le nerf de la guerre

 

het slijk der aarde / de zenuw van de oorlog (geld)

Toen het woord nerf in de elfde eeuw aan het Latijnse nervus ontleende, had het nog niet de huidige specifieke betekenis van 'zenuw', maar was het de algemene benaming voor een krachtige 'vezel' en stond het metaforisch dus ook voor 'kracht' of 'essentieel onderdeel'. En om oorlog te kunnen voeren, moet je over flinke financiële middelen beschikken, anders word je vrijwel zeker verslagen door een beter bemiddelde vijand. In de zestiende eeuw verscheen bij Rabelais voor het eerst le nerf des batailles en een eeuw later het huidige nerf de la guerre in de betekenis van 'geld'. 

volgende keer:

We begonnen deze post met een goed bemiddelde eend. Maar waar staat een eend nog meer voor?...

In mijn volgende album pak ik
een andere ziekte aan die veel
voorkomt in door de overheid 
gefinancierde ziekenhuizen:
de zenuw van de oorlog!

panneaux insolites : destinations de vacances

bijzondere borden: ongerealiseerde vakantieplannen

En Pierre... waar hadden we allemaal heen kunnen gaan corona volente? In Hongkong was het al onrustig voordat het virus er huis ging houden. Rio de Janeiro... zeker niet zolang die idiote Bolsonaro daar de scepter zwaait. Glasgow? Eerst maar eens even de Brexit verwerken en Beiroet (door mij daadwerkelijk gemist dit jaar)? Commentaar overbodig. Ach, het had zo mooi kunnen zijn... Maar Ootmarsum is ook schitterend.

volgende keer:

krijgen we de zenuwen van de oorlog...

français de la rue : #balance ton porc

 

verlink je varken

(#metoo, 'schommel je varken')

Toen vanuit Amerika de #metoo-beweging opkwam, verscheen er op Twitter meteen de Franse variant: #balancetonporc. Balancer betekent in standaard Frans 'schommelen' (zie plaatje) maar in straattaal is het 'aangeven, verlinken' en in die betekenis werd het dus gebruikt in de Franse metoo-hashtag. 

Op de cartoon rechts is men al begonnen met een poging tot heropvoeding van de 'varkens'. Slechts met moeite krijgt de cursist bij het zien van het plaatje het woord dame uit zijn mond. Het eerste wat hij dreigt te zeggen is sa... salope, vul ik maar in ('slet').

volgende keer:

bekijken we waar we allemaal naar op vakantie hadden kunnen gaan...

été indien

 

nazomer / oudewijvenzomer

('Indiaanse zomer')

Voorlopig hebben we eerder een voorherfst dan een nazomer, maar wat wil je ook na zo'n voorjaar en zomer... Toch zou het mooi zijn als we in al deze corona-ellende ook nog getrakteerd zouden worden op zo'n mooie nazomer als we kennen uit het noordoosten van de Verenigde Staten en Canada. Uit dit laatste land is de uitdrukking Indian summer afkomstig, waarbij Indian uiteraard niet verwijst naar India of Indië, maar naar de inmiddels politiek incorrect geworden term voor native Americans. In de achttiende eeuw trokken deze bewoners van Canada zich in zo'n Indian summer korte tijd terug in het binnenland om zich voor te bereiden op de winterjacht. 

In Frankrijk wordt zo'n korte periode van aangename temperaturen laat in de herfst ook wel een été de la Saint-Martin genoemd. Sint Maarten valt op 11 november, de elfde van de elfde dus, waarop dit jaar voor het eerst de carnavalsvoorbereidingen niet van start zullen gaan...

volgende keer:

zetten we varkens in een schommel... 

la part du lion

het leeuwendeel

('het deel van de leeuw')

Deze uitdrukking verscheen voor het eerst in de Franse taal in 1832 in Victor Hugo's Notre-Dame de Paris maar lijkt te zijn geïnspireerd op La Fontaines fabel La génisse, la chèvre et la brebis, en société avec le lion ('de vaars, de geit en het schaap in het gezelschap van de leeuw'). Ze hebben samen een hert gevangen en besluiten het eerlijk te delen. Maar als de leeuw het eerste deel heeft genomen zegt hij: « Elle doit être à moi, dit-il; et la raison / C'est que je m'appelle Lion : / À cela l'on n'a rien à dire. / La seconde, par droit, me doit échoir encor : / Ce droit, vous le savez, c'est le droit du plus fort / Comme le plus vaillant, je prétends la troisième./ Si quelqu'une de vous touche à la quatrième, / Je l'étranglerai tout d'abord. » / Encore une fois, la loi du plus fort avait frappé ! ('Dat is natuurlijk voor mij, zei hij, en de reden / Is dat ik Leeuw heet : / Daar kan niemand iets tegen in brengen. / Het tweede (deel), komt me rechtens ook toe / Dat recht is, zoals jullie weten, het recht van de sterkste / Aangezien ik de heldhaftigste ben, maak ik aanspraak op het derde deel. / Als iemand van jullie aan het vierde deel komt / Dan draai ik haar meteen de nek om.' / En zo had de wet van de sterkste weer eens toegeslagen!

Voor wie de hele fabel wil horen:

volgende keer:

hopen we op een ouwewijvenzomer...

le denier de la veuve

bescheiden bijdrage/inkomsten van een arme / het penningske van de weduwe

('de penning van de weduwe')

Een denier (van het Latijnse denarius) was eeuwenlang (van de elfde tot de negentiende) de aanduiding voor munten van verschillende waarde.

De uitdrukking 'penning van de weduwe' verwijst naar de Bijbel. Zowel in het evangelie van Marcus als dat van Lucas wordt verteld dat  op een dag vele mensen geld gooiden in de offerkist. Toen op een gegeven moment een arme weduwe twee kleine muntjes erin deponeerde, vertelde Jezus zijn leerlingen dat volgens hem deze arme weduwe meer bijdroeg dan alle anderen, omdat de anderen er alleen inwierpen wat ze konden missen, terwijl de weduwe haar bescheiden bijdrage eigenlijk zelf hard nodig had om in haar bestaan te kunnen voorzien.

De bescheiden bijdrage is dus de eerste betekenis van de uitdrukking, maar deze is vervolgens ook verschoven naar de tweede, die natuurlijk automatisch daarmee verbonden is.

volgende keer:

zullen we zien dat het leeuwendeel van de Franse uitdrukkingen ook in het Nederlands bestaat...

faire amende honorable

 

zijn ongelijk erkennen / bakzeil halen

('achtenswaardig boete doen')

Bij het woord amende denk je nu in eerste instantie aan een (verkeers)boete, zoals op het plaatje het geval is. Het werkwoord amender betekent van oorsprong 'een fout verbeteren/repareren'. Vandaar ook dat bijvoorbeeld een wet geamendeerd kan worden, wat dus eigenlijk betekent dat de nieuwe wet wordt gezuiverd van bestaande foutjes.

In de zestiende eeuw betekende faire amende honorable dat je publiekelijk boete moest doen voor gemaakte fouten. In de achttiende eeuw was de uitdrukking al afgezwakt. Het kon toen al betekenen dat je excuses maakte voor mindere vergrijpen. 

Het woord honorable heeft ermee te maken dat je je fout publiekelijk moest bekennen, waardoor er dus sprake was van eerverlies. Daartegenover stond de amende profitable waarbij je je vergrijp kon afkopen met een geldelijk bedrag, inderdaad de boete zoals we die nu nog kennen. Niemand hoeft te weten dat je die boete hebt betaald, dus je eer blijft intact...

volgende keer:

vragen we ons af hoe hoog een weduwepensioen nog is...

tirer son coup

klaarkomen

('zijn schot vuren')

Van de espace cul van gisteren naar de uitdrukking van vandaag is maar een kleine stap en de metafoor behoeft weinig uitleg. Een geweer is natuurlijk al een fallisch symbool en als je daarmee gaat schieten is de bedoeling duidelijk, al gaat mijn voorkeur toch zeker uit naar de 'officiële' term voor 'klaarkomen', die overigens niet aan mannen is voorbehouden, nl. jouir ('genieten'). Genoeg hierover. Nou ja, nog een zinnetje uit een songtekst dan:

'Bij ons is de liefde als een wapen,
het dient alleen om aan zijn gerief te komen'

volgende keer:

halen we bakzeil...

panneaux insolites : espace cul

 

cultureel centrum, vrij(e) ruimte

... maar dan wel voor de lichaamscultuur waarschijnlijk. Het is een aardige hobby van sommige mensen om letters weg te schilderen of te -krabben op informatieborden e.d. Zo zag ik in de Parijse metro dat er stoelen gereserveerd waren voor muilezels i.p.v. voor oorlogsinvaliden (mutilés de guerre was verminkt tot mules). Meestal is de bedoeling dat er iets scabreus ontstaat, zoals hier ook het geval is. Door de letters turel weg te schrapen hou je een espace cul over, letterlijk vertaald 'kontruimte', maar de gemiddelde Fransman zal dit eerder begrijpen als 'neukplek' want daar gaat het om bij de affaires du cul...

volgende keer:

blijven we nog even in dezelfde sferen, maar dan zijn we er ook klaar mee!

défoncé

 

stoned

Hij heeft er zelf ook uitgebreide ervaring mee, de Belgische rapper Roméo Elvis die dit zelfportret gebruikte voor zijn nummer Défoncé, het woord dat in Franse straattaal in het algemeen gebruikt wordt in de betekenis 'stoned'. Letterlijk betekent het werkwoord défoncer 'de bodem inslaan, zwaar beschadigen'. Je gaat in ieder geval tot het uiterste. Dat is dan ook de figuurlijke betekenis van se défoncer: 'zich helemaal uitleven, zich helemaal op iets gooien'. Doe je dat me drugs dan kan het ook 'trippen, een trip maken' betekenen.

volgende keer:

Waar vinden we nog ergens een cultureel centrum?

dare-dare

hup hup! / chop chop! / schiet op!

Ons 'hup hup' is gewoon een onomatopee en het ligt voor de hand daar in het geval van de Franse uitdrukking ook aan te denken. Toch wordt het ook wel in verband gebracht met het zeventiende-eeuwse werkwoord (se) darer, een dialectvariant van het zestiende eeuwse (se) darder. Beide werkwoorden betekenden 'wegschieten', wat natuurlijk buitengewoon snel gebeurt. Dat werkwoord komt overigens weer van het zelfstandig naamwoord dard dat 'lans, werpspies' betekent. Dare-dare ! zou dus zoiets als 'schiet af, schiet af' betekenen, dat lijkt al behoorlijk op ons 'schiet op!' en kan niet anders dan pijlsnel gebeuren...

volgende keer:

zijn we stoned...

rentrer bredouille

met lege handen thuiskomen / bot vangen

‘Met mijn methode kom ik nooit met lege handen thuis (vang ik nooit bot)’, zegt de oude visser tevreden. De term ‘bredouille’ is afkomstig uit het tric trac spel, een voorloper van backgammon, dat in de twaalfde en dertiende eeuw erg populair was.

Aanvankelijk betekende jouer bredouille - niet te verwarren met het werkwoord bredouiller dat ‘stamelen’ betekent - dat je alle slagen won zonder je tegenstander ook maar een kans te geven. Vervolgens is het perspectief verschoven naar de verliezer en ging rentrer (of revenir) bredouille dus ‘met lege handen thuiskomen’ betekenen.

De etymologische herkomst van het woord bredouille is niet helemaal duidelijk. Het schijnt iets met de Britten te maken te hebben, maar wat moeten we daar dan weer uit afleiden? En wat te denken van het werkwoord bredouiller ? Nou ja, als je inderdaad na een spelavond platzak thuiskomt, heb je wel wat uit te leggen en kom je vast niet verder dan wat gestamel…

Volgende keer:

Proberen we een beetje op te schieten…

revoir sa copie

 alles weer onder de loep nemen / teruggaan naar de tekentafel

('zijn werk herzien')

Een copie is een 'kopie', 'kopij' of 'schoolwerk, een blaadje dat een leerling inlevert'. Dat laatste heb ik altijd een beetje eigenaardig gevonden, omdat het suggereert dat de leerling in kwestie zijn werk van een ander heeft overgeschreven, gekopieerd, dus fraude heeft gepleegd. Maar het gaat hierbij om het in het net overschrijven uit de kladversie. En voordat je vervolgens je werk inlevert, is het goed om je werk nog eens goed na te kijken op eventuele fouten.

Het woord copie komt trouwens van het Latijnse copia dat 'een grote hoeveelheid' betekende. Dat was in de dertiende eeuw ook de eerste betekenis van het Franse woord copie. Hiervan is ook het bijvoeglijk naamwoord copieux ('copieus, overvloedig') afgeleid, wat ook in onze taal van een maaltijd kan worden gezegd. In het middeleeuws Latijn werd het werkwoord copiare gebruikt in de betekenis 'talloze  opmerkingen maken bij een manuscript' en daarvan is de betekenis 'overschrijven, kopiëren' afgeleid, aanvankelijk nog maar een of enkele malen. Na de uitvindingen van de boekdrukpers en veel later het kopieerapparaat kwam uiteraard de betekenis 'in talloze exemplaren' daarbij weer terug...

volgende keer:

vangen we bot...

marcher à voile et à vapeur

 

van twee walletjes eten / biseksueel zijn

('op zeil en stoom varen(lopen)')

Maar al te vaak verraadt onze taal hoe politiek incorrect we werkelijk zijn. Kennelijk delen we liever iedereen in een duidelijk vakje in en hoor je je daar dan ook aan te houden: 'schoenmaker, hou je bij je leest' want het is natuurlijk niet de bedoeling dat je van twee walletjes gaat eten: òf je bent homoseksueel, òf je bent heteroseksueel, maar bi... Er wordt ook wel gezegd bique ou bouc ('geit of bok'), al even incorrect, alsof seksuele oriëntatie iets met mannelijk- of vrouwelijkheid te maken heeft. We leren het ook nooit.

En zo zijn boten òf stoomboten of zeilboten, niet allebei. En wie van plan was zijn of haar benzineauto in te ruilen, is alvast gewaarschuwd: kies dan vooral niet voor een hybride voertuig, maar ga honderd procent voor een elektrische auto, of desnoods een op waterstof. 

Waarom nu juist de uitdrukking uit de scheepvaart is gekozen voor de neerbuigende aanduiding van biseksuelen, is niet helemaal duidelijk, maar het wordt wel verklaard door het feit dat de vroeger vaak uitsluitend mannelijke bemanning nogal eens lang van huis was en zich daarom bij gebrek aan vrouwen zijn toevlucht nam tot homoseksuele praktijken. Eenmaal aan wal, zochten ze hun toevlucht weer bij hun vrouw of bij een vrouw van lichte zeden.

volgende keer:

gaan we opnieuw naar de tekentafel...

être ballot

 

van het padje zijn / dom zijn / een kluns zijn

('kleine baal/bundel/pakje zijn')

Onlangs hoorde ik het iemand nog van zichzelf zeggen: 'Ik ben van het padje', maar de dame in kwestie heette daadwerkelijk Mevrouw van het Padje. De man die de gereserveerde kaartjes controleerde, wist niet wat hij hoorde. In het Frans ben je niet van het padje, maar ben je een zakje, bundeltje of pakje, want dat is de letterlijke betekenis van een ballot. C'est ballot, ballot is ook het motto van het blog blaguiblago.com (zoiets als 'grapperdegrap') waar het plaatje van afkomstig is. Zo'n bundel(tje) goederen doet natuurlijk niets anders dan passief aanwezig zijn tussen alle haven- en marktactiviteiten en laat dus alles om zich heen maar gebeuren, net als de klunzen op het plaatje die in zomerse strandoutfit in de regen om zich heen staan te kijken, terwijl nummer drie hen er fijntjes op wijst dat in Parijs gewoon de zon schijnt...

volgende keer:

gaan we van twee walletjes eten...

panneaux insolites : dépôt d'ordures

 bij het grofvuil

'Stortplaats alleen gereserveerd voor huishoudelijk afval en de inwoners van de gemeente'. Of dit nou een typisch geval van een zeugma is ('hier zet men thee en over') daar mogen de taalkundigen zich over buigen. Het effect is in ieder geval onbedoeld komisch. Réservé à betekent hier 'mag gebruikt worden voor' in het eerste deel van de zin: er mag alleen huishoudelijk afval gedeponeerd worden. In het tweede deel van de zin betekent het 'mag gebruikt worden door': de stortplaats mag alleen door inwoners van de gemeente worden gebruikt. Maar aangezien beide onderdelen elkaar rechtstreeks opvolgen in één zin waarin slechts één keer réservé à (aux) gebruikt wordt, is de verleiding groot om de eerste betekenis ervan door te trekken naar het tweede deel van de zin en dan lees je dus dat er op deze stortplaats alleen huishoudelijk afval en inwoners van de gemeente gedumpt mogen worden...

volgende keer:

raken we van het padje...

came

 

drugs

Nee, die Fransen weten heus wel hoe ze in het Engels moeten spellen, ze maken bewust een woordspelletje dat alleen in hun eigen taal te begrijpen is. Came is namelijk een/het straattaalwoord voor 'drugs'. Het is een afkorting van het woord camelote dat 'rommel, waardeloze troep' betekent en daarvan afgeleid 'spul' of 'cocaïne'. Maar inmiddels staat het voor alle drugs. En als je daaraan verslaafd raakt, ja, dan is het game/came over...

volgende keer:

gooien we de rotzooi op de vuilnishoop...

prendre/tenir à la gorge

 

iemand het mes op de keel zetten
('bij de keel pakken/houden')

Het moge duidelijk zijn dat als je bij je strot gegrepen wordt, je gemakkelijk gedwongen kan worden dingen te doen die je in een veilige situatie nooit zou hebben uitgevoerd. De uitdrukking bestaat al sinds de vijftiende eeuw. In onze taal hebben we er een mes aan toegevoegd, maar strikt genomen is dat natuurlijk niet nodig...

volgende keer:
gaan we ons drogeren...

faire florès

 

de bloemetjes buiten zetten / furore maken

('flores doen')

Het is niet bepaald de zomer van de verre reizen, maar misschien is het sommigen toch nog gelukt om even 'Flores te doen', al was het alleen maar om de drie schitterend van kleur veranderende vulkaanmeren van Keli Mutu te bewonderen. Maar hoewel het Indonesische eiland in het Frans inderdaad gespeld wordt als Florès heeft deze uitdrukking hier niets mee te maken. Het gaat om een verouderd woord, waarvan de herkomst onduidelijk is en dat alleen maar voorkomt in deze uitdrukking, sinds de zeventiende eeuw. Verschillende bronnen beweren dat het afkomstig is uit het Provençaals waarin faire flori 'goed in de slappe was, rijk zijn' betekende. Het woord flori komt van het Latijnse floridus dat 'bloeiend, bedekt met bloemen' betekende. Wij kunnen ook zeggen dat een zaak 'floreert'. En als je de bloemetjes buiten zet, dan betekent dat natuurlijk niet dat je ervan af wilt, al moet je natuurlijk oppassen dat je niet meer uitgeeft dan je hebt...

volgende keer:

zetten we u het mes op de keel...

un oiseau rare

 

een witte raaf

('een zeldzame vogel')

Pas altijd op voor een faux ami ('valse vriend'). Je zou zo maar kunnen denken dat het om een 'rare vogel' of 'vreemde vogel' ging, maar als we even een seconde nadenken, dan weten we natuurlijk dat rare niet 'vreemd' maar 'zeldzaam' betekent. En wanneer kom je nu een witte raaf tegen? Dat moet wel een albino zijn, en die zijn zeldzaam. En dat is wat we hier bedoelen, dus geen zonderlinge gast, maar iemand die zulke bijzondere kwaliteiten heeft, dat hij of zij moeilijk te vinden is. Deze uitdrukking werd al gebruikt door Juvenalis in zijn Satyren: rara avis en La Fontaine had het over een oysel qui ne se trouve pas souvent ('vogel die je niet vaak tegenkomt'). Al in de veertiende eeuw was het gebruikelijk om een persoon aan te duiden als 'vogel'. Naast oiseau rare kent het Frans overigens ook de uitdrukkingen oiseau bleu ('blauwe vogel') en merle blanc ('witte merel').

volgende keer:

zetten we de bloemetjes buiten... in Indonesië?

vider son sac

 

zijn hart uitstorten / zijn gal spuwen

('zijn/haar tas legen')

Het lijkt voor de hand te liggen om te denken aan iemand die zijn of misschien liever haar (hand)tas omkeert, gefrustreerd omdat ze net dat ene dingetje niet kan vinden op de tast, maar de uitdrukking dateert van ruim voor het verschijnen van de handtassen, en de tas in kwestie blijkt een metafoor te zijn voor de maag. Bij het legen van de maag denk je misschien in eerste instantie aan overgeven en dat zou dan overeenkomen met ons 'gal spuwen', maar de uitdrukking van vandaag betekende tot de zeventiende eeuw 'zijn buik legen' ofwel ontlasten.

Er is evenwel een andere uitleg voorgesteld door andere taalkundigen, volgens wie de uitdrukking afkomstig zou zijn uit de rechtsstand en dan wel uit de tijd dat gerechtelijke documenten nog niet op mooie A4-tjes geprint werden, maar handgeschreven op rollen (nee, geen toiletrollen) papier, die dus niet zo maar gemakkelijk en ordelijk in een aktetas konden worden opgeborgen. En als de advocaat zijn cliënt in een moeilijke zaak tegenover de rechter moest verdedigen, zat er vaak niets anders op dan zijn tas om te keren om de juiste rol te vinden voor zijn pleidooi.

volgende keer:

ontmoeten we een vreemde vogel...

faire du gringue

 

om zijn vinger proberen te winden / zoete broodjes bakken / flirten met

('brood maken')

Gringue was halverwege de negentiende eeuw een aanduiding voor 'brood' en het komt van het zestiende eeuwse grignon dat in sommige Franse regio's stond voor een stuk brood. Het is verwant met werkwoord grignoter dat 'oppeuzelen, langzaam opeten' betekent (en in negatieve zin ' met lange tanden eten'). In de allereerste jaren van de twintigste eeuw gebruikte de zanger Aristide Bruant het woord gringue in de betekenis 'proberen het iemand naar de zin te maken' en dat evolueerde in tien jaar tijd tot 'het hof maken' (en dan vaak op wat opdringerige wijze). Toch is het een opmerkelijke ontwikkeling van een stukje brood naar opdringerig geflirt, maar goed... ook wij kunnen zoete broodjes bakken en als het allemaal lukt, willen we ook nog wel een beschuitje met elkaar eten...

volgende keer:

gooien we onze tas eens leeg...

panneaux insolites : aftrekpost

 

aftrekpost

De post van vandaag is een aftrekpost. Veel surfers op internet verzamelen plaatjes die met een dirty mind anders gelezen kunnen worden dan ze bedoeld zijn. In Zuid-Afrika heet een parkeerhaven aan de kant van de weg, waar je even stil kunt gaan staan een 'Aftrekplek' ('aftrekken' is Afrikaans voor 'even langs de kant van de weg gaan staan met de auto') en dat staat dan ook groot op een bord, tot vermaak van Nederlandse toeristen. Daar doet dit bordje aan denken. (se) Branler betekent namelijk ook 'aftrekken', maar dan in dezelfde betekenis als in het Nederlands. De maker van het plaatje (die nog wel een grammatica-spellingcursus nodig heeft, vindt u de fout?) vraagt zich vervolgens af hoe de inwoners van het gehucht met deze curieuze naam zullen heten. Dat is inderdaad niet altijd zo eenvoudig in het Frans, reden waarom de Petit Robert, een toonaangevend woordenboek, een heel hoofdstuk van steden en inwoners heeft opgenomen (Paris - Parisiens, Lille - Lillois, Marseille - Marseillais, Fontainebleau - Bellifontains)  en waarom het ook vaak aan plaatsnaamborden wordt toegevoegd. Zouden de inwoners van Branlette dus les Branlemois (niet zo waarschijnlijk) of les Branletois (zou kunnen) genoemd worden. Die twee laten zich lezen als branle-moi ('trek me af') en branle-toi ('trek jezelf af'). Ik zou zeggen: Je m'en branle ('het kan me geen ruk schelen')...

volgende keer:

gaan we zoete broodjes bakken...

bahut

 

school

Nee, dit is niet het laatste nummer van het stripalbum Les Profs over de wederwaardigheden op een doorsnee (nou ja...) middelbare school. Je zou het wel denken, gezien de titel Virus au bahut ('virus op school'), maar dit nummer is al weer tien jaar oud...

Het gaat dan ook niet over het coronavirus maar een ander vreemd virus dat alle docenten onder de leden hebben waardoor ze niet meer normaal les kunnen geven. Of wij dat weer zullen kunnen binnenkort, is natuurlijk ook nog maar de vraag. Over een week openen de eerste scholen weer, de mijne pas over drie weken. Croisons les doigts.

Het woord bahut heeft een onbekende herkomst en betekende aanvankelijk (in de negentiende eeuw) 'kamertje' of 'gammele woning'. Al snel werd het ook de benaming voor een internaat van een school en van daaruit het algemene straattaalwoord voor 'school', ook als je daar niet overnachtte, vooral zelfs, aangezien internaten tegenwoordig ver in de minderheid zijn.

volgende keer:

bespreken we een aftrekpost van een (dyslectische?) taalknutselaar...

allumer/ouvrir ses quinquets

 

uit je doppen kijken

(zijn petroleumlampen aansteken/openen)

Deze uitdrukking hoor je niet meer zo vaak, maar is nog wel vaak in boeken terug te vinden, zeker uit de negentiende eeuw, toen quinquets (zie plaatje) nog heel veel gebruikt werden. 

Het was de opvolger van de simpele olielamp, waarin een lont in een plasje olie lag, wat een zwak licht en vaak veel rook gaf. In het volgende model ging de lont door een metalen cilinder wat een veel intenser licht en veel minder rook opleverde. 

De apotheker Quinquet verbeterde het ontwerp en bracht het in de handel en zo werd - zoals vaak gebeurt - een eigennaam een handelsnaam en vervolgens een soortnaam. Later werd de quinquet een metafoor voor het oog ('het licht van de ziel'). Dacht je aan de ogen zelf, dan moest je die natuurlijk openen (ouvrir), dacht je in eerste instantie aan het beeld (de petroleumlamp), dan moest je die aansteken (allumer).

volgende keer:

vragen we ons af of ook de scholen weer echt open kunnen...

rester sur l'estomac

zwaar op de maag liggen
('op de maag blijven')

Waarschijnlijk hebben we het allemaal wel eens gevoeld na (te) zwaar getafeld te hebben: het gevoel alsof het voedsel niet verteerd wordt maar zwaar op de maag blijft liggen. Het idee van 'zwaar' zat ook in de variant peser sur l'estomac ('op de maag wegen') die inmiddels wat minder gebruikelijk is dan de hier besproken variant.

Bepaalde zaken en problemen kunnen ook moeilijk te 'verteren' zijn, dus de metafoor naar 'moeilijk te accepteren' ligt voor de hand...

volgende keer:

kijken we uit onze doppen...

a beau mentir qui vient de loin

wie van verre komt, kan veel verhalen / heeft goed liegen

('heeft mooi liegen die van verre komt')

Als mijn verre reizen dit jaar waren doorgegaan, had ik enthousiast kunnen vertellen over de marsipulami die ik in Madagascar had gezien, de uitgestorven gewaande dodo die ik toch maar ineens op Mauritius had ontdekt. En wie weet met welke explosieve verhalen ik thuis had kunnen komen na mijn verblijf in Libanon...

Ja, wie ver van huis gaat, kan het thuisfront verrassen met de meest onwaarschijnlijke verhalen, hoewel dat met de huidige communicatiemogelijkheden een stuk moeilijker en overtuigender is vol te houden dan in de tijd toen deze uitdrukking ontstond. Niemand kon het immers gaan verifiëren.

volgende keer:

ligt ons iets zwaar op de maag...

tailler une bavette

'Ik hou te veel van vlees 
om ermee te stoppen'

een potje ouwehoeren, een praatje maken

('een klapstuk afsnijden')

Zijn slagers zulke kletsmajoren terwijl ze hun mes zetten in een kadaver?

Hoewel die er zeker zullen zijn, kan ik u wel vertellen dat de uitdrukking daar niets mee te maken heeft. Tegenwoordig betekent bavette klapstuk, maar in de tweede helft van de zeventiende eeuw, toen de uitdrukking ontstond, was bavette een woord voor het gebabbel (tegenwoordig babil) van kleine kinderen. Later kon het ook het geklets van volwassenen aanduiden (tegenwoordig bavardage). Nog weer later werd bave waarvan bavette een verkleinwoord is gebruikt in de betekenis 'kwijl, zever' en dat is het tot op heden. Een bavette ('klapstuk') is dus letterlijk een 'kwijlstuk', een stuk vlees waarvan je gaat kwijlen of likkebaarden. In het Nederlands zie je trouwens een vergelijkbare betekenisverschuiving in de woorden 'zeveren' en 'gezever' al hebben die een wat negatieve betekenis ('zeuren'), terwijl tailler une bavette 'gewoon een praatje maken' betekent, zonder die negatieve bijbetekenis.

Maar waarom dan dat tailler dat 'snijden' betekent? Je kunt natuurlijk in een praatje allerlei onderwerpen 'aansnijden', maar dat is misschien een toevallige overeenkomst. In de dertiende eeuw kon je tailler bien la parole à quelqu'un (lett. 'iemand goed het woord slijpen' in de betekenis 'welsprekend het woord tot iemand richten', alsof je woorden dus met precisie gebeeldhouwd werden. Naar analogie met deze uitdrukking is waarschijnlijk tailler des bavettes ontstaan, een beetje ironisch dus, omdat het bij een bavette juist gaat om onnozel gebabbel of gekakel, waaraan weinig eloquentie te pas komt. In de loop van de negentiende eeuw is het tailler une bavette geworden, in het enkelvoud dus en zonder de negatieve bijklank.

volgende keer:

Dit jaar ben ik thuisgebleven. Nu is het aan anderen om met sterke verhalen te komen uit het buitenland...

mettre/tirer au clair

ophelderen / zijn licht laten schijnen over

('in het licht zetten/trekken')

Als ik 's ochtends om vijf uur net in slaap ben gevallen, maar om zes uur weer word gewekt door het eentonige fantasieloze gekoer van een duif, wil ik nog wel eens op de tast op zoek gaan naar mijn oordoppen, maar vaak lukt dat toch beter als ik er even het licht van de plafonnière op laat schijnen. Heel even maar - een fractie van een seconde is genoeg - anders kan ik het helemaal vergeten dat ik nog enige minuten slaap kan genieten.

Een beetje licht kan dus inderdaad veel verhelderen en daarmee is ook de metafoor meteen duidelijk. 

Mettre au clair betekent inderdaad letterlijk 'in het licht zetten' (het werkwoord éclaircir volstaat overigens ook). Tirer au clair komt uit de wijncultuur. Het betekent eigenlijk 'een vloeistof (hier dus: de wijn) filteren en klaren (decanteren).

volgende keer:

gaan we een potje ouwehoeren onder het genot van een mooi stukje vlees...

panneaux insolites : Mars

Mars

De laatste tijd worden er overal raketten naar de rode planeet gestuurd, onlangs nog door de Verenigde Arabische Emiraten en de Verenigde Staten. De afstand tot onze buurplaneet schijnt nu tamelijk klein te zijn. Toch doen de nu afgeschoten raketten er nog zeven maanden over voor ze in februari hopelijk het Marsoppervlak bereiken.

Maar de Fransen zijn er al lang en je rijdt er gewoon naar toe. Het is er misschien een beetje koud, maar met een aangenaam zonnetje valt dat vast wel mee...

volgende keer:

laten we ons licht schijnen over een andere uitdrukking...

veine - veinard

geluk - geluksvogel

mazzel - mazzelaar

Om dit plaatje te begrijpen moet je wel iets van de Franse taal en cultuur begrijpen. Wat we zien is al typisch Frans te noemen: het dopen van een boterham (of biscotte of biscuit) in een kom chocolade (of koffie). Koffie of chocolade wordt in Frankrijk bij het ontbijt niet uit een bescheiden kopje gedronken, maar uit een bol, een soort kom waarin wij eerder yoghurt met muesli zouden eten. De Fransman doopt vervolgens zijn boterham (tartine), biscotte (soort beschuit) of croissant in de warme koffie of chocolade. De boterham in deze kom chocolade lijkt zich er erg over te verheugen en zegt dan ook: 'Ah, een warm bad, heb ik even mazzel vanochtend'. Om te weten waarom avoir du bol 'mazzel hebben' betekent, verwijs ik naar een eerdere post.

Een andere manier om 'mazzel' te zeggen is veine, wat eigenlijk 'ader' betekent. En iemand die geluk heeft, een mazzelaar is, heet dan een veinard. Ook de uitdrukking avoir de la veine heb ik in een eerdere post toegelicht.

Heb ik even een mazzel dat ik dat allemaal niet meer opnieuw hoef te vertellen...

volgende keer:

gaan we naar Mars...