soûl

naar hartenlust
('heel zijn zat')

Nou, begin er maar aan. Ik denk dat ik niet verder dan een hoekje zou komen, maar voor sommigen is het misschien het paradijs dat je zo veel je hartje begeert mag eten. Wij kennen soûl in dezelfde betekenis als ivre, 'dronken' dus. Maar oorspronkelijk betekende soûl 'verzadigd'. Toen ik nog in Brabant woonde, noemden we iemand die dronken was ook 'zat'. En als we dan bij onze Duitse vrienden in Dortmund kwamen, moesten we altijd een beetje gniffelen als een van hen na de maaltijd zei Ich bin satt, want ook in het Duits heeft dit woord zijn oorspronkelijke betekenis van 'verzadigd' behouden, terwijl dus in het (Brabants) Nederlands en het Frans de betekenis is verschoven naar 'verzadigd van alcoholische dranken'. Behalve dan in de uitdrukking tout son soûl waarbij niet meteen aan dronkenschap wordt gedacht, maar aan een volledige overgave aan iets zonder dat iemand een grens aangeeft anders dan je eigen behoefte of lust.

volgende keer:
gaan we met Donald Duck naar IKEA...

maandag 2 juli 2018

refiler la patate chaude

de hete aardappel doorschuiven
('de hete aardappel in de maag splitsen')

De cartoon dateert nog uit de tijd van president Hollande. Toen premier Manuel Valls twee ministers verving, kreeg François Rebsamen, de nieuwe minister van arbeid, de hete aardappel van de werkloosheid toegeschoven. Er wordt hem dan ook sterkte toegewenst. En dat is precies wat de uitdrukking inhoudt: iets waarvan je graag bevrijd bent, snel van je afschuiven. En we hebben het als kind misschien allemaal wel een keer ervaren, als we een te hete aardappel zonder blazen in de mond hebben gehad. Een pas gekookte aardappel blijft namelijk erg lang heet omdat hij zoveel water bevat. Heb je zo'n hete aardappel in de hand, dan laat je hem uiteraard snel los en wil je de vloer niet vuil maken, dan geef je hem snel door aan de buurman, in de hoop dat hij er iets mee kan... 
De uitdrukking is in onze beide talen terechtgekomen via het Amerikaans Engels, waar al in de negentiende eeuw de uitdrukking to drop like a hot potato bestond voor 'snel van iemand of iets afkomen'. In Amerika liet je de aardappel dus wel gewoon uit je handen vallen in plaats van een ander ermee op te zadelen...

volgende keer:
Hoe zeg je 'naar hartenlust' in het Frans?

zondag 1 juli 2018

midi / milieu / centre

zuiden / midden

Als je de Thalys neemt, is dit het laatste station voor Parijs, het grootste station midden in Brussel, dat dus Brussel-Midden heet. Niet dus. In Brussel zijn alle aanduidingen tweetalig, dus één bord verder zul je 'Brussel-Zuid' lezen. Het onooglijke Brussel-Centraal (Bruxelles-Central) ligt onder de grond en ben je al gepasseerd als de trein stopt in Bruxelles-Midi. Toch gebruiken veel van mijn leerlingen het woord midi in de betekenis 'midden': volgens hen betekent dans le midi 'in het midden' (au milieu, dans le centre) en niet 'in het zuiden', de werkelijke betekenis van het woord. Dit komt door de toevallige klankovereenkomst van het Franse en het Nederlandse woord. Bovendien is midi ook wel degelijk de aanduiding voor 'middag' waarbij zelfs de eerste drie klanken overeenkomen. En als je dan ook nog eens bedenkt dat er nog een ander woord voor 'zuid' is dat ook lijkt op het Nederlandse woord (sud), dan is de verwarring begrijpelijk.
Om dezelfde reden zijn veel leerlingen er aanvankelijk van overtuigd dat dimanche 'dinsdag' is en niet 'zondag' en dat mardi 'maandag' is en niet 'dinsdag', zeker als ik dat laatste woord in een studiewijzer afkort als ma. 
Als je net een taal gaat leren, kan je eigen taal je nog vaak in de weg staan en laat je je door toevallige klankovereenkomsten gemakkelijk van de wijs brengen.
Maar waarom is midi dan eigenlijk een andere aanduiding voor 'zuid' ? Wel, om precies twaalf uur, het middaguur midi, staat de zon - althans op het noordelijk halfrond - precies in het zuiden. Vandaar dus...

volgende keer:
gaan we de hete aardappel doorschuiven.