avoir ses têtes

zo zijn eigen voorkeuren hebben
('zijn/haar hoofden hebben')

Je zou in eerste instantie misschien kunnen denken dat de uitdrukking zoiets betekent als 'humeurig zijn' of zelfs 'wispelturig zijn', omdat je steeds een ander gezicht opzet, en misschien ziet dat er in de praktijk ook wel zo uit, maar het gaat er meer om dat je zo je voorkeuren hebt (en duidelijke afkeer) als het om mensen gaat. Het wordt dan ook vaak gezegd van kinderen die zich duidelijk minder op hun gemak voelen bij bepaalde mensen in hun omgeving of bijvoorbeeld van leraren die zo hun lievelingsleerlingen hebben en ook hun pispaaltjes...
Dit was mijn laatste post van 2018. Ik ga een paar dagen naar München en ben de eerste dag van het nieuwe jaar weer terug.

volgende keer:
Hoe krabbel je terug in het Frans?

avoir le bourdon

in de put zitten
('de hommel hebben')

Het woord bourdon kan verschillende betekenissen hebben. Welke daarvan uiteindelijk tot de betekenis 'in de put zitten, down zijn' heeft geleid, is aan u om uit te maken. Allereerst is een bourdon een hommel, zo'n grote bijachtige die een laag zoemend ('zoemen' is trouwens ook bourdonner in het Frans) geluid maakt. Het is ook het woord voor een zware klok die alleen geluid wordt bij ernstige zaken zoals een nederlaag. Het is ook de term voor een lage toon die voortdurend wordt aangehouden in oude muziek terwijl andere zangers daar in kwarten en kwinten boven zingen. Tenslotte is het ook de benaming voor een uitlating ('vergeten, weglaten') van een woord of een zin(sgedeelte) in een tekst. In alle betekenissen zit dus een link met een laaggestemd geluid of een (gevoel van) gemis...

volgende keer:
Hoe noem je in het Frans iemand die zo z'n voor- en afkeuren heeft?

je te vois venir

ik begrijp wel waar je heen wilt
('ik zie je komen')

Op het plaatje zegt de dokter: "Eet voor uw gezondheid groenten, vooral veel worteltjes" waarop de patient met flaporen en konijnentanden antwoordt: "Ja dokter, ik begrijp wel waar u heen wilt, hoor." Een beetje flauw misschien, maar het illustreert wel de betekenis van de uitdrukking van vandaag. Wij kennen hem misschien alleen in de derde persoon, of beter gezegd onpersoonlijk: 'ik zie hem aankomen' over iets wat je wel verwacht. In het Frans kun je deze uitdrukking dus personaliseren tot 'ik zie je/u aankomen'. Dat kun je in het Nederlands niet zeggen, vandaar mijn weergave 'ik begrijp wel waar je heen wilt'...

volgende keer:
Ik weet dat we allemaal vrolijk moeten zijn met kerst, maar er zijn ook mensen die in deze donkere dagen nogal in de put zitten...

remonter la pente

weer opkrabbelen
('de helling weer op gaan')

'Laten we ze helpen de helling weer op te gaan (weer op te krabbelen)'. Dit is een affiche van een Canadese campagne om geld in te zamelen voor kinderen met kanker zodat ze hun ziekte even kunnen vergeten door te skiën. Remonter la pente betekent letterlijk 'de helling weer beklimmen', wat uiteraard niet zo makkelijk is als het plaatje wil doen geloven, vandaar dat we in het Nederlands het werkwoord 'opkrabbelen' gebruiken. 

volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans 'ik begrijp wel waar je heen wilt'?

gilet - veste

vest - jasje

Nee, dit is geen oproep om mee te doen aan de gele-hesjes-demonstraties, maar een bewustmakingscampagne voor veiligheid onderweg. Karl Lagerfeld merkt op dat het geel en lelijk is, dat het nergens bij past, maar wel je leven kan redden. Deze campagne werd gevoerd toen het verplicht werd in ieder voertuig een geel hesje en een gevarendriehoek bij je te hebben. Vandaar ook dat er zo veel mensen zich kunnen uitdossen in gele hesjes. Maar goed... het gaat vandaag over de valse vrienden gilet en vooral veste. Zoals in het Nederlands kan een gilet staan voor een mouwloos vestje dat een man onder zijn colbertjasje draagt, maar de betekenis is veel ruimer. Het staat in principe voor ieder mouwloos vest en dus ook voor een geel hesje (gilet jaune) zoals op de foto en voor een reddingsvest (gilet de sauvetage), maar ook een wollen vest met mouwen kan een gilet (of cardigan) genoemd worden. Een veste daarentegen is, net als een veston een jasje of soms ook een jack. Het zijn ook de benamingen voor een colbertjasje, waarbij een veston eigenlijk een korter jasje is dan een veste, een veston gaat tot het middel. Je moet het in het Frans nooit over een colbert hebben, want hoe Frans het ook klinkt, dat woord is in het Frans onbekend. Met een hoofdletter verwijst het vooral naar Jean Baptiste Colbert, de beroemde minister van financiën (en vele andere zaken) onder Lodewijk de Veertiende. Het Nederlandse woord colbert wordt ook met deze minister in verband gebracht, maar waarom is niet duidelijk, aangezien het colbertje pas ontstond halverwege de negentiende eeuw, dus meer dan 150 jaar later... 
In het Frans is een jasje dus une veste of un veston als het om een colbertje gaat. Voor een leren jack tenslotte gebruik je - om de verwarring onder Nederlandstaligen compleet te maken - de term blouson (de cuir). 

volgende keer:
Hoe kom je er weer bovenop in het Frans?

rester bouche bée

stomverbaasd zijn / met open mond staan van bewondering
('(met) wijdopen mond blijven')

Rester bouche bée legt vooral de nadruk op de verbazing, être bouche bée meer op de bewondering. Bée is een woord dat alleen maar in deze context voorkomt. Daarnaast bestaat het zeldzame werkwoord béer dat dezelfde betekenis heeft als être/rester bouche bée en het bijvoeglijk naamwoord, eigenlijk het tegenwoordig deelwoord béant ('wijdopen') dat bijvoorbeeld ook met gouffre (une gouffre béante, 'een gapende afgrond') gebruikt kan worden. In het Oudfrans bestond ook de variant baer. Waarschijnlijk is dit afkomstig van het vulgair Latijnse batare en heeft het later onder invloed van het Franse bâiller ('gapen') de huidige betekenis gekregen.

volgende keer:
al een mooi jasje uitgezocht voor de kerst?

payer les pots cassés

het gelag betalen / ergens voor opdraaien / met de brokken zitten
('de gebroken potten betalen')

Tja, dat is natuurlijk wel een schrikbeeld: je bent bij iemand op bezoek en loopt met je jas net iets te zwierig langs de kostbare Mingvaas die staat opgesteld (gelukkig ken ik niemand die zo bemiddeld is dat hij zulke kostbaarheden in de gang heeft staan...) of je breekt per ongeluk een mooi porseleinen bord tijdens de afwas... Ja, dan zul je toch voor de schade moeten opdraaien. De stap naar de figuurlijke betekenis 'het gelag betalen' of 'ergens voor opdraaien' is maar een kleine...

volgende keer:
Hoe kun je iemand met open mond aanstaren in het Frans?

aller à vau-l'eau

bron: https://dedexpressions.com/2016/10/23/aller-a-vau-leau/ 

in duigen vallen / in het water vallen / mislukken
('naar dal-het water gaan')

À vau is een middeleeuwse variant van à val (letterlijk 'dalwaarts') en de toevoeging l'eau is dan alleen maar logisch, omdat een rivier altijd bergafwaarts richting dal gaat. Je zegt dus eigenlijk dat iets bergafwaarts gaat en dus tot mislukken gedoemd is. Een variant van aller à vau-l'eau is partir à vau-l'eau.

volgende keer:
Hoe kun je in het Frans het gelag betalen?

en deux temps trois mouvements

in een vloek en een zucht
('in twee maten drie bewegingen')

Mijn leerlingen die voor vreemde talen (en zelfs het Nederlands soms) Engels als maat der dingen nemen en dus niet letterlijk uit het Nederlands, maar uit het Engels vertalen als ze een Frans woord moeten bedenken, zijn er vaak van overtuigd dat temps het Franse woord voor keer is (naar analogie van four times) - u en ik weten natuurlijk dat het quatre fois is in het Frans - dit keer komen ze er wel dichtbij. Deux temps verwijst hier naar de militaire inspectie waarbij je in twee fasen/bewegingen je geweer moet presenteren: eerst breng je het geweer ter hoogte van je riem en vervolgens naar je schouder. Vanaf eind achttiende eeuw ging dit en deux temps symbool staan voor iemand die iets in korte tijd foutloos kon uitvoeren. De trois mouvements werden er eind negentiende eeuw aan toegevoegd als een soort overdrijving: wie in twee momenten zelfs drie bewegingen uit kan voeren, is wel heel snel en handig... En dus komen - als je helemaal geen tijd hebt - de kooktips van het plaatje natuurlijk erg van pas...

volgende keer:
Hoe kan in het Frans iets in duigen vallen?

jeter sa gourme

wilde haren krijgen
('zijn droes uitwerpen')

Ik moest zelf even zoeken wat er met 'droes' bedoeld wordt. Het gaat hier om een goedaardige ziekte die zich bij veulens placht te ontwikkelen. Ook bij menselijke peuters kan deze ziekte ontstaan en dan wordt hij meestal aangeduid als 'impetigo'. 
De uitdrukking bestaat overigens al sinds de veertiende eeuw en toen en lange tijd daarna was het onvermijdelijk dat een jong paard deze kinderziekte ontwikkelde, waarbij het veulen een soort snot via de keel afscheidde. Deze afscheiding werd aangeduid met het woord gourme, waarschijnlijk afkomstig van het Frankische worm dat 'pus' betekende.
Omdat het als een onvermijdelijke kinderziekte werd beschouwd, werd het als een soort overgangsrite gezien voor een jong paard op weg naar de volwassenheid. En nu kan het dus ook over jonge mensen gezegd worden die hun wilde haren krijgen, met alle rare fratsen van dien, zoals de jongen op het plaatje zijn 'jongensleven begraaft', want 'alles is toegestaan'. Nou ja, voor even dan... tot hij zijn wilde haren verliest.

volgende keer:
Kun je in het Frans iets ook in een vloek en een zucht doen?

en faire à sa guise

zijn eigen zin doen / iets op je eigen wijze doen

Het Frans is natuurlijk een Romaanse taal, net als het Spaans en het Italiaans en hoewel Frankrijk ook aan Spanje en Italië grenst, de grootste taalgrens deelt Frankrijk met Germaanstalige gebieden (Duits en Nederlands). Guise is een van de vele woorden die het Frans al vroeg (in de elfde eeuw om precies te zijn) uit het Germaans heeft overgenomen, namelijk uit het woord wisa, hetzelfde woord als het Duitse Weise en ons Nederlandse wijs, wijze. En faire à sa guise betekent dus letterlijk dat je iets op je eigen wijze, je eigen manier doet, met meestal als onderliggende betekenis ook 'zoals je wilt, naar eigen goeddunken'. Je doet dus je eigen zin, net als de eigenaar van bovenstaande eigenzinnige woning.

volgende keer:
Hoe krijg je in het Frans wilde haren?

endives - chicorée

witlof - andijvie

Als je op een Franse menukaart het woord endives tegenkomt, denk je misschien te weten dat het om 'andijvie' gaat, maar dat is niet het geval. Endives is de Franse benaming voor 'witlof'. 'Andijvie' is daarentegen chicorée. Dat zul je misschien op diezelfde kaart tegenkomen als chicorée frisée, wat 'krulandijvie' of 'krulsla' betekent. Deze spraakverwarring lijkt misschien vreemd, maar beide groenten (nu heb ik het dus weer over witlof en andijvie) zijn nauw verwant en de Latijnse benaming voor 'andijvie' is cichorium endivia waarin beide woorden chicorée en endives dus al verstopt zitten en de Latijnse benaming voor 'witlof' is cichorium intybus var. foliosum waarbij intybus een oudere, op het Grieks teruggaande vorm is van endivia, dus eigenlijk staat er hetzelfde, maar dan aangevuld met 'gebladerde variant'. 

volgende keer:
Hoe kun je in het Frans je eigen zin doen?

peau de vache

vuil kreng / smeerlap
('koeienhuid')

Zowel dames als heren kun je uitmaken voor peau de vache en dat is dan niet aardig bedoeld. Doorgaans is een koe een vredig dier, maar het ze kan plotseling pijnlijk uit de hoek komen met een plotselinge trap met één achterpoot. Daaraan heeft de koe dan toch soms haar kwalijke, geniepige reputatie te danken. Maar waarom dan die huid? Volgens sommigen is het gewoon een versterking van de verwensing Vache, zoals je een 'oud kreng' ook kunt aanduiden met een vieille peau. 

volgende keer:
wat gaan we eten met de kerst?

se bouffer le nez

elkaar naar de keel vliegen
('elkaar de neus opvreten')

Deze puppies zijn natuurlijk om op te vreten, maar die betekenis heeft de uitdrukking juist niet. Wacht even tot ze zijn opgegroeid tot vervaarlijke grote honden die in gevecht met elkaar raken en elkaar bij de neus verwonden, dat is meer waar je aan moet denken. Gaat het om mensen, zoals in de uitdrukking, dan moet je meer denken aan verbaal geweld.

volgende keer:
Wat bedoelt een Fransman met koeienhuid?

un lèche-bottes

een hielenlikker
('een lik-laarzen')

Iemand die zich overdreven onderdanig en vleiend gedraagt om op die manier iets van een ander gedaan te krijgen kan in het Frans een lèche-bottes (een registertje lager zelfs lèche-cul, 'kontlikker') genoemd worden. Het doet denken aan honden die een andere hond of hun baasje likken om in het gevlij te komen. De laarzen roepen misschien ook een (militaire) autoriteit op. Je kunt de uitdrukking ook als werkwoord gebruiken: lécher les bottes ('iemands hielen likken') en ook als faire du lèche-bottes ('je als een hielenlikker gedragen').

volgende keer
gaan we elkaar opvreten, althans elkaars neus...

gober les mouches

je tijd verbeuzelen
('vliegen opslokken')

Stel je iemand voor die zijn tijd staat te verbeuzelen en een beetje aan de kant staat te gapen, misschien zelfs langzaam in slaap valt. Grote kans dat er een vlieg naar binnen vliegt. Gober betekent letterlijk 'opslokken' en wordt ook vaak gebruikt in de figuurlijke betekenis van 'slikken': il gobe tout, celui-là ('hij slikt werkelijk alles, je kunt hem ook alles wijsmaken'). Die connotatie van onnozelheid zit ook een beetje in gober des/les mouches, alsof je met open mond aan de kant staat, je tijd verbeuzelend, omdat je gewoon niets beters te doen hebt, niets constructiefs in te brengen hebt. En zo kun je dan bijvoorbeeld iemand verwijten Ne restez pas planté là à gober les mouches ('blijf daar niet zo staan met je mond open'). Je hebt vast wat beters te doen dan wat vliegen te vangen...

volgende keer:
Kun je in het Frans ook iemands hielen likken?

motus et bouche cousue

mondje toe! / geen woord!
('woordus en dichtgenaaide mond')

Bouche cousue ! ('mond dichtgenaaid') werd al gezegd in de vijftiende eeuw en 'spreekt' voor zichzelf. Een eeuw later is daar het pseudolatijnse motus aan toegevoegd. Het woord bestaat wel in het Latijn, met de betekenis 'beweging', maar dat heeft hier niets mee te maken. Het gaat hier om een schertsende verlatijning van het Franse woord mot ('woord'), misschien beïnvloed door het Latijnse mutus (in het Frans muet, 'stom').




volgende keer:
gaan we vliegen eten...

avoir quelqu'un à la caille

de pest aan iemand hebben
('iemand aan de kwartel hebben')

Wat is er zo storend aan een kwartel? Het feit dat hij zo doof kan zijn dat je alles twee keer moet zeggen? Dat laatste zeker niet. In het Frans ben je zo doof als een pot (sourd comme un pot). Nee, de arme kwartel heeft er niets mee te maken. 
Maar wat dan wel? Daar zijn de taalkundigen het nog niet helemaal over eens. Eén verklaring zoekt het in een afkorting van het woord mouscaille dat is ontstaan uit het Bretonse mous ('poep') + het denigrerende achtervoegsel -caille dat bijvoorbeeld ook te vinden is in een woord als racaille ('schorem'). Volgens de (Petit) Robert is het echter afkomstig van het woord cail dat vroeger een benaming was voor 'stremsel' en vooral ook voor de koeienmaag die dit stremsel produceerde. Meer algemeen staat het woord cail(le) dan voor 'maag'. Als iets of iemand je zwaar op de maag ligt, kun je in het Frans ook zeggen l'avoir à l'estomac. Beide verklaringen blijven trouwens plausibel, want naast de genoemde uitdrukking bestaan ook de varianten l'avoir à la mouscaille ('in de stront hebben') en avoir à la crotte ('in de drol hebben').

volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans: 'mondje toe!'

coffre - valise

kofferruimte - koffer

Op dit plaatje is maar één coffre te zien en we zien vier valises. Het woord coffre heeft meerdere betekenissen. Het kan de kofferbak van een auto aanduiden, maar ook een brandkast of een kluis in een bank. In de betekenis 'brandkast' of 'kluis' wordt het vaak aangevuld tot coffre-fort. Naast het woord valise voor 'koffer' bestaat ook het woord malle. Dat laatste staat oorspronkelijk voor een houten of blikken koffer met twee handvatten aan weerszijden. Zat er nog een derde handvat op de koffer, dan sprak men van een malle-valise en bij slechts één handvat - zoals nu algemeen gebruikelijk is - dan spreken we van een valise. 

volgende keer:
Wat bedoelt een Fransman als hij je 'aan de kwartel heeft' ?

faire chorus

luidruchtig instemmen / meeschreeuwen
('koor doen')

Als je samen zingt - en daar kan ik als ervaren koorzanger over meepraten - is het erg belangrijk dat je het onderling eens bent, over de toonzuiverheid, over ritme en dynamiek, of het nu gaat om een groot oratoriumwerk of een intiem klein solokwartet. Maar misschien moeten we bij deze uitdrukking eerder denken aan een Lets spreek- (lees: schreeuw)koor, want het wordt vooral gezegd als een massa mensen luidruchtig hun bijval betonen, bijvoorbeeld aan het eind van een politiek congres of bij een bijeenkomst van gilets jaunes ('gele hesjes'). Laten we hopen dat deze laatsten vandaag iets heel laten van mijn geliefde Parijs...

volgende keer:
Kun je je coffre pakken als je met de trein reist?

tirer une croix sur

ergens definitief een punt achter zetten
('een kruis trekken over')

In beide talen gebruiken we een uitdrukking uit de interpunctie: waar wij iets definitief afsluiten door er een punt achter te zetten, zoals iedere zin met een punt eindigt, zo halen de Fransen er een kruis door, om aan te geven dat het niet (meer) is wat gewenst was. Je kunt trouwens ook faire une croix sur en in het Nederlands kun je ergens ook een streep onder zetten. Dat faire une croix sur bestaat sinds de negentiende eeuw en had toen vooral betrekking op het aflossen van een schuld. Nog eerder, in de zestiende eeuw kon men ergens van afzien door een kruisteken op iemands rug te maken (faire la croix sur le dos à quelque chose) waarmee je plechtig afscheid nam van iets. En daarmee lijkt het kruis toch weer niet puur typografisch te zijn, maar wel degelijk terug te wijzen naar het christelijke kruisteken.

volgende keer:
Hoe kun je in het Frans luidruchtig met iets instemmen?

au débotté

direct bij aankomst / à l'improviste / met de deur in huis vallen
('bij het ontlaarzen')

Het wapen hiernaast heeft er nog eens een woordspelletje van gemaakt door het woord débotté ('ontdaan van de laars, de laars uitgetrokken') als twee woorden te lezen: le dé ('de dobbelsteen') botté ('gelaarsd'), een soort variatie dus op de gelaarsde kat (le chat botté). Maar zoals ik dus al zei betekent het woord débotter 'ontlaarzen, je laars uittrekken'. Als je iets au débotté doet, dan is dat dus meteen bij binnenkomst, want dat is normaal gesproken het moment dat je je laarzen uittrekt. Het kan ook de figuurlijke betekenis 'improviserenderwijs' hebben en in combinatie met bijvoorbeeld annoncer ('aankondigen, vertellen') 'met de deur in huis vallen': il m'a annoncé ça au débotté.

volgende keer:
Hoe zet je in het Frans ergens definitief een punt achter?

on n'est pas couché

dat wordt een latertje
('we liggen niet (op bed)')

On n'est pas couché is de naam van een veelbekeken satirisch infotainmentprogramma op de Franse televisie gepresenteerd door Laurent Ruquier, dat al dertien seizoenen loopt. In Frankrijk heeft men (nog) geen last van de regel dat een programma - om de aandacht van de kijker vast te houden en zappen te voorkomen - niet langer dan 50 minuten mag duren. On n'est pas couché dat 's avonds na tienen begint, duurt gemiddeld drie à vier uur! Als je wilt blijven kijken, kun je voorlopig dus nog niet naar bed. Vandaar dus de titel. Je kunt de uitdrukking in principe op ieder moment van de dag gebruiken als je denkt dat je voorlopig nog niet klaar bent met de klus...

volgende keer:
Hoe val je in het Frans met de deur in huis?

l'avoir dans l'os

de kous op de kop krijgen
('hem in het bot hebben')

Je zou het op het eerste gezicht niet zeggen, maar dit is eigenlijk een vrij scabreuze uitdrukking. Het lijkt misschien ver gezocht, maar de kop van een been wordt door zijn ronde vorm vergeleken met een anus, die op zijn beurt wel in de buurt ligt van een aantal botten, zoals het heiligbeen en het stuitbeen. L'avoir dans l'os moet je dus lezen als 'hem in je anus hebben'. Wie of wat 'hem' is, laat zich raden. En laten we wel wezen, als je de kous op de kop krijgt, dan voel je je toch ook genaaid?

volgende keer:
Waarom heet een bekend Frans satirisch programma On n'est pas couché ?

voler dans les plumes de quelqu'un

iemand in de haren vliegen 
('in de veren van iemand vliegen')

Dit lijkt op het moment te gebeuren in de straten van Parijs: de Franse haan (le coq  gaulois) komt in opstand tegen zijn eigen regering, al hult hij zich niet in de Franse driekleur maar in gele hesjes. Wij kennen de uitdrukking vooral als 'elkaar in de haren vliegen' (in het Frans se voler dans les plumes) en het beeld dat (terecht) meteen opkomt is dat van twee hanen die in een gevecht tegen elkaar opvliegen, waarbij ze heel wat veren moeten laten. De uitdrukking is dan ook afkomstig van het middeleeuwse (en hier en daar in de wereld nog altijd gebezigde) gebruik van hanengevechten.

volgende keer:
Hoe krijg je in het Frans de kous over de kop?

compas - boussole

passer - kompas

Als je in Frankrijk op school zit kan je zomaar gevraagd worden of je een compas bij je hebt, en dan niet in de aardrijkskundeles, maar eerder bij wiskunde of misschien tekenen. 
Een compas is namelijk geen kompas, maar een passer. Het werkwoord compasser betekende vroeger 'meten', vandaar. Maar hoe noem je in het Frans dan een kompas? Dat is een boussole, wat weer een verbastering is van het Italiaanse bussola dat 'doosje, kistje' betekent, naar het doosje waarin een kompas bewaard werd. En zorg dan inderdaad dat je het niet kwijtraakt, want als je in het Frans perd la boussole (lett. 'het kompas verliest'), dan ben je helemaal de kluts kwijt en wat moet je nou zonder kluts?...

volgende keer:
vliegen we elkaar in de haren...

mettre la charrue avant les boeufs

het paard achter de wagen spannen
('de ploeg voor de ossen zetten')

Het is een variatie van onze uitdrukking: geen paard en wagen, maar een ossenkar met een ploeg. De uitdrukking bestaat in deze vorm sinds de zestiende eeuw en wordt in de vorm il ne faut pas... ('je moet het paard niet achter de wagen spannen') nogal eens gebruikt om het enthousiasme te temperen van een onervaren iemand die niet de rust neemt om gewoon bij het begin te beginnen.

volgende keer:
zijn we ons kompas kwijt...