We hebben allemaal wel een woordje Frans geleerd op school. We kennen de rijtjes van être en avoir, zeggen 'bonjour' en 'au revoir', maar eenmaal in Frankrijk staan we soms met onze mond vol tanden en blijken die Fransen ineens heel andere dingen te zeggen dan we op school geleerd hebben. Hoe zeg je de dingen nou echt in het Frans van vandaag?
Typischfrans is ook te vinden op Twitter: @typischfrans_tw
arrière-garde, avant-garde, égard, garde, garde-à-vous, garde-boue, garde-corps, garde-côte, garde-feu, garde-fou, garde-magasin, garde-malade, garde-manger, garderie, garde-robe, gardeur, gardeuse, garde-voie, garde-vue, gardien(ne), gardiennage, regard, regarder En dit is nog maar een keuze... Er bestaan nog veel meer samenstellingen met garde. Na bijna 10 dagen films kijken tijdens het Rotterdams Filmfestival leek het me een goed idee de woordfamilie van regarder ('kijken') eens onder de loep te nemen. Het woord garde ('bewaker, oppas, wacht' maar ook 'bewaking, toezicht' en nog vele afgeleide betekenissen) heeft het Frans overigens uit het Germaans overgenomen. Het heeft dezelfde stam als het Duitse warten en ons 'wacht'. Een ander woord voor 'oppassen' is 'hoeden' en dat vinden we terug in arrière-garde ('achterhoede') en avant-garde ('voorhoede'). Vroeger bestond in het Frans het werkwoord égarder voor 'waken voor'. Het zelfstandig naamwoord égard ('opzicht') en het daarvan afgeleide voorzetsel à l'égard de ('ten opzichte van') bestaan nog. Een garderie is een 'kinderbewaarplaats' ofwel een 'crèche'. Je kunt dit laatste woord in het Frans ook in dezelfde betekenis gebruiken, al is de eerste betekenis ervan 'kribbe'. Gardiennage betekent 'bewaking, toezicht' of meer specifiek 'peuteropvang'. Het werkwoord regarder ('kijken naar') en het zelfstandige naamwoord regard ('blik') - overigens in het Engels terecht gekomen als reward in weer een andere betekenis - betekenen oorspronkelijk 'aandachtig opletten'. Een gardeur (vrouwelijke vorm gardeuse) is een 'hoed(st)er' of 'oppasser': une gardeuse d'oies ('ganzenhoedster') en een gardien (vrouwelijke vorm gardienne) een 'bewa(a)k(st)er' of 'bescherm(st)er'. Een gardien(ne) de but is een 'doelverdedig(st)er' op 'keep(st)er'. De garde-à-vous is de militaire 'houding'. 'In de houding gaan staan' is in het Frans se mettre au garde-à-vous. Dan zijn er nog de vele samenstellingen met garde- waarin het eerste deel betrekking kan hebben op een persoon (garde-côte, 'kustwacht', garde-magasin, 'magazijnmeester', garde-malade, 'ziekenbewaarder', garde-voie, 'spoorwachter') of op het abstracte begrip 'bewaking/bewaring' (garde-boue, 'spatbord', lett. 'modderbescherming', garde-corps en garde-fou, 'leuning, reling', lett. resp. 'lichaamsbescherming' en 'dwazenbescherming', garde-feu, 'vuurscherm', garde-manger, 'provisiekast', garde-robe, 'klerenkast, garderobe' en garde-vue, 'oogscherm, lichtscherm'. Deze lijst is overigens verre van volledig. volgende keer: De Britten hebben Reuters, wij het ANP, en de Fransen?
(geld) opzij leggen, sparen ('(wat) links leggen') Nieuwe tijden vragen ook om nieuwe tafelmanieren. 'Moet ik mijn iPhone links of rechts van mijn bord leggen?' Maar daarover gaat de uitdrukking natuurlijk niet. Wij kunnen ook geld opzij leggen, om het te bewaren voor de toekomst, maar of dat nou links of rechts wordt neergelegd, doet voor ons niet ter zake. Waarom wel voor de Fransman? Er wordt wel geopperd dat dat zo is, omdat men het zwaard ook links droeg, waarmee de linkerzijde dus ook de kant werd waarmee je je beschermde tegen struikrovers en ander gespuis. Ook droeg men vaak in de zeventiende eeuw een klein beurszakje ter hoogte van de linkeroksel, die daar voor een rechtshandige goed toegankelijk was (maar minder goed voor zakkenrollers). Allemaal heel aannemelijk, maar de uitdrukking is pas begin twintigste eeuw opgetekend, toen beide gebruiken al lang verdwenen waren. Hoe zit het dan? Dat zullen we voorlopig links moeten laten liggen... volgende keer: heb ik al weer bijna 33 films bekeken tijdens het filmfestival...
vlees aanbraden ('een stuk vlees laten terugkomen') Je kunt het overigens ook met andere voedingsmiddelen, zoals groenten doen: faire revenir des légumes. Maar hoezo laat je ze 'terugkomen'? Waren ze dan weggelopen? Het is niet te hopen, want dan zou ik ze liever niet meer in de pan leggen. De uitdrukking dateert uit de zeventiende eeuw en waarschijnlijk betekent revenir er 'tot zichzelf (terug)komen', 'tot rust komen' of juist 'weer tot leven komen'. Als je vlees op het vuur legt, wordt het mals en zacht en krijgt het pas echt smaak. volgende keer: leggen we wat geld opzij...
van twee (alle) walletjes eten / zijn huik naar de wind laten hangen ('aan alle ruiven eten') Op het plaatje belooft Marine Le Pen potentiële nieuwe kiezers veiligheid, bescherming van de publieke sector, pensioen met 60 jaar, liefde en (eenhoornen)tederheid. Haar woordvoerster stelt de traditionele aanhang van het Front National gerust door te zeggen: 'Wees gerust, hoor, we zijn nog altijd racistisch, homofoob, tegen de rechten van vrouwen, minderheden en bijstandstrekkers...') Stel je voor de uitdrukking een ruif met varkensvoer voor in een stal, waarbij een varken er niet voor terugdeinst zijn snuit ook in het gedeelte te steken dat voor zijn buren bedoeld is. In de figuurlijke betekenis verschijnt de uitdrukking voor het eerst in het toneelstuk Le Mariage de Figaro van Beaumarchais. volgende keer: gaan we vlees aanbraden...
een vergiftigd geschenk / een Nessushemd/-kleed / een gevaarlijke passie ('een Nessustuniek') Nessos was een centaur (een mythisch wezen half paard half mens) die de overtocht garandeerde van de rivier de Evenos. Als Herakles en zijn vrouw Deianeira de overtocht willen maken, stelt Nessos voor Deianeira op zijn rug mee te nemen. Maar als hij andere kant komt begint hij avances naar haar te maken. Als Herakles dat ziet schiet hij een pijl die gedrenkt is in het bloed van de door hem verslagen Hydra, een meerkoppig watermonster. De pijl raakt hem in het hart en het gif verspreidt zich door zijn lichaam. Alvorens te sterven maakt Nessos Deianeira wijs dat zijn vergiftigde bloed Herakles bij haar terug zal brengen, mocht hij haar ooit ontrouw zijn of zelfs maar kijken naar een andere vrouw. Daarop geeft hij haar een tuniek dat doordrenkt is met zijn bloed (in een andere versie vangt Deianeira in de tuniek zijn bloed op). En ja hoor, jaren later is ze ervan overtuigd dat haar man haar ontrouw is en geeft ze hem het hemd cadeau. Zodra hij het aantrekt, voelt hij brandende pijn en als hij probeert het weer uit te trekken, trekt hij daarmee stukken vlees uit zijn eigen lichaam. Als Deianeira ziet wat haar geschenk heeft aangericht, slaat ze de hand aan zichzelf en Herakles vraagt of hij in brand gestoken kan worden om bevrijd te worden van de onverdraagbare pijn en zo geschiedt. Op het plaatje hiernaast zie je Herakles Nessos met zijn pijl (of is het een zwaard?) doorboren en op het plaatje boven heeft een vrouw haar man een T-shirt met het opschrift Nessus cadeau gedaan. Hij vraagt dan 'Hoe vind je het staan?' waarop zij antwoordt 'Geweldig!' maar letterlijk gebruikt ze het woord 'Sterfelijk' (wij zouden dat niet zeggen, misschien juist 'onsterfelijk')... volgende keer: eten we van twee walletjes...
putain on s'emmerde ('we vervelen ons dood') Kennelijk zijn er in Frankrijk nog hier en daar hele rustige wegen waar eigenlijk geen verstoringen optreden, of steden waar helemaal geen activiteiten georganiseerd worden, want dit bord lijkt eerder voor een V.V.V. te staan dan boven de weg. Hoe dan ook, degenen die verantwoordelijk zijn voor de teksten op het lichtbord, hadden al enige tijd niets meer te doen en voelden kennelijk de behoefte dat aan het publiek duidelijk te maken... volgende keer: nemen we een gevaarlijk geschenk aan...
cours préparatoire cours élémentaire cours moyen ('voorbereidende/beginners/middelbare cursus') Wat zegt zo'n sticker als hier op het plaatje te zien is over het boek dat je wilt kopen? Het is te vergelijken met een leeftijdsaanduiding bij ons, maar verwijst naar het klassensysteem in het Franse basisonderwijs. Wellicht wist u al dat de middelbare school in Frankrijk een jaar eerder begint dan bij ons en dat je dan meteen in de zesde klas komt, om vervolgens via de vijfde, vierde en derde het collège te doorlopen en eventueel door te gaan met het lycée in de seconde, première en terminale. In het basisonderwijs kenden wij vroeger de 1e t/m de 6e klas en sinds de kleuterschool erbij betrokken is kennen we nu de 1e t/m 8e groep. In Frankrijk bestaat nog steeds de école maternelle ('kleuterschool') waarna je plaatsneemt in de CP(cours préparatoire), gevolgd door CE1 en CE2 (cours élémentaire) en CM1 en CM2 (cours moyen). Daarna wordt het zoals al gezegd tijd voor de sixième ('brugklas'). volgende keer: heeft de verkeersinformatie even niets te doen...
(s') adonner - don - donataire - donation -donateur - donne - donné - donnée - donner - donneur - maldonne - redonner Voor orgaandonatie (le don d'organes) geldt voortaan een drastische selectie volgens het plaatje. De hersenen van de Amerikaanse president komen helaas niet in aanmerking volgens de verpleegster. Een don is zowel een 'gave' zoals in un don de la nature ('een gave van de natuur') of een 'aanleg' (avoir le don des langues, 'een gave voor talen, een talenknobbel hebben') als een 'gift, donatie': un don d'argent. Het woord donation bestaat ook, maar dat zal niet voor bijvoorbeeld 'orgaandonatie' gebruikt worden, maar wel in de betekenis van 'schenking'. Ook de woorden donataire ('begiftigde, donataris') en donateur ('schenker') hebben deze juridische betekenis. Een orgaandonor heet in het Frans een donneur (lett. 'gever') d'organes. Een donneur is ook een 'gever', een 'verklikker' of een 'bookmaker'. La donne is het 'geven' (uitdelen) van kaarten. Als dat verkeerd gaat, is er sprake van een maldonne dat naast 'verkeerd geven van kaarten' ook 'misverstand' kan betekenen. 'Gegeven' als voorzetsel is étant donné (bijv. étant donné le fait que... 'gezien het feit dat') en een 'gegeven' in de wetenschap is une donnée. Het kan ook in de betekenis van '(computer)data' gebruikt worden. 'Op een gegeven moment' is ook in het Frans à un moment donné. De wind kan adonner ('ruimen') en iemand die s'adonne à quelque chose 'wijdt zich helemaal aan' of 'gaat helemaal op in' iets. Dat kan er zelfs toe leiden dat hij of zij er 'verslaafd aan raakt'. Iemand die verslaafd is aan de drank is adonné à la boisson. Tenslotte hebben we nog het werkwoord redonner dat 'opnieuw geven' betekent (bijvoorbeeld ook weer in het kaartspel), maar ook 'opnieuw aanvallen' of 'zich weer overgeven aan'. Voor ons 'teruggeven' wordt meestal het werkwoord rendre gebruikt. volgende keer: gaan we weer terug naar de schoolbanken...
in een vloek en een zucht ('in vijf droog') In deze uitdrukking is sec geen bijvoeglijk naamwoord (dan had het een meervouds-s gehad), maar een bijwoord en ze komt uit de wereld van de kaartspelen. Jouer en cinq sec wil zeggen dat je in het kaartspel écarté in zes slagen ongeslagen (sec) wint, de snelste manier om dat kaartspel te winnen. Onder invloed van het tennisspel hoor je tegenwoordig ook steeds vaker en cinq sets, wat niet logisch is, want zo'n partij kan juist eindeloos lang duren... volgende keer: gaan we doneren...
Kijk uit! (22!) Pas op! Vandaag is het de tweeëntwintigste (van het jaar twintig-twintig, twee keer twintig dus)! Maar waarom is dit een getal om voor op te passen? Eigenlijk is dat geheel duister, al zijn er natuurlijk wel hypotheses. De hardnekkigste brengt de uitdrukking in verband met de wereld van de drukkerijen in de tweede helft van de negentiende eeuw, toen alle letters van een krant nog met de hand gezet werden, een uiterst precies werkje, dat met veel concentratie werd uitgevoerd door een ploeg zetters, in de grootste stilte, om de geringste zetfout te vermijden. Vooral als de opzichter voorbijkwam, was het zaak zo stil en geconcentreerd mogelijk over te komen. Kwam deze 'zetbaas' in zicht, dan werd er '22!' geroepen. Kwam de directeur voorbij, dan was het waarschuwingssignaal '44!', een verdubbeling dus. De getallen verwijzen naar het lettercorps (lettergrootte): denk aan wat je ook op je computer ziet, bijvoorbeeld Arial 12. Voor een krant was 9 of 10 een normale grootte, 11 was al aan de grote kant, laat staan 22 of 44. Maar ja, waarom nou per se 22 en geen ander getal? Daar wordt door sommigen een numerologische verklaring voor gegeven. Tel je de plaatsen van de letters in het alfabet bij elkaar op, dan krijg je voor chef 3+8+5+6 = 22. Anderen beweren weer dat de uniformjas van een politieagent in die tijd 22 knopen bevatte, of waren het er nu 11? - nou ja, ze kwamen altijd met zijn tweeën... Bandieten droegen indertijd doorgaans messen met een lemmet van 22 cm, het zou een verbastering zijn van vingt dieux ('twintig goden'), en zo kan ik nog wel even doorgaan. Maar hoe dan ook, het is vandaag de tweeëntwintigste, dus ik zou maar oppassen als ik u was... volgende keer: blijven we even in de numerologie, nu met het cijfer vijf...
eens een dief, altijd een dief / een lijk in de kast hebben ('een pan slepen') Er zijn van die onverlaten die het leuk vinden om ratelende voorwerpen zoals pannen aan de staart van een hond te binden. Gek gemaakt door het geluid dat die metalen voorwerpen maken, gaat het arme dier rondzwiepen met zijn staart in de hoop het geluid te doen stoppen, maar daarmee verergert hij het juist. Zo kan het ook gaan met een slechte zaak waarin je ooit verwikkeld bent geraakt en waaraan je omgeving je altijd maar blijft herinneren, liefst op een moment waarop je dat buitengewoon slecht uitkomt. Vooral in de politiek is dit usance. Bij het samenstellen van een kabinet wordt dan ook door de formateur altijd geïnformeerd naar eventuele lijken in de kast, naar ratelende pannen die de minister-in-spe wellicht met zich mee sleept. volgende keer: Pas op! Morgen is het de 22e!
slijmen / zoete broodjes bakken bij ('de voeten warm houden') In de zeventiende eeuw betekende avoir les pieds chauds ('warme voeten hebben') 'in een prettige situatie verkeren'. Het is natuurlijk comfortabel geen koude voeten te hebben. Als je iemand anders voeten warm probeert te houden, dan probeer je het dus daarmee die ander comfortabel te maken. Maar kennelijk gaat men er niet van uit dat we zo altruïstisch zijn, want de uitdrukking heeft toch vooral een negatieve betekenis: de ander mag het wel comfortabel hebben, maar dat is dan vooral uit eigenbelang. Degene die andermans voeten warm houdt, wil daar vooral zelf profijt uit trekken. Het is dus geslijm, zoete broodjes bakken... volgende keer: gaan we met een pan slepen...
Betreden op eigen risico Vorige week mochten we ons niet op het gras bevinden. Nu wordt ons stevig ontraden over het hekje te klimmen, waarbij wel een heel bijzondere argumentatie wordt gehanteerd: 'Gelieve niet over de hekjes te hangen, klimmen of erop te gaan zitten, want als u valt, zouden de dieren u kunnen opeten en daar zouden ze maar ziek van worden. Bij voorbaat dank'. Het is maar dat u het weet... volgende keer: gaan we zoete broodjes bakken...
Réseau Express Régional ('regionaal expressen') Inmiddels staakt het openbaar vervoer in Frankrijk al 45 dagen tegen de pensioenplannen van president Macron, een absoluut record, zelfs voor een hoog stakingsbereid land als Frankrijk. De fiets beleeft hoogtijdagen in Parijs, maar wie in de banlieue woont, doet er nu al gauw meer dan twee uur over om op zijn werk in de binnenstad te komen. 'En dan te bedenken dat Roland Garros bijna naar de banlieue was verhuisd. Hoezo, RER in staking?' verzucht de tennisser op het plaatje. De RER staat voor Réseau Express Régional en is de benaming voor de regionale metrodienst die de banlieues met de Parijse binnenstad verbindt, te vergelijken met de Randstadrail die tussen Rotterdam en Den Haag ligt, met dat verschil dat de RER in de binnenstad ook echt een soort intercitydienst rijdt. Terwijl de Randstadrail in Rotterdam gewoon alle metrostations aandoet, stopt de RER in Parijs zelf alleen bij de grote stations, zodat je ook binnen Parijs veel sneller van A naar B komt, en misschien zelfs een zitplaats hebt: het zijn immers dubbeldekstreinen. Je kunt er met een gewoon metrokaartje in. Houd dat wel bij je, want je moet er ook mee uitchecken. Als je het achteloos weggooit of kwijtraakt, ben je verplicht de rest van de dag onder de grond door te brengen en ben je overgeleverd aan de welwillendheid van het personeel van de RATP (de Parijse metrodienst)... volgende keer: klimmen we maar liever niet over hekjes...
aimable - aimant - aimer - amabilité - amant - amateur - amateurisme - bien-aimé Eerst moet ik even een mooi misverstand uit de weg ruimen. De op het plaatje afgebeelde magneet lijkt zo'n mooi gevonden woord te zijn in het Frans. Een magneet is namelijk een aimant in het Frans en het lijkt dus alsof een magneet en een stuk ijzer zo van elkaar houden dat ze niet van elkaar gescheiden willen zijn, maar helaas... het woord aimant heeft een andere herkomst: het komt namelijk van het Latijnse adamas (adamantis) dat 'hard metaal' of 'diamant' betekende. Overigens is het woord in het Oud-Frans wel verbasterd tot aimant in verband met de aantrekkende werking van de magneet en de vormovereenkomst met het deelwoord aimant ('liefhebbend'). Een aimable persoon is inderdaad 'aimabel, vriendelijk, beminnelijk', maar ook dingen kunnen aimable ('aangenaam') zijn: zo kun je bijvoorbeeld passer un moment aimable ('een aangenaam moment beleven'). Het zelfstandig naamwoord dat ervan is afgeleid is amabilité ('beminnelijkheid, vriendelijkheid') dat ook in vriendelijke verzoeken verwerkt kan worden: Veuillez avoir l'amabilité de... ('zou u zo vriendelijk willen zijn om...'). Een amant is een 'minnaar', de mannelijke tegenhanger van een 'maîtresse'. Een amateur is niet alleen een 'amateur' maar in de eerste plaats een 'liefhebber'. Un grand amateur du cinéma is bijvoorbeeld geen amateuristische filmmaker, maar een groot filmliefhebber. Het woord kan wel in pejoratieve betekenis worden gebruikt, bijvoorbeeld in une bande d'amateurs ('een stelletje amateurs'), hoewel dan vaak ook de term dilettante wordt gebruikt. Amateurisme is 'amateursport, amateurwezen'. In negatieve zin is ons 'amateurisme, broddelwerk' eerder dilettantisme. Bien-aimé is 'zeer geliefd' of 'teerbemind' of als zelfstandig naamwoord 'geliefde'. volgende keer: zouden we de RER nemen, als het openbaar vervoer niet staakte in Parijs...
aan weerszijden / over en weer / van beide kanten ('van kant et van ander') Nog twee weken tot de Brexit en dan zullen we zien hoe we dat aan weerskanten van het Kanaal (la Manche) gaan beleven. Het woord part (eigenlijk 'deel') kan ook als 'kant' opgevat worden. Denk bijvoorbeeld aan D'une part, d'autre part ('van de ene kant, van de andere kant'). Hoe dan ook, het wordt een nieuwe uitdaging voor de Fransen, die al eeuwenlang een rivaliteit (en geschiedenis van vijandschap) hebben gehad met de buren aan de overkant van het Kanaal. Maar we kunnen hoop koesteren uit de ontwikkelingen met die andere grote rivaal aan de oostkant van de Franse grens. Er zijn helaas twee wereldoorlogen nodig geweest - laten we hopen dat dat ons in ieder geval bespaard blijft - maar het moment dat de Duitse kanselier Kohl en de Franse president Mitterrand hand in hand de gesneuvelden herdachten staat nog op ons netvlies en nu is er al decennialang sprake van de stevige Frans-Duitse as... volgende keer: bekijken we het Frans als taal van de liefde...
stijgen op de (maatschappelijke) ladder ('de treden bestijgen') Gravir suggereert wel enige inspanning en moeite: het betekent 'klauteren, klimmen' en dan kun je denken aan een lastige helling, of een col in de Tour de France, hoe dan ook... makkelijk is het niet, maar stukje bij beetje klim je op. Het woord échelon ('sport, trede') heeft dezelfde stam als de woorden escalier ('trap', ook verwant aan ons 'escaleren') en échelle ('ladder') en het werkwoord échelonner dat 'regelmatig verdelen over een bepaalde tijd of ruimte' betekent. Het beeld van een zorgvuldig geplande, langzame planning van een maatschappelijke carrière op weg naar de top dringt zich dus al snel op. volgende keer: bekijken we het van beide kanten...
de benen nemen / als een blad aan een boom veranderen / zijn huik naar de wind hangen ('kazak omdraaien') Is dit een aansporing om onderdaan te worden van Kazakhstan, greatest country in the world? Zo zouden Engelstaligen het misschien kunnen opvatten (to turn Kazakh), maar zo zit het uiteraard niet, al heeft het woord casaque indirect wel degelijk met Kazakhstan te maken. Het woord heeft een Turkse oorsprong en betekent daar 'vrij man, avonturier' en werd met name gebruikt voor een ruitervolk aan de oever van de Zwarte Zee, inderdaad de Kazakhs, die dienden in het Turkse leger. Hun uniform kreeg vervolgens de naam van dit volk. In de zeventiende eeuw kreeg de langmouwige jas van de musketiers dezelfde naam. Prendre casaque betekende dan ook dat je in dienst trad van het beroemde musketierskorps. In Italië bestond al de uitdrukking voltare casacca (in het Frans tourner casaque) voor soldaten die als ze op de vlucht sloegen hun kazak omdraaiden. Dat is dan de meest letterlijke betekenis, maar al snel kon het ook betekenen dat je van uniform wisselde, dus van legerkorps en dus van politieke opvatting. Er wordt wel beweerd dat ene Charles-Emmanuel de Savoie, zwager van Philips de Tweede, om opportunistische redenen met het grootste gemak van alliantie met andere partijen wisselde en daarom een makkelijk omkeerbare kazak droeg met aan de ene kant een witte kleur, als hij onder één hoedje speelde met de Fransen en een rode kant als hij in zee ging met de Spanjaarden. volgende keer: klimmen we op de maatschappelijke ladder...
een rollende steen vergaart geen mos Eerlijk gezegd hoorde ik deze uitdrukking in het Nederlands ook voor het eerst. Op stenen die lang in een bos liggen, ontwikkelt zich in de loop van de tijd vaak een dikke laag mos, maar losliggende stenen die van de ene plek naar de andere rollen blijven daarvan gespeend. In de uitdrukking staat het mos symbool voor geld en goederen die je in de loop van je leven kunt vergaren. Daarvoor zou je dan wel op één plek moeten blijven. Als je te avontuurlijk bent ingesteld en voortdurend rondreist, zou je namelijk niet de rust hebben om je bezit uit te breiden. In onze geglobaliseerde wereld vindt deze uitdrukking misschien minder weerklank, al moet ik toegeven dat ik met mijn reisgedrag inderdaad weinig mos laat groeien op mijn stenen. Ik heb dat mos voortdurend nodig om nieuwe oorden te kunnen bezoeken. Laten we het erop houden dat je door te reizen wel rijk wordt aan ervaringen... volgende keer: nemen we toch maar weer de benen... naar Kazachstan?
verboden zich op het gras te begeven ('verboden grasveld') 'Ondanks het bordje heeft toch een of andere idioot overal gras aangelegd'. Ik ben kennelijk niet de enige die zich soms verbaasd heeft over dit elliptische bordje dat je overal in Frankrijk op grasvelden aantreft. Waar in Nederland precies wordt aangegeven wat er verboden is 'zich op het gras te begeven' is dat in het Frans niet gedaan. Er had zoiets kunnen staan als pelouse interdite au public ('grasveld verboden voor het publiek'), maar door dat weg te laten, kun je het ook lezen alsof het grasveld zelf verboden is, alsof er geen grasveld mag liggen... volgende keer: zijn we een Rolling Stone...
dakloze ('sans domicile fixe') Een dakloze kun je in het Frans een sans-abri ('zonder beschutting/onderkomen') of een sans-logis ('zonder verblijfplaats') noemen en we kennen allemaal nog de romantische term clochard ('zwerver'), maar officieel wordt hij of zij aangeduid als S.D.F. (sans domicile fixe, 'zonder vaste verblijfplaats'). En zoals je op het plaatje ziet, is die term erg ingeburgerd, want er kunnen zelfs samenstellingen mee worden gemaakt, zoals hier sdfobie ('daklozenfobie') voor het verschijnsel dat mensen dakloze bedelaars liever volstrekt negeren of in ieder geval snel uit de weg gaan, zoals hier de jongedame met tassen vol spullen uit de uitverkoop (soldes) die stevig doorstapt als de dakloze met een bord '1 euro om te eten' vraagt 'één muntje, alstublieft???' en vervolgens aandringt 'Hee, ik besta!' (het plaatje gaat namelijk over de 'vernederende onverschilligheid' die daklozenfobie genoemd wordt). De stevig doorstappende jongedame - eenmaal op veilige afstand - reageert: 'Ik heb geen muntgeld... en bovendien geef ik al aan grote organisaties!!!' waarmee ze waarschijnlijk doelt op goededoelenorganisaties, maar dat laat de tekenares in het midden. Ze geeft in ieder geval aan grote winkelorganisaties... De dakloze op het tweede plaatje lijkt zijn situatie te relativeren met een woordgrapje: 'de rijken hebben ieder jaar een andere BMW, wij... wij hebben iedere avond een ander portaal (in het Nederlands werkt dit woordgrapje natuurlijk niet, maar in het Frans klinkt het woord porche precies als het luxe automerk Porsche). volgende keer: is het verboden zich op het gras te begeven...
cependant - dépendre - pendable - pendaison - pendentif - penderie - pendoir - pendouiller - (se) pendre - pendule - pente - suspendre - suspens - suspense - suspensif - suspension De Engelstalige wereld houdt ons deze maand aardig in spanning: Trump met zijn riskante Iranbeleid en Johnsson die nu echt de Brexit voor elkaar lijkt te krijgen. Volgens een officieel document zou de Brexit tot een catastrofe leiden, maar dat verwijst Boris naar de prullenbak als bullshit. Op het plaatje zie je de Brexit als een immens betonblok boven zijn hoofd hangen, een mooie uitbeelding van het woord suspens(e) (zonder -e is het oorspronkelijke Franse woord, met de -e is de uit het Engels overgenomen variant, die overigens op zijn Frans (met neusklank) of op zijn 'Frits' (zonder neusklank, maar wel met Frans accent) kan worden uitgesproken). Suspendre betekent namelijk letterlijk 'ophangen'. Als iets spannend is, hangt dat dus als het ware boven je hoofd, of het 'hangt' in de tijd. Daarmee kan het werkwoord ook 'uitstellen' of 'schorsen' betekenen. Ook het (juridisch) bijvoeglijk naamwoord suspensif heeft hiermee te maken. Een appel suspensif is een 'opschortend beroep'. Ook het zelfstandig naamwoord suspension kan zowel de letterlijke betekenis 'ophanging' of 'hanglamp' hebben als de figuurlijke 'opschorting, schorsing'. Er zijn nog veel meer leden in de suspens(e)-familie, maar ik moet een keuze maken. Hetzelfde geldt voor de pendre-familie waarvan de suspense-familie een subtak is... Pendre - de stamvader van de familie - betekent 'hangen': onovergankelijk, zoals 'hangwangen': des joues qui pendent of iets wat je boven het hoofd hangt: cela me pend sur la tête (of curieus genoeg: au nez, 'aan je neus') en overgankelijk: '(op)hangen'. Als je de crémaillère ('heugel', 'haak waaraan je de kookketel bevestigt') ophangt dan houd je een 'housewarming'. Je kunt ook iemand pendre ('ophangen, verhangen'), ook wederkerend se pendre ('zich ophangen') of - minder dodelijk - aan iemands lippen hangen: être pendu aux lèvres. Een pendaison is zowel 'ophanging' als 'verhanging' en een pendaison de crémaillère is een 'housewarming party' of 'inwijdingsfeest'. Een cas pendable is een 'halszaak', een geval dus waarvoor je zou kunnen worden geëxecuteerd d.m.v. ophanging. Een pendant is een 'hanger' of 'draagriem', niet te verwarren met het voorzetsel pendant dat 'tijdens' betekent, letterlijk 'hangend', denk aan ons 'hangende de vergadering'. Gecombineerd met het aanwijzend voornaamwoord ce betekent cependant dan weer 'ondertussen (lett. 'hangende dat')' en daarvan afgeleid 'echter, toch'. Een penderie is een kleerkast, waarin je kleren op kunt hangen.Een pendentif is een 'hanger' aan een halsketting of een 'oorhanger'. En aan een vleeshaak (pendoir) kan een stuk vlees bungelen (pendouiller). Ik moet weer een keuze maken, want de reeks afgeleiden van pendre is ook weer schier oneindig. Laat ik er nog drie veel voorkomende noemen: de pendule is de slinger van een uurwerk of het gehele slingeruurwerk zelf. Een pente is een ('afhangende') helling en als je even niet meer weet wat je op een vraag moet zeggen, kun je je ervan afmaken door ça dépend te zeggen: 'dat hangt ervan af'. En nu stop ik echt... volgende keer: Mijn oud-collega Seedorf (oom van) had in onze schoolroosters de afkorting SDF. Maar wat betekent deze afkorting in het Frans?
de clown/pias uithangen ('de sjaak doen') Op het eerste gezicht lijkt de uitdrukking op ons 'de sjaak zijn', maar als er iemand het slachtoffer is in dit geval, is het eerder juist de ander. Op de opmerking 'uw grapje was veel te moeilijk te begrijpen' reageert de ons vorig jaar ontvallen Jacques Chirac: 'Toen ik zei dat ik op Hollande zou stemmen hing ik de clown uit ('deed ik de Jacques')'. De uitdrukking is rond 1880 in de Franse taal verschenen, toen namen als Jacques, Gilles en Guillaume symbool stonden voor simpelen van geest, een beetje naïeve of dommige personen. Tegenwoordig zegt men eerder faire le pitre ('pias, hansworst'), l'andouille ('ingewandenworst'), l'imbécile of le con en zijn de genoemde voornamen niet meer zo beladen. Door sommigen wordt wel geopperd dat de uitdrukking geïmporteerd zou zijn uit Groot-Brittannië, waar to play the Jack 'de grappenmaker (of de schurk) uithangen' betekent, althans bij Shakespeare. volgende keer: laten we nog even hangen...
uitstellen tot Sint-Juttemis / op de lange baan schuiven / als Pasen en Pinksteren op één dag vallen ('uitstellen tot de Griekse jaartelling') Als iets op de lange baan geschoven wordt - zoals in het geval van de cartoon een maatregel over de vergoeding van ziektekosten - kan dat in Frankrijk worden uitgesteld tot de Griekse jaartelling. Deze onmogelijke datum gaat terug naar de tijd van Julius Caesar die in 45 v. Chr. de Romeinse jaartelling aanpaste aan de beweging van de hemellichamen. Omdat een jaar niet precies 365 dagen telt, klopte de telling niet meer en werden er vanaf dat moment schrikkeljaren ingevoerd, zoals het huidige jaar 2020 er ook een is. De calendes was de benaming voor de eerste dag van de maand, de dag waarop schuldenaren hun schulden moesten afbetalen. De Grieken bleven echter de oude jaartelling handhaven, zonder de door de Romeinen toegevoegde calendes. Keizer Augustus zou de eerste zijn geweest die de term 'uitstellen tot de Griekse calendes' gebezigd zou hebben om te verwijzen naar een wel heel hypothetische datum waarop schuldeisers het hun verschuldigde geld van niet solvabele schuldenaars terug zouden krijgen. volgende keer: zijn we de sjaak... of toch niet?
daas/versuft/in de bonen zijn ('in de koolteer zijn') Coaltar, in het Frans vaak gespeld als coltar is een Engels woord voor een teersoort op basis van steenkool ('koolteer') en werd vroeger net als asfalt (dat met een olieproduct gemaakt wordt) gebruikt om wegen te bedekken, maar ook om scheepsrompen te beschermen tegen algen en parasieten. Stel je voor dat je in verse teer terechtkomt, dan heb je de grootste moeite om je daar weer uit te bewegen. Iemand die een verminderd bewustzijn heeft zou dezelfde versufte bewegingen kunnen maken. volgende keer: stellen we uit tot Sint-Juttemis...
dik aan / twee handen op één buik ('als kont en hemd') Als het dik aan is tussen twee mensen, als ze het bijzonder goed met elkaar kunnen vinden, dan kun je in het Frans zeggen dat ze comme cul et chemise zijn, 'zoals kont en hemd'. Op het T-shirt staat overigens te lezen: 'We zijn dikke vrienden (lett. 'we zijn vrienden als kont en hemd'), ik ben de klootzak/lul/idioot (lett. 'kont')'. Tegenwoordig lezen we chemise vooral als overhemd, maar het kan ook een onderhemd betekenen en een chemise de nuit is een nachthemd. O.K., een (over)hemd draag je gewoonlijk ook in je broek, wat de nabijheid van het kledingstuk en je achterwerk nader verklaart, maar je derrière moet ook echt in het kledingstuk gehuld zijn, aangezien in de zeventiende eeuw de uitdrukking nog luidde: ce sont deux culs dans une chemise, 'het zijn twee konten in één hemd'... volgende keer: zijn we in de bonen...
gedenkwaardig Op veel plekken kom je ze tegen: plaquettes op gevels e.d. om te gedenken dat er daar op een bepaalde datum iets bijzonders heeft plaatsgevonden. Maar daarmee doe je andere data en andere gelegenheden onrecht, moet de eigenaar van dit pand gedacht hebben. Hij of zij bracht dus de volgende plaquette aan: 'HIER gebeurde er op 17 april 1891 helemaal NIETS'. Gedenkwaardig... volgende keer: is het dik aan...
Médecins sans frontières (Artsen zonder Grenzen) De spanningen in het Midden-Oosten lopen weer op. Alsof dat überhaupt nog mogelijk is, zou je soms geneigd zijn te denken. Tijdens de oorlogen in Afghanistan en Syrië werden zelfs ziekenhuizen van Artsen zonder Grenzen (Médecins sans Frontières, M.S.F.) gebombardeerd, wat cartoontekenaars weer aanzette tot zwarte humor... volgende keer: Welke belangrijke gebeurtenis vond plaats op 17 april 1891?
bouc - bouc émissaire - boucher - bouchère - boucherie Zijn de eerste goede voornemens (bonnes résolutions) van het nieuwe jaar al gesneuveld? De veeboeren op het plaatje hopen in ieder geval dat het voornemen van veel consumenten om minder of geen vlees te eten (ze hebben het over de veganistische bedreiging) van voorbijgaande aard zal zijn. Vandaag het derde en laatste deel van de trilogie bouchon - bouche - boucher. De laatste woordfamilie is meteen ook de kleinste. Het woord boucher ('slager, slachter' en daarvan afgeleid ook 'beul' en 'slecht mens') is afgeleid van bouc ('bok'). De eerste bouchers waren dus geen runder- of varkens-, maar geitenslagers. Een bouc émissaire is trouwens een 'zondebok'. Volgens de veeboeren zijn zij dat zelf momenteel. Een slagersvrouw of een vrouwelijke slager heet in het Frans een bouchère en zij werkt in een boucherie, een 'slagerij'. Figuurlijk kan het ook gebruikt worden voor een 'slachting, slachtpartij' of een 'bloedbad'. Animaux de boucherie is de benaming voor 'slachtvee' en viande de boucherie is 'slachtvlees'. Soldaten die sont envoyés à la boucherie worden niet naar de slagerij gestuurd om een stukje vlees te kopen voor hun compagnie maar worden naar de slachtbank gestuurd. Al met al dus wel een nogal bloederige toestand, dus ik denk dat ik mijn stukje vlees voorlopig maar even laat staan... volgende keer: hopen we dat er een eind komt aan de slachtpartijen in Syrië...
een Pietje Precies zijn (personen) / tot in de kleinste details in orde zijn (dingen) ('geregeld zijn als muziekpapier') Jazz- en popmusici hoor je nog wel eens zeggen dat ze geen noot kunnen lezen. Dat kunnen ze zich natuurlijk ook permitteren omdat in hun muziek improvisatie vaak een grote rol speelt. Maar in klassieke(re) muziek is hier doorgaans geen plaats voor: niet alleen de hoogte en de lengte van de tonen is precies voorgeschreven, ook vaak de dynamiek en vele andere details. Er blijft natuurlijk altijd ruimte voor persoonlijke interpretatie, maar die ruimte is meestal erg beperkt. Alles is tot in de puntjes geregeld. Zo kan dus iemand die altijd alles tot in de puntjes geregeld wil hebben of die niet van zijn of haar vastgeroeste gewoonten af kan wijken, met bladpapier verwezen worden. Maar ook een evenement dat tot in de kleinste details is georganiseerd en voorbereid kan dus geregeld zijn als een muziekpartituur. volgende keer: een goed voornemen voor 2020: niet meer naar de slager?
het te bont maken / te ver gaan ('de kurk/dobber/cochonnet een beetje ver doorduwen')
Bonne année à toutes et à tous ! Heeft iedereen de kurken weer flink laten knallen (fait sauter les bouchons) ter afsluiting van het vorige decennium ? Zoals we in deel 1 van de trilogie bouchon-bouche-boucher hebben gezien, kan het woord bouchon naast 'kurk' ook andere dingen betekenen, zoals 'dobber' en 'file'. Vandaag komt daar nog een nieuwe betekenis bij, nl. die van 'cochonnet'. Nu zal dat laatste woord niet bij iedereen even bekend zijn, maar daarover zo meteen meer. Eerst even het filmpje hierboven. Deze reclame van Nestlé voor hun product chocosuisse is in het geheugen van alle Fransen gegrift en heeft de uitdrukking van vandaag buitengewoon populair gemaakt, vooral met de toevoeging Maurice : tu pousses le bouchon un peu trop loin, Maurice ! Als het jongetje zich betrapt voelt omdat hij al het derde bakje chocosuisse heeft leeggelepeld, belt hij bezorgd de hulplijn voor goudvissen en gooit snel het lepeltje in de vissenkom en spreekt zijn goudvis Maurice belerend toe dat hij nu toch echt te ver is gegaan. De bedenkers van de reclame hebben kennelijk een associatie gemaakt met de betekenis 'dobber' van bouchon, maar het is niet helemaal duidelijk of dat wel de betekenis is die in de uitdrukking bedoeld wordt. Er wordt wel geopperd dat het hier gaat om de cochonnet (letterlijk 'het varkentje') in het jeu-de-boules-spel. De bouchon is namelijk ook een ander woord voor de cochonnet: de schijf die als eerste geworpen wordt op de jeu-de-boules-baan en waar de spelers hun boules zo dicht mogelijk bij in de buurt moeten werpen. Dat wordt erg moeilijk als iemand de bouchon wat te ver weg heeft gegooid of gestoten. U bent - net als ik - de afgelopen dagen vast ook een beetje te ver gegaan met alle verleidelijke lekkernijen, maar ik hoop dat u er van genoten hebt! volgende keer: zijn we een Pietje Precies...
