un pétard mouillé

een losse flodder / een sisser / veel geblaat weinig wol
('een nat rotje')

De nu al warmste Oudejaarsdag aller tijden zal waarschijnlijk droog verlopen, dus veel kans op nat vuurwerk is er niet. Er wordt geen mist voorspeld en ook de wind gaat om middernacht liggen, ideale omstandigheden dus voor vuurwerk, alleen... het is net als vorig jaar verboden i.v.m. de coronamaatregelen. Het zal dus met een sisser aflopen, hoewel... hier in Rotterdam zijn al dagenlang enorme knallen te horen en de politie is dan ook in volle paraatheid. Ik zou liever mooi siervuurwerk zien en die rotjes en zeker de vuurwerkbommen mogen van mij helemaal verregenen. We zullen het zien (hoop ik, en minder horen)...

volgende keer:
hopen we nog wat te kunnen horen...

se mettre la rate au court-bouillon

Ik begin een beetje in de rats te zitten
('mijn milt in de bouillon te trekken')
- Ach joh! Ontspan en geniet van de jacuzzi!

in de rats zitten / zeven kleuren stront schijten
('een visbouillon trekken van zijn milt')

Normaal gesproken laat je vis of schelpdieren trekken in een court-bouillon en zeker geen milt. De uitdrukking is van tamelijk recente datum, maar verder is er over de herkomst niet veel te zeggen. Wel kun je zeggen dat er vaak wordt verwezen naar het (slecht onderhouden) lichaam als iemand zich grote zorgen maakt. Zo kun je se faire du mauvais sang (lett. 'slecht/kwaad bloed') of se faire de la bile (lett. 'gal'), beide met dezelfde betekenis als de uitdrukking van vandaag. Zwarte gal (denk aan 'melancholie', afgeleid van de Griekse woorden voor 'zwart/donker' en 'gal') werd volgens middeleeuwse opvattingen aangemaakt in de milt. Het dichterlijke woord spleen (Engels voor 'milt') staat ook voor zwaarmoedigheid of Weltschmerz. En zou ons 'rats' misschien nog iets met rate te maken hebben?
En als je nou echt zo'n last van je milt hebt, wellicht is het dan niet eens zo'n gek idee er een bouillonnetje van te trekken...

volgende keer:
loopt Oud en Nieuw weer eens met een sisser af...

se noyer dans un verre d'eau

slappe knieën hebben / snel bij de pakken neer gaan zitten
('verdrinken in een glas water')

Een benauwende situatie, zeker, maar de kans dat dit gebeurt is natuurlijk nihil. Een glas water wordt ook in onze taal wel gebruikt om aan te geven dat de ernst of het gevaar van iets schromelijk wordt overdreven; denk aan ons 'een storm in een glas water' (in het Frans une querelle d'Allemand).

In de zeventiende eeuw ging men nog verder in deze overdrijving. Toen kon iemand die bij het geringste risico afzag van een bepaalde onderneming 'verdrinken in' een fluim spuug (un crachat) of in een druppel water (une goutte d'eau).

In die zeventiende eeuw had 'verdrinken' ook al de figuurlijke betekenis van 'zich laten overstelpen, tenonder gaan', zoals wij ook bijvoorbeeld kunnen verdrinken in het werk.

volgende keer:
gaan we een soepje bereiden van de kerstkliekjes...

mettre les bouts

de benen nemen
('de uiteinden zetten/leggen')

Een bout kan van alles aanduiden. De eerste betekenis is een 'uiteinde'. De meest voorkomende afgeleide betekenissen liggen in de tijd (jusqu'au bout 'tot het eind', en zo hopen wij een 'zalig uiteinde' te beleven van het jaar) of in de ruimte: een bout de papier ('een stukje papier' of zoals op de foto 'een stukje deeg'). Maar in het argot kan het ook een aanduiding zijn voor 'benen'. Tot begin twintigste eeuw werd in plaats van mettre les bouts ook wel gezegd mettre les baguettes ('de stokken'), les bois ('de stukken hout'), les bambous ('de bamboestelen') of les cannes ('de wandelstokken' of 'rietstengels'). Hoe dan ook, wegwezen dus...

volgende keer:
verdrinken we bij een storm in een glas water...

l'Arlésienne

de paashaas / wachten tot je een ons weegt
('de vrouw uit Arles')

Op de afbeelding zien we Marie Ginoux, eigenares van een café-restaurant in Arles, waar Vincent van Gogh, maker van het portret, een kamer huurde en zijn maaltijden gebruikte. Het schilderij is bekend onder de naam L'Arlésienne en hangt momenteel in het Metropolitan Museum in New York. Of Marie vaak tevergeefs op zich liet wachten, is niet bekend, maar dat is wel de figuurlijke betekenis van L'Arlésienne in het Frans. Het gaat hier niet om de reputatie van vrouwen uit Arles in het algemeen, maar het gaat terug op een verhaalpersonage van Alphonse Daudet. In dit verhaal uit 1866 wil ene Jan trouwen met een meisje uit Arles dat hij één keer heeft ontmoet en op wie hij hevig verliefd geworden is. Er wordt zelfs een groot verlovingsfeest georganiseerd, waar zij de grote afwezige is. In de loop van de avond verschijnt er een man die beweert dat zij 'van hem' is, wat noch bij Jan noch bij de vader van het meisje bekend was. Jan kan niet verder leven met het nieuws en legt de hand aan zichzelf. Het verhaal is vooral beroemd geworden door de opera die Georges Bizet er zes jaar later van maakte en waarin de Arlésienne nooit acte de présence geeft...

volgende keer:
nemen we de benen...

panneaux insolites : réservé au père Noël

gereserveerd voor de kerstman

Op 24 en 25 december (Tweede Kerstdag bestaat niet in Frankrijk) is deze parkeerplaats gereserveerd voor de kerstman. Het is maar de vraag of hij er gebruik van heeft kunnen maken, want of zijn arrenslee zich over zo'n sneeuwloos wegdek kan verplaatsen?...

volgende keer:
verwachten we iemand uit Arles...

français de la rue : relou / lourdingue

Irritante ex. - u hebt een, nee 1537 nieuwe
berichten
'Gisteren 4:12 Ik haat je. Gisteren 6:24. Ik hou
van je. Gisteren 8:13. Nee, puntje bij paaltje
haat ik je. Vandaag 18:29. Wat doe je vanavond?
- Hou op me te appen.'

irritant / lullig / onbeholpen

Lourdingue is een verlenging van lourd ('zwaar') en het achtervoegsle -ingue verzwaart de betekenis van het bijvoeglijk naamwoord waaraan het wordt toegevoegd. Het wordt gebruikt voor mensen die heel irritant kunnen zijn door hun gebrek aan finesse en subtiliteit, grof in de mond zijn en altijd weer precies de verkeerde opmerkingen weten te maken op de verkeerde momenten.
Relou is in feite hetzelfde woord, nl. verlan van lourd. 

volgende keer:
parkeren we even...

garder une poire pour la soif

een appeltje voor de dorst bewaren
('een peer voor de dorst bewaren')

Er wordt altijd gezegd dat je geen appels met peren moet vergelijken, maar de uitdrukking van vandaag noopt bij toch daartoe. Waar wij een appeltje voor de dorst bewaren, doen de Fransen dat met een peertje. Daar zit op zich wel wat in, want een peer is doorgaans een stuk sappiger dan een appel, is mijn ervaring. Bij het eten van een appel kan ik mijn vingers prima droog houden, bij een peer loopt het sap al gauw over mijn hand. Aan de andere kant laat een appel zich misschien beter bewaren, hij blijft meestal lang vers, waar een peer al snel melig kan worden en een peer is ook veel delicater en butst bij de geringste aanraking. Maar aangezien Fransen doorgaans een stuk zorgvuldiger met eten omgaan dan wij schaftende Nederlanders, is het aan hen wel besteed om een peertje voor de dorst te bewaren, schat ik in.
De uitdrukking dateert trouwens al van de zestiende eeuw, toen mensen meer dan nu gewend waren aan het maken van lange tochten te voet, zonder dat ze zomaar overal waterpunten konden vinden. Een peertje voor de dorst kwam dan goed van pas.

volgende keer:
hebben we een weinig subtiele, irritante bijdrage...

faire avancer le schmilblick

de zaak vooruit helpen
('de schmilblick naar voren schuiven')

Voorwaar een curieuze uitdrukking vandaag, met een woord dat eerder Duits lijkt te zijn dan Frans, maar ook dat niet is. Het woord is in 1949 bedacht door de humorist Pierre Dac, volgens wie de Schmilblick een onmisbaar voorwerp was voor iedere huisvrouw beneden de 50: Le Schmilblick des frères Fauderche est, il convient de le souligner, rigoureusement intégral, c'est-à-dire qu'il peut à la fois servir de Schmilblick d'intérieur, grâce à la taille réduites de ses gorgomoches, et de Schmilblick de campagne grâce à sa mostoblase et à ses deux glotosifres qui lui permettent d'urnapouiller les istioplocks même par les plus basses températures (...)' Een poging tot vertaling: 'De Schmilblick van de firma Fauderche is, zo moet worden benadrukt, multifunctioneel inzetbaar, d.w.z. dat hij zowel binnenshuis kan worden gebruikt, dankzij de geringe afmetingen van zijn gorgomoches, als ook buitenshuis dankzij zijn mostoblase en zijn twee glotosifres die het mogelijk maken zijn istioplocks te urnapouilleren zelfs bij de laagste temperaturen (...)'. Volledige onzin dus. Maar al snel werd het woord in Frankrijk heel populair om er voorwerpen mee aan te duiden die zogenaamd onbegrensde mogelijkheden hadden. In 1969 en 1970 werd op de Franse televisie het programma Schmilblic uitgezonden waarin aan kandidaten een uitvergroot detail van een onbekend voorwerp werd getoond. Zij moesten vervolgens door vragen te stellen proberen te raden om welk voorwerp het ging. Als zo'n vraag de presentator verbaasde en de deelnemer gevraagd werd waarom nou juist deze vraag gesteld werd, werd nogal eens geantwoord: pour avancer le schmilblick ('om een klein beetje extra informatie te verkrijgen die het mogelijk zou maken tot de oplossing te geraken'). Dit merkwaardige televisieprogramma werd in 1975 in een sketch geparodieerd en geridiculiseerd door de beroemde humorist Coluche, waarmee de uitdrukking definitief in de Franse taal terechtkwam.

Voor wie het kan volgen:

volgende keer:
bewaren we een appeltje (?) voor de dorst...

en mettre plein la vue

iemand de ogen uitsteken / imponeren
('iemand recht in het (ge)zicht raken')

Zou dat met zo'n montuur lukken? In de zeventiende eeuw bestond de uitdrukking donner dans la vue à quelqu'un en die werd vooral gebruikt voor glimmende stoffen die er uitzagen of ze duur en van goede kwaliteit waren en daarom een zekere aantrekkingskracht uitoefenden. Daarnaast bestond ook mettre en plein dat bijvoorbeeld werd gebruikt in de betekenis 'midden in de roos schieten, doel treffen'. Die twee zegwijzen lijken in elkaar te zijn geschoven en aangezien iemand meestal een eerste oordeel baseert op wat hij of zij ziet, is het zaak om iemand midden in diens blikveld te raken.

volgende keer:
dragen we ons eigen steentje bij...

au petit pied

in het klein / priegel-
('met/op kleine voet')

Sommigen leven op grote voet, maar dat geldt zeker niet voor allen. De uitdrukking van vandaag is een beetje in onbruik geraakt, net als de lengtemaat waarop ze is gebaseerd, niet de huidige Britse voet die is vastgesteld op 30,48 cm, maar de Franse pied de roi (die op iets grotere voet leefde: tot 1667 32,66 cm en daarna 32,48 cm). Die voet vinden we ook terug in het woord pied de coulisse (lett. 'schuifvoet') voor een meetgereedschap dat bij ons 'schuifmaat' heet. Daarmee kun je o.a. dingen in miniatuur namaken en dat is dan ook de betekenis van au petit pied, 'in het klein'. 

volgende keer:
gaan we eens kijken of er in Zwitserland nog wat te drinken is...

aller à vau-l'eau

bron: https:// dedexpressions.com 

bergafwaarts gaan / in het water vallen
('stroomafwaarts gaan')

Met de 'feest'dagen in zicht, valt er op het laatste moment weer van alles in het water helaas...

Vau-l'eau klinkt misschien als een plaatsnaam, maar het geeft geen precieze bestemming aan, behalve dan dat het berg- of stroomafwaarts gaat. In de twaalfde eeuw was vau hetzelfde als val ('dal, vallei') en als je dus à val ging, dan ging je richting het dal, bergafwaarts dus. Tegenwoordig is de benaming voor 'stroomafwaarts' en aval. Vanaf de zestiende eeuw ging de uitdrukking de figuurlijke betekenis van 'bergafwaarts gaan, op een mislukking uitlopen' aannemen. 

volgende keer:
hebben we een minibijdrage in priegelschrift...

panneaux insolites : les gens même saints doivent rester chez eux

schrale troost: ook heiligen moeten thuis blijven

Het is weer zover en we hadden ons de feestdagen zo anders voorgesteld. Maar het geldt echt voor iedereen: iedere verplaatsing en ieder contact vermijden tenzij het niet anders kan, en dat geldt zelfs voor heiligen!
Dat laatste is natuurlijk een spelfoutje. Er had moeten staan: les gens même sains (zonder -t) doivent rester chez eux ('mensen, zelfs als je gezond bent, moeten thuis blijven'). Het is niet anders, maar voor hoe lang?...

volgende keer:
valt alles weer in het water...

français de la rue : que dalle

nada / noppes / niks
('alleen tegel')

Een dalle is een tegel of een plavuis, maar daar heeft de uitdrukking waarschijnlijk niets mee te maken, que dalle dus. Degenen die dit verband wel verdedigen opperen dat je als je een lege maag hebt je het gevoel kunt hebben dat je een steen - een tegel - in je maag hebt, niets anders dan dat. Waarschijnlijker is echter dat dalle is overgenomen uit ofwel het Bretons, ofwel het Romani (taal van de Roma) of, zoals het boekje links suggereert het Provençaals (Occitaans). In het Bretons betekent dall 'blind' en que dalle zou zijn ontstaan in combinatie met voir : voir que dalle ('zien als een blinde'). In het Romani betekent dail net als que dalle 'niets'. Het is voor het eerst in 1829 in het Frans opgetekend. Tenslotte betekent het Provençaalse coa d'ala letterlijk 'een stukje van de vleugel' en figuurlijk 'zo goed als niets' en daarmee zou het dus toch weer iets met eten te maken hebben, wat uiteraard niet verwonderlijk is in het Frans.

volgende keer:
houden we onze poot? stijf...

être droit dans ses bottes

stevig in zijn schoenen staan
('recht in zijn laarzen zijn')

Franse taalkundigen zijn er niet uit of deze uitdrukking een militaire oorsprong heeft, waar je je droit dans sa selle ('rechtop in het zadel') moest houden en dus ook recht in je laarzen, of dat het gebaseerd zou zijn op een vertaling van het Vlaamse 'een stuk in je laars hebben', een variant op ons 'een stuk in je kraag' of 'een stuk in je neus', wat gezegd kan worden als iemand dronken is. Met een oneffenheid in je laars zou je namelijk niet goed rechtop kunnen lopen, maar enigszins wankel.

volgende keer:
hebben we een bijdrage van niets...

un nom à coucher dehors

een onuitsprekelijke naam / een naam om je tong over te breken
('een naam om buiten te slapen')

Deze Franse comédienne van Armeense afkomst besefte zelf ook wel dat ze een naam had waar we in onze contreien onze tong over breken en heeft dus in 2020 haar theaterprogramma gedoopt in de naam van de uitdrukking van vandaag. Tegenwoordig lukt het je met zo'n naam natuurlijk prima om een hotel te reserveren. Je hoeft alleen maar zelf je naam online in te voeren in een hotelboekingsite, maar in de Middeleeuwen was dat wel anders. Wie zich destijds bij een herberg meldde met een achternaam die niet bekend was in de christelijke archieven, werd bijna per definitie niet vertrouwd en liep dus het risico om - als je geluk had - in de stallen te overnachten of... zoals de uitdrukking suggereert, buiten, sous la belle étoile...
Nou, bij nader inzien was er vast nog wel een herberg bereid je onderdak te verschaffen in Llanfairpwllgwyngyllgogerychwyrndrobwllllantysiliogogogoch...

volgende keer:
moet u stevig in uw schoenen staan...

mystère et boule de gomme

wie zal het zeggen?
('mysterie en gummibal')

Negen maandenlang hebben ze zich in nevelen gehuld: eerst wie ons zou gaan regeren na de laatste verkiezingen in maart en vervolgens wat er in het regeerakkoord zou gaan staan. Vandaag wordt dat eindelijk onthuld.
Als iemand niet wil zeggen hoe een en ander zich zal ontwikkelen kan gezegd worden Mystère et boule de gomme. 
Als je toch wilt weten hoe de toekomst zich gaat ontvouwen, kun je natuurlijk een waarzegster raadplegen. Misschien ziet zij in haar glazen bol wat de toekomst voor je in petto heeft. Maar als haar bol niet van glas maar van het ondoorzichtige gummi is, dan blijft het voor haar ook een compleet mysterie...

volgende keer:
breken we onze tong over onuitspreekbare namen...

entrer comme dans un moulin

binnenstormen zonder kloppen / met de deur in huis vallen
('binnenkomen als in een molen')

Is het inderdaad zo makkelijk om een molen binnen te komen? Voor u en mij misschien niet, maar kennelijk wel voor een ezel, want de uitdrukking luidde aanvankelijk entrer comme un âne dans un moulin. Het is in ieder geval zeker dat een ezel de molen binnenkomt zonder te kloppen, ofwel om het graan dat er werd gemalen te vervoeren of om er de molensteen in beweging te brengen.

volgende keer:
hebben we eindelijk een regeerakkoord. Wat staat erin? Wie zal het zeggen?

pisser dans sa culotte

het in zijn broek doen
('in zijn broek piesen')

We hebben het allemaal ooit moeten leren en als we oud genoeg worden, verleren we het misschien weer en dan doen we het misschien weer ongewild in onze broek. Maar we kennen ook allemaal het geval van Annelies van der Pies, die al moet piesen als ze niest... Als je met een volle blaas de lachstuipen krijgt, kan het zijn dat je de controle over je sluitspieren verliest en daarbij dus vocht verliest. Ook in het geval van grote angst kan dat gebeuren, al heeft men het dan in het Frans eerder over chier dans son froc ('in zijn broek poepen'). Het Nederlandse 'doen' is wat algemener. Daar kunnen we beide kanten mee op, we communiceren als het ware in twee gedaanten...

volgende keer:
komen we binnen zonder kloppen...

panneaux insolites : suivez les flèches

Pas op. Boogschieten. Volg de pijlen.

  Volg de pijlen

  Of dat nou zo'n goed   advies is, waag ik te
  betwijfelen, aangezien   die pijlen toch juist
  vanaf die plek worden   afgeschoten?...

  volgende keer:
  doe ik het in mijn   broek...

français de la rue : (rouler un) patin

tongzoen
('een schaats (rollen/rijden)')

Tja, deed je dit als kunstschaatsers tijdens de winterspelen van Sotsji, dan had je problemen met de homofobe Russische autoriteiten...
Maar waarom staat een schaats voor wat de Britten wel een French kiss noemen en wij een tongzoen? 
Ik val misschien een beetje in herhaling, maar dit is wat ik er twee jaar geleden over schreef: Het rollen is begrijpelijk: de tong maakt immers veelvuldige over zichzelf rollende bewegingen bij de voornoemde amoureuze uitwisseling van lichaamssappen. Maar waarom een schaats? Sommigen denken dat het misschien een vervorming van het woord patte is dat in de negentiende eeuw 'doekje' betekende en dat een metafoor voor de tong zou zijn geweest. Maar toen de uitdrukking in zwang raakte in de jaren twintig van de twintigste eeuw, was die betekenis al lang niet meer bekend, en betekende patte voornamelijk 'poot'. Meer waarschijnlijk is dat het te maken heeft met het argot patiner (lett. 'schaatsen') dat in het bargoens ook gebruikt werd in de betekenis van 'strelen'. Een schaatser lijkt misschien het ijs te strelen, maar daar houdt de vergelijking wat mij betreft ook op. Ik krijg namelijk niet bepaald tedere gevoelens bij de gedachte aan een schaatsijzer...

volgende keer:
volgen we de pijlen...

dormir comme une souche

slapen als een blok
('slapen als een boomstronk')

Voor mij persoonlijk is het soms frustrerend hoeveel vergelijkingen er bestaan met 'slapen'. Ook in het Nederlands is dat het geval: slapen als een roos, als een os, als een marmot, als een blok, ga maar door... Kennelijk kan iedereen het beter dan ik, maar goed, dat is het lot dat ik maar moet dragen. Tenslotte is ook dit blog zes jaar geleden hieruit ontstaan, met de uitdrukking passer une nuit blanche ('een slapeloze nacht hebben'). Maar dat zelfs een boomstronk er beter in is dan ik, dat is toch wel bijzonder confronterend. Maar dat komt natuurlijk alleen maar omdat een boomstronk zo'n onverstoorbaar karakter heeft. Niets krijgt hem in beweging. Toen hij nog een stam en takken had, konden die nog door de wind bewogen worden, maar eenmaal gereduceerd tot boomstronk, ligt hij onbeweeglijk in het landschap, zoals iemand die heel diep in slaap is, gelukkig zonder te snurken.

volgende keer:
rijden we een scheve schaats...

valoir son pesant d'or

zijn gewicht in goud waard zijn

Het woord pesant (lett. 'wegend') komt eigenlijk alleen in deze uitdrukking voor. Het normale woord voor 'gewicht' is tegenwoordig poids. Er wordt trouwens ook wel beweerd dat het woord pesant een verbastering zou zijn van het woord besant, een oude gouden munt uit Byzantium (het huidige Istanbul) die een onveranderlijk (bijzonder in die tijd) gewicht had van 4,48 gram, wat natuurlijk maar een gering gewicht is, reden voor sommigen om deze hypothese te verwerpen. Daar kun je weer tegen inbrengen dat iets ook een veelvoud van bezanten kan wegen en dat het voor de hand ligt iets te wegen met een eenheid die een onveranderlijk, dus betrouwbaar gewicht heeft. Tenslotte is het aardig om op te merken dat er ook ironische varianten van deze uitdrukking bestaan, bijv. valoir son pesant en cacahuètes ('zijn gewicht in pinda's waard zijn').

volgende keer:
hoop ik weer eens te slapen als een blok...

avoir le feu sacré

het heilig vuur hebben / in vuur en vlam staan
('het heilig vuur hebben')

Dat heilig vuur dragen ze hier in de Grafkerk in Jeruzalem. Eerder bestond er al een heilig vuur in Rome, waar het door de Vestaalse maagden voortdurend brandend moest worden gehouden. 
Voltaire gebruikte de term 'heilig vuur' voor nobele sentimenten tussen individuen. Vervolgens verschoof de betekenis naar die van enthousiasme en hartstocht.

volgende keer:
is zijn gewicht in goud waard...

le perfide Albion

'En wie gaan we nu de schuld geven
voor onze problemen?'

het perfide Albion / dat verdomde Engeland

Het is altijd wel een problematische relatie geweest tussen de Britten en de continentale Europeanen in het algemeen en tussen de Britten en de Fransen in het bijzonder en vóór de Brexit konden beide partijen elkaar dan ook gemakkelijk beschuldigen van allerlei interne problemen. Daarna is dat toch iets lastiger geworden. Maar de rivaliteit is er misschien alleen maar groter mee geworden, dus de uitdrukking van vandaag zal voorlopig nog niet verdwijnen. Het waren waarschijnlijk Mme de Sévigné en Bossuet die de Britten in de zeventiende eeuw voor het eerst perfide noemden, wat 'verraderlijk, te kwader trouw' betekent. Op de Engelse regering kon je kennelijk niet vertrouwen. Maar hoe komt Engeland aan de bijnaam Albion? Daarvoor bestaan twee verklaringen. Allereerst betekent het Latijnse albus 'wit'. Het eerste dat je bij een overtocht vanuit Calais te zien krijgt, dat zijn the white cliffs of Dover. Maar daarnaast bestaat ook nog de mythologische reus Albion, zoon van de zeegod Neptunus, die door Hercules werd gedood toen Hercules Gallië aandeed. De Britse renaissancistische dichter Edmund Spenser maakte van deze Albion 'vader van het dappere en krijgslustige volk der Britten'.
Al in 1860 voegde Larousse in zijn woordenboek toe dat deze uitdrukking nog slechts in humoristische zin werd gebruikt. Je moet je buren toch enigszins te vriend houden...

volgende keer:
vinden we het heilig vuur...

branle-bas (de combat)

alle hens aan dek / opschudding
('hangmat neer')

Een trouw volgster van dit blog stuurde mij onderstaand bericht met de vraag waar de uitdrukking branle-bas (de combat) vandaan komt: Covid-19 : branle-bas de combat dans les centres de vaccination pour assurer la dose de rappel ('alle hens aan dek in de priklocaties om de boostershots te verzekeren').

Het werkwoord branler betekent 'schudden, wankelen') en lezers die wat meer ingevoerd zijn in de Franse omgangstaal (en een dirty mind hebben) zullen wellicht weten aan welk lichaamsdeel geschud wordt als het werkwoord werderkerend wordt gemaakt, maar dit heeft in het geheel niets met de uitdrukking van vandaag te maken. De uitdrukking dateert uit de zeventiende eeuw en komt uit de marinewereld.
Indertijd sliepen de mariniers in hangmatten op de tussendekken, die branles werden genoemd, vanwege de schommelende bewegingen die ze maakten. Als er werd opgeroepen tot de strijd, moesten de mariniers vliegensvlug hun hangmatten neerhalen (branle-bas !). 
Voor de bestrijding van de coronacrisis wordt het dus tijd dat Mark en Hugo uit hun hangmatten komen...

volgende keer:
moeten we met lede ogen toezien hoe de van ons afgescheiden Britten een en ander voortvarender lijken aan te pakken...

panneaux insolites : sable !

Pas op, zand! 

Oef! Het is maar goed dat dit bord er staat. Je zou maar voor onaangename verrassingen komen te staan...

volgende keer:
zetten we alle hens aan dek om covid te bestrijden...

français de la rue : être noir

stomdronken / ladderzat zijn
('zwart zijn')

De feestdagen komen er weer aan, dus het wordt oppassen met het geestrijk vocht. Meestal komt er niet veel goeds van als je ladderzat wordt. In het straatfrans kun je dan 'zwart' zijn, een van de vele voorbeelden van negatieve connotaties bij het woord 'zwart'. Dezer dagen kunnen wij daar weer over mee praten...
Om iemand met een zwarte huidskleur aan te duiden, verdient overigens un noir in het Frans de voorkeur boven het op straat gebruikelijke un black of het verlan un renoi. Waarom être noir 'ladderzat zijn' betekent, is me niet helemaal duidelijk, wel dat er veel uitdrukkingen zijn met 'zwart', 'teer' en 'asfalt' die iets met dronkenschap te maken hebben. Er wordt wel beweerd dat het erop zou wijzen dat als je dronken bent je waarnemings- en inschattingsvermogen verduisterd zijn. Alle andere varianten zouden daar dan van afgeleid zijn, zoals se noircir ('zich bezatten', lett. 'zich zwart maken'), noircicot ('dronken'), maar ook être au pays noir ('dronken zijn', lett. 'in het zwarte land zijn'), se noircir le nez en se noircir la corniche ('zich bezatten', lett. 'zijn neus zwartmaken', een corniche is eigenlijk een overhangende rots). Je kunt ook je neus 'vies maken': se salir le nez of se salir le blair ('je voorgevel bevuilen'). Zou het komen omdat je als je straalbezopen bent, je zo maar op straat kan vallen en daarbij je neus bevuilen? Er zijn in ieder geval ook veel verwijzingen naar asfalt (bitume) en teer (goudron): se bitumer (lett. 'zich asfalteren'), être bitumé, être dans le bitume, goudronné (lett. 'geteerd, geasfalteerd'). De lijst is bijna onuitputtelijk en hier en daar ook racistisch. Wat te denken bijvoorbeeld van être sénégalais ? Een bijzondere is ook avoir soufflé dans l'encrier ('in de inktpot geblazen hebben'). Misschien is het een idee - al wordt steeds vaker geopperd dat dit juist een versterkende werking zou hebben - even un noir te nemen (een ontnuchterend kopje koffie)?

volgende keer:
gaan we de zandbak in...

avoir la bosse (des maths)

een (wiskunde)knobbel hebben
('de (wiskunde)bult hebben')

Zou zijn wiskundeknobbel op zijn voorhoofd zitten? 
Net als in het Nederlands wordt er in het Frans gesproken van een knobbel of bult als je een speciaal talent hebt voor iets. Dat hoeft niet per se wiskunde te zijn. Je kunt ook een bosse des langues ('talenknobbel') hebben. In het werk van Balzac heeft een vrouwelijk personage zelfs een bosse de l'amour ('een liefdesknobbel'). Met het woord bosse wordt een bochel aangeduid, zoals die van Quasimodo, de klokkenluider van de Notre-Dame en ook de bult van een dromedaris. Maar in onze uitdrukking wordt verwezen naar de knobbels die de frenoloog François-Joseph Gall (1758-1828) op de menselijke schedel aantrof, aan de hand waarvan hij meende bepaalde talenten te kunnen onderscheiden. Deze hypthese wordt inmiddels door de wetenschap verworpen, maar de uitdrukking is gebleven...

volgende keer:
zien we zwart voor ogen...

aux frais de la princesse

voor niets / op kosten van de zaak
('op kosten van de prinses')

Ja, dat horen wij als Nederlanders graag, dat iets voor niks is. Daarom twee dagen achter elkaar een gratis uitdrukking. Gisteren kochten we nog op de pof, vandaag laten we iemand anders betalen, iemand die kapitaalkrachtig genoeg is om dat voor ons te doen. Ook deze uitdrukking dateert uit het begin van de negentiende eeuw en komt uit de wereld van de salons, waar veel mensen zich lieten fêteren op kosten van een hooggeplaatst persoon, zoals een prinses. Tegenwoordig wordt het vaak gebruikt in de betekenis van 'op kosten van de zaak' en de connotatie van profiteren klinkt nog altijd door...

volgende keer:
hebben we een talenknobbel...

à l'oeil

gratis en voor niks / voor noppes
('aan het oog')

In de eerste helft van de negentiende eeuw betekende deze uitdrukking nog 'op krediet' maar waarom eigenlijk? Dat zou ermee te maken hebben dat een handelaar alleen akkoord kon gaan met verkoop op krediet als hij de klant 'op het oog' kon vertrouwen, als hij dus een betrouwbare uitstraling had. 
Helaas is zo'n beoordeling op uiterlijk op zichzelf weer niet bepaald betrouwbaar en dus kwam het nogal eens voor dat de schuldenaar zijn verplichtingen niet nakwam en het voorwerp van begeerte dus gratis verwierf. Vertrouw iemand dus niet zomaar op diens blauwe of bruine ogen...
Een andere verklaring gaat verder terug in de tijd. Lang geleden hadden sommige handelaren de gewoonte v-vormige figuren in een stok te kerven (een kerfstok dus), waarmee aangegeven werd hoeveel de niet kapitaalkrachtige klant nog schuldig was, hoeveel die dus op zijn kerfstok had. Die v's deden qua vorm denken aan ogen en zo kon je dus zeggen dat je iets à l'oeil had verworven, op krediet dus. 

volgende keer:
Je kunt natuurlijk ook een kapitaalkrachtig persoon voor je laten betalen...

on n'est pas sorti de l'auberge

de moeilijkheden zijn nog niet achter de rug / maak je borst maar nat
('we zijn de herberg niet uit')

De uitdrukking van vandaag gaat volgens de overlevering terug op een beruchte criminele zaak uit 1831. De beheerders van een kleine herberg in de Ardèche hadden daar gedurende twintig jaar gasten in hun slaap vermoord en beroofd. Uiteindelijk werden ze ontmaskerd en terechtgesteld. Het verhaal werd onder de titel L'auberge rouge vervolgens stof voor menig liedje en ondermaats toneelstukje tot eind negentiende eeuw, waarin menig gast de herberg betrok zonder er ooit weer uit te komen, tenminste niet levend. De teksten raakten in de vergetelheid, maar de uitdrukking bleef bestaan. Tenminste... dat is wat vaak werd beweerd, maar de uitdrukking bestond al ten tijde van de beruchte moordzaak en de affaire van de herberg in de Ardèche heeft de uitdrukking alleen maar populair gemaakt. In het argot van het begin van de negentiende eeuw stond het woord auberge voor de gevangenis, een herberg waar je weliswaar logies en ontbijt kreeg, maar die verder niet veel meer te bieden had dan een naargeestige en ongezonde verblijfplaats waar je niet meer uit kwam. Toch blijft de eerste verklaring misschien meer tot de verbeelding spreken...

volgende keer:
hebben we iets heel goedkoops op het oog...

avoir la main baladeuse

zijn handen niet thuis kunnen houden
('de wandelende hand hebben')

Een balade - niet te verwarren met ballade dat inderdaad 'ballade' betekent - is een wandeling. Het werkwoord se balader betekent 'wandelen' in de Franse omgangstaal en de inmiddels in onbruik geraakte walkman heette in het Frans een baladeur. Maar wandelen doe je doorgaans met je voeten, een hand hoort niet uit wandelen te gaan. Toch zijn er van die mensen - meestal mannen - die hun handen niet goed in bedwang kunnen houden en wier handen dus nogal eens 'uit wandelen' gaan, wat dus haast onvermijdelijk leidt tot #metoo-gevallen, of zoals dat in het Frans wel wordt aangeduid met #balancetonporc ('verlink je varken'). Nee, je kunt maar beter je handen thuis houden...

volgende keer:
zitten we vast in de herberg...

panneaux insolites : ramassage scolaire

 

opstapplaats voor schoolgaande ezels

Kennelijk hebben ze hier geen hoge pet op van de schooljeugd. Als je het bord moet geloven, dan zijn het maar een stel ezels (chemin des ânes, 'weg van de ezels'). Ach, de weg naar de wijsheid is een lange met veel hobbels... Sterkte, jongens en meisjes!

volgende keer:
gaan we op onze handen lopen...

français de la rue : mordu

fanaat
('gebeten')

Een fanatiekeling bijt zich ergens in vast, zeker als het een fervent visser is. Je kunt mordu verbinden met allerlei zaken die zich niet per se lenen om in gebeten te worden: mordu de littérature, mordu de cinéma... Maak kennis met deze Franse variant van onze Freek Vonk, nou ja, tot op zekere hoogte dan. Hij is wat minder aaibaar, maar even enthousiast, en hij beperkt zich tot vissen, wat dan wel weer een van de kernactiviteiten is van een traditionele Fransman. Zo bestond er ooit (nog steeds misschien?) een traditioneel-rechtse partij met de naam Chasse-pêche-tradition ('jacht-visserij-traditie'). Geen idee welke politieke sympathieën deze Cyril Chauquet heeft, maar hij besluit zijn filmpjes wel traditioneel met een culinair eind. Je vist tenslotte niet voor niets...

volgende keer:
maken we een ritje met de schoolbus...

ce n'est pas ma tasse de thé

dat is niet zo mijn ding
('dat is niet mijn kopje thee')

Er mag dan een enorme rivaliteit bestaan tussen de Fransen en de Engelsen - ze beschuldigen elkaar van van alles en nog wat -, maar dat belet hen er niet van veel uitdrukkingen van elkaar over te nemen. In de uitdrukking van vandaag herkennen we natuurlijk gemakkelijk het Britse that's not my cup of tea, dat letterlijk is overgenomen. Er is niet eens een kopje koffie van gemaakt, wat je gezien de Franse drinkgewoonten misschien wel zou verwachten. Helaas weten we niet precies waarom dat kopje thee in de Engelse uitdrukking terecht is gekomen, behalve dan dat de Britten erg hechten aan hun traditionele kopje thee en dat iets wat hun niet zint liever niet in hun dagelijkse patroon terecht zou moeten komen...

volgende keer:
maken we kennis met de Franse Freek Vonk, maar dan anders...

il faut tourner sept fois sa langue dans sa bouche avant de parler

tot tien tellen voor je iets zegt
('je moet zeven keer je tong draaien in je mond alvorens te spreken')

Dat vereist wel enige lenigheid. Dan is tot tien tellen toch ineens niet zo'n zware opgave meer. De uitdrukking is pas voor het eerst begin negentiende eeuw opgetekend in een Frans woordenboek, maar wordt in de bijbel al in de mond gelegd van koning Salomon. 'Een wijze draait zijn tong zeven maal in de mond alvorens te spreken', zegt hij. In onze westerse samenleving is zeven een magisch getal. Denk aan de zeven dagen van de week, de zeven hoofdzonden, de zeven kleuren van de regenboog, de zeven sacramenten en eh... de zeven dwergen van Sneeuwwitje. Maar wij niet... wij tellen tot tien.

volgende keer:
is niet zo mijn ding...

accuser réception

ontvangst bevestigen
('receptie beschuldigen')

Arme receptiemedewerkers... ze moeten alle klappen opvangen van ontevreden gasten. Hoewel ik deze associatie niet meteen had toen ik in de jaren '80 van de vorige eeuw inderdaad een brief uit Parijs ontving die begon met J'accuse réception verbaasde ik me wel over dat woord accuser dat ik alleen als 'beschuldigen' kende. In het zeventiende-eeuwse Frans (en het is u wellicht bekend dat de officiële schrijftaal sindsdien nauwelijks veranderd is, dit in tegenstelling tot het gesproken Frans) betekende accuser ook '(h)erkennen' of 'signaleren' en die betekenissen liggen ten grondslag aan de constructie accuser réception. De hotelreceptie kan dus opgelucht ademhalen... tenzij het om een klachtenbrief ging natuurlijk.

volgende keer:
tellen we even tot tien...

abréviations : clim

airco

Nu het weer langzaam kouder wordt, kunnen we het ons niet zo goed voorstellen, maar over een half jaar hebben we misschien weer spijt dat we geen airco hebben laten installeren. Hoe slecht die dingen vast ook voor het klimaat zijn, met de opwarming van de aarde krijgen we hier steeds vaker te maken met flinke hittegolven. Net als wij korten de Fransen het woord voor airconditioning meestal af. Bij ons wordt het 'airco'. In het Frans wordt climatisation verkort tot het eenlettergrepige clim. En nu maar hopen dat de temperatuur niet al te snel klimt...

volgende keer:
wijzen we met een beschuldigende vinger naar de receptie...

bon comme la romaine

te goed voor deze wereld
('goed als de Romeinse')

Het zal zeker niet gaan om Livia of Agrippina, die als legendarische gifmengsters de geschiedenis in zijn gegaan. Het gaat hier dan ook niet om een Romeinse vrouw maar om Romeinse... sla! Deze slasoort werd in de vijftiende eeuw vanuit Italië in Frankrijk ingevoerd en meteen geroemd om haar heerlijke smaak (bon betekent behalve 'goed' ook 'lekker' in het Frans). Iemand die bon comme la romaine is is overigens net als in onze uitdrukking 'te goed voor deze wereld': de goedheid gaat gepaard met een zekere naïveteit, waardoor anderen er gemakkelijk misbruik van maken...

volgende keer:
maken we een hele klim...

panneaux insolites : chemin de la fortune

het kan verkeren...

Als er één ding is waar niemand zeker van kan zijn, dan is het het geluk. Momenten van geluk dien je dan ook te koesteren; je weet nooit hoe het verder zal lopen. En geluk en ongeluk kan iedereen op ieder moment overkomen. Vrouwe Fortuna is immers geblinddoekt. Toch is er volgens deze straat reden voor optimisme. Vroeger heette deze Chemin de la Fortune ('weg van het fortuin/lot/rijkdom') namelijk nog Chemin de la Misère ('weg van de ellende'). Het kan dus keren...

volgende keer:
waren ze in Rome te goed voor deze wereld?...

français de la rue : lardons

koters / wurmpjes / kleintjes / baby's / kindertjes / snotneuzen
('spekjes')

Voor wie zich nog vlees durft te veroorloven zijn het aangename smaakmakertjes in een salade, een stamppot of een stoofvleesschotel. In het Frans zijn lardons behalve spekjes ook 'kindertjes'. Ik ken in het Nederlands wel een andere culinaire vergelijking met baby'tjes, nl. 'naakte-kindertjes-in-het-gras' (ook wel 'blote-kindertjes... of 'blote-billetjes-in-het-gras' genoemd: snijbonen vermengd met witte bonen) en ach, ik kan inderdaad ook wel met enige vertedering naar dat bord met spekjes kijken...

volgende keer:
zoeken we de weg naar het geluk...

la fin justifie les moyens

het doel heiligt de middelen

Het woord fin betekent zowel 'einde' als 'doel'. Dat herkennen wij ook wel in 'doeleinde' en het voegwoord 'teneinde', maar we kunnen in onze taal niet hetzelfde woordspel maken als Camus hiernaast: 'het doel(einde) rechtvaardigt de middelen. Maar wat zal het (doel)einde rechtvaardigen?' 
Zoals ik gisteren al suggereerde is de uitspraak (zonder de toevoeging van Camus) vaak toegeschreven aan Niccolò Machiavelli, maar hoezeer je hem ook zou kunnen afleiden uit zijn politieke geschriften, hij heeft het nergens zo opgetekend. Volgens anderen is de uitdrukking voor het eerst gebruikt door Philippe van den Clyte (1445-1509), heer van Commynes (Komen) die Karel de Stoute verraadde en Lodewijk de Elfde ging dienen. Maar bij hem werd de uitdrukking door sommigen verstaan als la faim justifie les moyens ('honger heiligt de middelen')...

volgende keer:
wens ik u een aangenaam etensmaal met spekjes...

des manoeuvres florentines

rotstreken / kuiperijen / verwarring en verdeeldheid zaaien
('Florentijnse manoeuvres')

Florence, prachtige hoofdstad van de mooie provincie Toscane met de schitterende Ponte Vecchio over de rivier met de mooiste naam ter wereld...
Maar ja, jammer dat er Florentijnen wonen. Waar ken ik dat toch van?...

Is het afgunst of is het gewoon onvermijdelijk dat hoogculturele plekken met een werelduitstraling nu eenmaal ook broeinesten zijn van allerlei politieke en andersoortige intriges? Op die regel zal Florence inderdaad geen uitzondering zijn geweest. En de Florentijn die misschien het meest in het oog lopend is geweest als we het over machinaties en intriges hebben, is natuurlijk Niccolò Machiavelli. Dus als de huidige inwoners van Florence zich beklagen om hun discutabele reputatie in de Franse taal, dan verwijzen we maar naar hem...

volgende keer:
... en dan zal hij wel tegenwerpen dat het doel de middelen heiligt...

amis jusqu'aux autels / jusqu'à la bourse

Hoor eens, Paul. Ik heb kiespijn, maar ik
heb geen rooie cent. Kun je me een vrienden-
dienst doen? - Sorry, Jacques, maar je weet:
vriendschap en privé moet je gescheiden 
houden!

mooiweervrienden / vriendschap en privé moet je gescheiden houden
('vrienden tot aan de altaren')

Het klinkt eigenlijk zo mooi: zo goed bevriend dat je elkaar aan het altaar zou willen treffen, maar deze uitdrukking dateert duidelijk van voor de openstelling van het huwelijk voor mensen van gelijk geslacht. We moeten bij het altaar dan ook niet denken aan de plaats waar een huwelijk wordt gesloten, maar aan de oude Griekse altaren in de tijd van Perikles. In die tijd was het gebruikelijk een eed te zweren door je hand op een altaar te leggen en Perikles zou de uitdrukking een keer gebruikt hebben tegen een vriend die hem had gevraagd een valse eed voor hem uit te brengen. Vele eeuwen later zou François Ier (Frans de Eerste) het gezegd hebben tegen Hendrik de Achtste, toen deze laatste hem vroeg te breken met de katholieke kerk: « Je suis votre ami, mais jusqu'aux autels. » 
Een variant van deze uitdrukking luidt: amis jusqu'à la bourse, zoals op het plaatje. Vriendschap mag veel kosten, maar liever niet te veel geld...

volgende keer:
onderzoeken we de Florentijnse gebruiken...

donner un tuyau

een tip/hint geven
('een buis geven') 

Een tuyau is letterlijk een buis of een slang (zo is bijvoorbeeld een tuyau d'arrosage een 'tuinslang' en een tuyau d'échappement een 'uitlaatpijp'). De uitdrukking komt uit het argot van het eind van de negentiende eeuw. Als je in een groep mensen verkeert en je hebt vertrouwelijke informatie voor iemand, dan ga je dat natuurlijk niet en plein public schreeuwen, maar je fluistert het in iemands oor. Door de gelijkenis van de gehoorgang met een buis, is het woord tuyau waarschijnlijk het woord voor 'tip', 'hint' geworden. 

volgende keer:
begeven we ons naar het altaar...