wie zorgt daarvoor? / wie voelt zich geroepen?
('wie plakt zich eraan vast?')
Coller betekent 'lijmen, plakken'. Maar het heeft ook enkele afgeleide betekenissen. Zo kun je op school als leerling 'vastgeplakt worden' (être collé), wat betekent dat je moet nablijven en zo kun je aan een tekst vastgeplakt zijn (coller à un texte) als je bij een vertaling te dicht bij de tekst blijft. Iets wat onlosmakelijk aan je karakter 'kleeft', kleeft in het Frans aan je huid: coller à la peau. Als het tussen twee mensen niet goed klikt, kun je zeggen dat het niet plakt tussen hen: ça ne colle pas entre eux. En als iemand steeds achter je aan loopt, il colle à tes talons ('hij plakt aan je hakken'). En zo kun je het dus ook gebruiken voor een taak die iemand moet uitvoeren, vooral als het een taak betreft waar niet iedereen meteen om te springen staat. In zo'n geval kun je vragen Qui s'y colle ? De taak zal door iemand moeten worden uitgevoerd, en wie voelt zich geroepen om dat te doen? Als niemand zich meldt, kun je natuurlijk altijd de taak nog coller à quelqu'un ('iemand opleggen/aansmeren', lett. 'aan iemand vastplakken')
volgende keer:
bekijken we hoe onze moedertaal ons dwars kan liggen bij het Frans...
tegen de klippen op / in weer en wind
('tegen winden en getijden')
Spectaculaire foto's zijn er te maken in het kustgebied van Bretagne, waar het verschil tussen eb en vloed zo groot is dat er zelfs energiecentrales zijn gebouwd die gebaseerd zijn op dat getijdenverschil. Wind en getijden kunnen het een schipper aardig moeilijk maken, maar met veel volharding kan het lukken deze grote obstakels te overwinnen.
Sinds de zeventiende eeuw is deze uitdrukking een metafoor voor de strijd tegen obstakels die een goed plan in de weg staan. Misschien suggereert ons 'tegen de klippen op' een zekere zinloosheid, maar dat is in de Franse uitdrukking niet per se het geval. Het is niet tegen windmolens vechten. Het kan zijn dat het gevecht niets oplevert, maar de volharding en vastberadenheid van de persoon in kwestie staan centraal.
volgende keer:
Hoe vraag je in het Frans wie een (lastige) taak wil uitvoeren?
krenterig zijn
('zijn hond niet met worstjes aanlijnen')
De uitdrukking doet erg denken aan ons 'de kat niet op het spek binden', maar daarin gaat het erom dat je een ander niet aan een te grote verleiding wilt blootstellen. Dat is indirect ook wel het geval bij de worstjes waarmee je je hond aanlijnt, maar daarbij moet je het vooral vanuit het perspectief van het baasje bekijken. Als die zijn hond met worstjes aanlijnt, zal hij voortdurend een nieuwe lijn moeten aanschaffen, aangezien zijn hond waarschijnlijk voortdurend voor de verleiding zal zwichten zijn nieuwe lijn op te vreten. Dat kan dus aardig in de kosten gaan lopen, dus iemand die op zijn centen zit, moet een duurzamere hondenlijn aanschaffen. En zo zie je maar... waar wij Nederlanders de reputatie hebben gierig te zijn, denken de Fransen bij dit beeld eerder aan geld dan wij. Wel zou je ons kunnen blijven beschuldigen van een calvinistische 'gij-zult-niet-genieten-inslag' als we vinden dat iemand vooral niet voor een verleiding mag zwichten...
volgende keer...
gaan we tegen de klippen op
een eerbetoon brengen aan / opdragen aan
Toen ik gisteren de Bataclan in Parijs besprak kon ik niet bevroeden dat diezelfde dag de beroemde en mysterieuze graffitikunstenaar Banksy juist dit geplaagde theater uit zou kiezen om een eerbetoon te brengen aan de daar gevallen slachtoffers. De afgelopen dagen zijn op allerlei plekken in Parijs muurtekeningen verschenen die waarschijnlijk door Banksy zijn aangebracht. Op de deur van een nooduitgang van de Bataclan gaat het om een gesluierde rouwende vrouw. Parijzenaren zijn onder de indruk van dit eerbetoon, deze hommage, een woord dat afkomstig is uit het feodale tijdperk. Hommage is afgeleid van homme ('man') en was destijds de gelofte die een ridder deed aan zijn leenheer. Hij beloofde als vazal trouw aan zijn leenheer, hij was 'zijn man'. We leven niet meer in feodale tijden, maar als we ons respect willen betonen, nemen we nog wel onze toevlucht tot deze feodale term van onvoorwaardelijke trouw.
volgende keer...
binden we alsnog de kat het spek om, of liever de hond de worst...
en de hele rataplan / en de hele santenkraam
Terwijl ik me aan het inlezen ben voor mijn reis naar o.a. Frans Guyana kwam ik in Henri Charrières Papillon deze uitdrukking tegen. Het kon natuurlijk niet anders dan dat mijn gedachten teruggingen naar die verschrikkelijke dag op 13 november 2015 toen terroristen in het gelijknamige etablissement aan de boulevard Voltaire in Parijs 89 bezoekers neerknalden. Ik vermoed dat de uitdrukking sindsdien niet meer zo vanzelfsprekend in de mond wordt genomen. De uitdrukking is al zo'n drie eeuwen oud en is waarschijnlijk onomatopeïsch (klanknabootsend) van aard. Het zou het geluid nabootsen van allerlei spullen zoals ketels die verplaatst worden of met donderend geraas naar beneden vallen. Je kunt het woord dus vergelijken met woorden als patati patata ('blablabla') en patatras ('pats boem').
Het door onheil getroffen Parijse theater dankt zijn naam overigens aan een tien jaar voor de oprichting ervan uitgekomen operette van Jacques Offenbach. Diens Bataclan uit 1855 met de ondertitel chinoiserie musicale, hekelde de de toenmalige hype rond alles wat uit China afkomstig was. In het libretto van de operette kwamen allerlei onomatopeeën voor (zoals ba-ta-clan, Fé-ni-han (naar fainéant - 'nietsnut'), Fich-ton-kan) die moesten overkomen als Chinese namen. De operette had zo'n succes dat het theater tien jaar later dezelfde naam kreeg en ook in oriëntale stijl gebouwd werd.
volgende keer:
gaan we de kat op het spek binden, of toch niet?
een broodjeaapverhaal
('een stedelijke legende')
Gisteren bestempelden we de uitspraak van minister Irene Vorrink (je suis le ministre du milieu) als een broodjeaapverhaal (althans, dat deed de oud-minister zelf in 1987) en vroegen we ons af hoe de Fransen dat noemden. Welnu, ze hebben het woord daarvoor ontleend aan het Engelse urban legend ('stedelijke legende'): een legende (waar dus misschien een kern van waarheid in zit, hoewel het vaak ook gewoon verzonnen is) die van mond tot mond wordt doorverteld tot ze ongeloofwaardige, grappige of beangstigende proporties heeft gekregen. Eigenlijk is het interessanter om te weten wat de oorsprong is van ons eigen 'broodjeaapverhaal'. Volgens Onze Taal komt het van het titelverhaal van het boek Broodje Aap. De folklore van de post-industriële samenleving uit 1978 van de Amerikaans-Nederlandse schrijfster Ethel Portnoy, waarin een vrachtwagen van een fastfoodleverancier van achteren wordt aangereden. Hierdoor valt de achterklep open. De vrachtwagen zit zo vol dat een van de basisproducten voor de hamburgers naar buiten valt: het lijk van een aap !
volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans 'en de hele rataplan...' ?
het milieu / de onderwereld
Arme Irene Vorrink. Al bijna een halve eeuw doet het hardnekkige gerucht de ronde dat zij zich kort na haar aanstelling als minister van milieu in het kabinet den Uyl in Frankrijk voorgesteld zou hebben als je suis le ministre du milieu. Hetzelfde wordt overigens gezegd van de recent afgetreden energiecoördinator Hans Alders die van 1989 tot 1994 dezelfde post bekleedde. De Fransen zouden bedenkelijk hebben opgekeken. Ze wisten natuurlijk al dat Nederland de reputatie had dat alles er mogelijk was, maar een minister van de onderwereld, dat ging hen toch ook wat ver. Het had trouwens net zo goed kunnen worden opgevat als 'minister van het midden', wat al even veel onduidelijkheid zou hebben gegeven over de inhoud van haar portefeuille.
Het Franse woord milieu betekent namelijk in eerste instantie 'het midden'. Au milieu is 'in het midden'. Maar je kunt het ook hebben over een milieu social, inderdaad een 'sociaal milieu'. Zodra het echter over onze leefomgeving gaat, praten de Fransen over l'environnement. Problemen als de opwarming van het klimaat (réchauffement de la planète) vallen dan ook onder deze noemer.
Overigens heeft Irene Vorrink in een interview met de Tijd haar vermeende uitspraak definitief naar het rijk der fabelen verwezen, maar het blijft gewoon een te leuk broodje-aap-verhaal om niet te blijven herhalen...
volgende keer:
Ja, dat is dan een logische vraag: hoe noemen de Fransen een 'broodje-aap-verhaal' ?
aan de grond zitten
('aan de kust zijn')
Komende week wordt weer zomers weer voorspeld, misschien zelfs een hittegolf, reden voor veel mensen om de kust op te zoeken. Dat dat niet zonder gevaren is, bewijst het plaatje maar. Zorg in ieder geval dat je je uitgaven binnen de perken houdt, anders zou je wel eens 'aan de kust' kunnen komen te zitten op zijn Frans. In het Frans betekent à la côte namelijk 'zonder geld, aan de grond'. De uitdrukking komt uit de maritieme wereld van de zeventiende eeuw en stond voor 'schipbreuk lijden'. Als je vast kwam te zitten aan de kust, kon je letterlijk geen kant meer op, je zat aan de grond. Heb je trouwens wel een gevulde beurs waarmee je zorgeloos kunt genieten aan bijvoorbeeld de Rivièra, dan zit je in het Frans niet à la côte maar sur la côte (d'Azur).
volgende keer:
bespreken we een vermeende taalblunder van een Nederlandse minister...
een veeg uit de pan krijgen
('een aframmeling van groen hout krijgen')
De uitdrukking kan ook verkort worden tot recevoir une volée en je kunt de aframmeling ook uitdelen: donner une volée. Een volée is eigenlijk een 'vlucht' of een 'zwerm', maar is door de associatie van het snel verplaatsen van kleine dieren/dingen door de lucht (denk aan een roe waarmee je zwaait) ook de betekenis van 'afranseling' gaan aannemen. In de zeventiende eeuw werd het woord vaker gecombineerd met coups ('slagen'), dus une volée de coups was een regelmatige snelle beweging van slagen. In de achttiende eeuw kwam daar het 'groene hout' bij: een afranseling met vers, groen en buigzaam hout is namelijk veel pijnlijker dan met een harde stok. Het 'voordeel' van dat buigzame hout is ook dat het niet kapotgaat en je er dus veel meer slagen achter elkaar mee kunt maken.
Nu lijfstraffen uit het dagelijks leven zijn verdwenen, wordt de uitdrukking vooral gebruikt voor flinke reprimandes die iemand krijgt, zware kritiek, die misschien aanvoelen als een geseling.
volgende keer:
Waar zit je eigenlijk precies in het Frans als je aan de grond zit?
op hete kolen zitten
('op hete kolen zijn')
Dit is weer eens zo'n uitdrukking die onze beide talen met elkaar delen en hij is - hoe kan het ook anders - afkomstig uit martelpraktijken die eruit bestonden mensen niet over hete kolen te laten lopen, maar erop stil te blijven staan. Uiteraard hield niemand dat uit, en ging men erop dansen om de ene na de andere voet enig soelaas te kunnen bieden, tot de gemartelde uitgeput raakte. Deze ongedurigheid heeft aanleiding gegeven tot het ontstaan van de uitdrukking.
volgende keer:
Hoe kun je in het Frans een veeg uit de pan krijgen?
bij iemand in een goed blaadje staan
('in de papiertjes zijn van iemand')
De kippenfokker hiernaast denkt in ieder geval bij de fiscus in een goed blaadje te staan als hij zijn aangifte nog op tijd online denkt te kunnen doen. Online is en ligne in het Frans, letterlijk 'in lijn, op een rijtje' en hij heeft dan ook al zijn papieren achter elkaar uitgespreid.
De papiertjes uit de uitdrukking betreffen brieven e.d. waarin mensen goede dingen over een ander hebben opgeschreven. In de achttiende eeuw werd de uitdrukking gebruikt in de betekenis van 'goede referenties hebben'. Je kon aantonen dat anderen in gunstige zin over je geschreven hadden. Petits papiers waren een aanduiding voor korte aantekeningen, niet noodzakelijkerwijs positief. Vergelijk het bijvoorbeeld met een dossier dat een werkgever over zijn werknemer aanlegt. Dat kan tezijnertijd in diens voor- of nadeel worden aangewend. Maar goed, in de uitdrukking wordt het in ieder geval positief bedoeld...
volgende keer:
Kun je in het Frans ook op hete kolen zitten?
tegen windmolens vechten / heel lang wachten
Had deze ezel onder een kokosboom gestaan, dan had hij misschien nog enig risico gelopen, maar als je hem probeert te doden met zachte vijgen, dan kun je uren, maanden, jaren wachten en waarschijnlijk heeft hij zich uit pure ergernis al lang uit de voeten gemaakt. De uitdrukking wordt dan ook gebruikt voor zinloze strijd en in combinatie met le temps zoals op het plaatje voor een activiteit die wel eens een hele lange tijdspanne in beslag zou kunnen nemen.
volgende keer:
Hoe zeg je in het Frans dat je bij iemand in een goed blaadje staat?
gestaald karakter
('goed doorweekt, zeiknat')
Iemand die bien trempé genoemd wordt of van wie gezegd wordt dat hij of zij a le caractère bien trempé is evenwichtig en standvastig, laat zich niet makkelijk door anderen beïnvloeden, heeft zijn eigen mening klaar en is ook niet bang die te uiten.
De oorsprong van de uitdrukking is niet helemaal duidelijk, al kan trempé, dat eigenlijk 'doorweekt' of 'zeiknat' betekent ook gebruikt worden voor gehard staal: de l'acier trempé. La trempe betekent ook 'harding'. Misschien dat iemand anders kan uitleggen hoe dat hardingsproces in zijn werk gaat. Ik heb daar helaas geen verstand van...
volgende keer:
Waarom zou je met zachte vijgen naar een ezel gooien?
perfect / spiernaakt
Ook gevorderde sprekers van het Frans kunnen nog wel eens de plank misslaan. Toen er eens in mijn beginjaren als docent Frans een sectievergadering bij mij thuis werd gehouden, hoorden we om tien uur 's avonds op de kade een auto toeteren, waarop een van mijn collega's uitriep: Ah, voilà mon mari. Il est toujours à poil ! waarop wij ons allemaal geïnteresseerd naar het raam spoedden. Wat ze had willen zeggen, was: il est toujours au poil, wat betekent 'heel goed, perfect'. Ze had met haar man afgesproken dat hij haar om tien uur moest komen halen, en hij was precies op tijd. Zonder het lidwoord betekent à poil echter 'spiernaakt' en zo leek de sectievergadering uiteindelijk nog een sexy vergadering te worden...
volgende keer
Wat kan een Fransman bedoelen als hij iemand 'drijfnat' noemt?
bloemetjes gaan plukken, rondbanjeren
('naar de aardbeien gaan')
Als je zomaar wat doelloos gaat rondwandelen, kun je in het Frans zeggen dat je naar de aardbeien gaat. Het is altijd even zoeken naar een aardbeienveld in het bos (we hebben het natuurlijk niet over een aardbeienkwekerij, daar kun je heel doelgericht naartoe gaan). Je weet nooit waar je ze zult vinden. Toch had de uitdrukking (die aanvankelijk trouwens in het enkelvoud gesteld werd: aller à la fraise) oorspronkelijk wel een doel in gedachten, namelijk een geschikt plekje zoeken om de liefde te bedrijven. Het is een beetje gissen naar de keuze van de aardbei in dit geval, maar waarschijnlijk zit het in een combinatie van het zoeken naar een geschikt plekje (bosaardbeien groeien verspreid over het bos), de aangenaam zoete smaak, de rode kleur en de vormovereenkomst met enkele lichaamsdelen die een belangrijke rol spelen in het genoemde tijdverdrijf...
volgende keer:
Je moet heel precies zijn als je geen blunder wilt maken in het Frans: à poil of au poil?
een moeilijk figuur / een kankerpit
('een slechte bedgenoot')
Als je in de zestiende eeuw bij een herberg om een kamer vroeg, had je niet de luxe van tegenwoordig dat je een eenpersoonskamer kon reserveren. Er werd namelijk van je verwacht dat je het bed zou delen met (een) volslagen onbekende(n). Privacy was een begrip dat gewoonweg niet bestond. Er zat dus niets anders op dan het nachtelijke gedrag en gesnurk van onbekenden te ondergaan. En ja, dan kon je natuurlijk een 'slechte bedgenoot' treffen die je de hele nacht uit je slaap hield met gesnurk of geklets of ander lawaai. Tegenwoordig staat de uitdrukking voor een persoon die zich gemakkelijk over iets opwindt en een hoop lawaai maakt om niets, iemand die om het minste of geringste loopt te kankeren en waar je dus het liefst met een boog omheen loopt en met wie je al helemaal niet het bed zou willen delen...
volgende keer:
Wat ga je doen als je naar de aardbeien gaat?
een schijtlaars / een angsthaas
('een natte kip')
Als een kip verrast wordt door de regen, zoekt ze een stil hoekje op en wacht ze bewegingsloos af, alsof ze helemaal terneergeslagen is. Dit geldt overigens voor de meeste vogels, want met natte veren is het moeilijk vliegen.
Tegen het einde van de zeventiende eeuw verscheen de uitdrukking faire la poule mouillée voor mensen die weinig moed hadden en zich liever afzijdig hielden en die betekenis heeft de uitdrukking tot vandaag. Het heeft er verder niets mee te maken, maar merk op dat niet alleen afkortingen in het Frans vaak een omdraaiing zijn van wat wij gewend zijn (NATO is OTAN in het Frans, EU is UE), maar dat dat zelfs het geval kan zijn met dierengeluiden: waar wij onze kippen 'tok-tok' menen te horen zeggen, horen de Fransen hun poules 'Cot-cot' kakelen...
volgende keer:
Hoe noem je in het Frans een 'moeilijk figuur' ?
versnellen, plankgas geven
('op de paddenstoel drukken')
Tegenwoordig is het gaspedaal van een auto een plat paneel dat met de voet bediend kan worden. In oudere modellen (zoals hieronder bijvoorbeeld in een Citroën DS) zagen de pedalen eruit als een paddenstoel op een kort steeltje. Wilde je dus flink gas geven, dan moest je die champignon indrukken. Als je hem helemaal tot de bodem indrukte, heette dat conduire le champignon au plancher ('de paddenstoel tot de bodem leiden'), een manier dus om te zeggen dat je 'plankgas geeft'.
volgende keer:
Wat bedoelt een Fransman met een 'natte kip' ?
ruzie met iemand zoeken
De uitdrukking kan ook luiden chercher noise à quelqu'un. Noise is een verouderd woord, dat alleen in deze uitdrukking voorkomt. In de elfde eeuw betekende het 'lawaai' of 'stampei' en in die eerste betekenis is het ook in de Engelse taal terechtgekomen. Vervolgens heeft het zich ontwikkeld tot 'ruzie', wat doorgaans ook gepaard gaat met veel kabaal. Het woord heeft zich trouwens uit het Latijnse nausea ('misselijkheid') ontwikkeld, dus het heeft wel een behoorlijke betekenisverschuiving ondergaan.
Als je trouwens ruzie om niets zoekt, kun je ook zeggen chercher noise pour noisette, waarbij noisette (lett. 'hazelnoot, klompje, stukje') staat voor iets heel kleins. We kwamen het al eerder tegen in een café noisette, een espresso met een klein beetje melk.
volgende keer:
Wat doet een Fransman als hij een paddenstoel indrukt?
onder één hoedje spelen met / samen uit, samen thuis
('in enkel zijn met')
Dit lijkt op het eerste gezicht een raadselachtige uitdrukking, want wat heeft een enkel (cheville) nou met medeplichtigheid te maken? Het gaat dan ook om de tweede betekenis van het woord cheville : een plug waarmee je bijvoorbeeld twee planken van een IKEA-kast met elkaar kunt verbinden. Aanvankelijk had de uitdrukking alleen de negatieve betekenis van 'medeplichtig zijn in louche zaken', maar later is de betekenis uitgebreid naar alle mogelijke zaken, dus ook positieve, en kun je de uitdrukking ook gebruiken in de betekenis 'samen uit, samen thuis'.
volgende keer:
Hoe kun je ruzie zoeken in het Frans?
ik kus/omhels je / ik steek je in brand
Vanaf vandaag bespreek ik op zondag pijnlijke (en minder pijnlijke) vergissingen die gemaakt kunnen worden in het Frans. In mijn 31-jarige ervaring als docent heb ik wat dat betreft al wel wat pareltjes voorbij zien komen, waarvan ook deze eerste. Een persoonlijke brief kun je afsluiten met Je t'embrasse, wat oorspronkelijk 'ik omhels je' betekende en tegenwoordig eerder '(ik) kus (je)'. Een poëtische manier om je brief af te sluiten zou kunnen zijn: Souffre que je t'embrasse. ('sta toe dat ik je kus'). Kunstenares Dominique Castell was zich al van de mogelijke dubbelzinnigheid bewust in haar leuze Soufre que je t'embrase : als je in beide woorden de dubbele letter vervangt door een enkele, staat er 'zwavel, dat ik je in brand steek'. Een andere variant die ze bedacht is trouwens Souffle que je t'embrise, wat je zou kunnen vertalen als 'Blaas, dat ik je weg doe waaien'. Maar goed, dit zijn moedwillige spelletjes met de taal.
Menig leerling heeft zijn brief echter ondertekend met Je t'embrase i.p.v. Je t'embrasse. Onbedoeld zou dat overigens ook nog wel een poëtische betekenis kunnen hebben, want behalve letterlijk 'ik steek je in brand' zou het ook figuurlijk opgevat kunnen worden als 'ik zet je in vuur en vlam'.
Overigens ben ik ook nog directere slotformules tegengekomen. Zoals de betekenis van embrasser zich heeft ontwikkeld van 'omhelzen' tot 'kussen', zo heeft de betekenis van baiser zich ontwikkeld van 'kussen' naar 'neuken'. Waarschijnlijk door analogie met het gebruikelijke je t'embrasse ('ik kus je') hebben verschillende van mijn leerlingen hun onschuldige briefopdrachten ook al ondertekend met het onstuimige je te baise.
Ook in het Nederlands is het zaak je spelling te beheersen. Meer dan eenmaal begonnen sommige leerlingen hun brief met J'étais complètement incinéré par ta lettre. Waar ze eigenlijk wilden zeggen dat ze compleet verrast waren door de brief van de ander, zochten ze het woord 'verrassen' op in het woordenboek met een enkele r en zeiden ze dus in feite dat de brief van de ander hen compleet in de as had gelegd. Misschien was die vorige brief dan afgesloten met Je t'embrase ? ...
volgende keer:
Hoe kun je in het Frans met iemand onder één hoedje spelen?
een dure hobby hebben
('zich trakteren op een danseres / een danseres onderhouden/hebben')
In de achttiende eeuw vond je rond theaterzalen veel prostitutie. De Opéra werd ooit zelfs marché aux putains ('hoerenmarkt') genoemd. In de negentiende eeuw verplaatste de prostitutie zich zelfs naar binnen de theatermuren en kwam het nogal eens voor dat danseressen hun diensten privé aanboden aan mannen die het daarvoor over hadden. Er waren zelfs moeders die hun dochters 'verkochten' aan de hoogste bieder.
Sommige danseressen werden maîtresses van heren uit de high society, die hun echtgenotes thuis lieten en hun 'danseres' een eigen onderkomen boden en met hen uitgingen in de mondaine wereld. Dat gebeurde dus in alle openheid en sommigen van hen werden beroemdheden, zoals Lola Montès, la belle Otero en Liane de Pougy. Dat betekende natuurlijk een aanzienlijke kostenpost voor de heer in kwestie, maar goed, hij kon zich dan ook zo'n dure hobby permitteren...
volgende keer:
Vanaf morgen bespreek ik zondags taalblunders en -vergissingen die Nederlands sprekenden in het Frans nogal eens begaan. Te beginnen met je t'embrasse en je t'embrase.
er even tussenuit zijn, even freewheelen, je gedachten de vrije loop laten
('in vrij wiel zijn')
De uitdrukking komt uit de wielerwereld, waarbij je (bijvoorbeeld als je een helling afgaat) kunt doorfietsen zonder de pedalen te gebruiken. Je kunt dus genieten zonder enige inspanning en je kunt je fiets 'de vrije loop laten'. Figuurlijk kun je dat ook met je gedachten doen of met de dagelijkse verplichtingen. Être en roue libre kan daarom betekenen dat je er even tussenuit gaat, of dat je je gedachten de vrije loop laat. Maar on est tous en roue libre kan bijvoorbeeld ook betekenen 'we zijn allemaal de weg kwijt' en ce type est en roue libre kan ook betekenen 'die vent gaat helemaal buiten zijn boekje'. In een andere context kan het weer 'aan je lot overgelaten' betekenen. Overeenkomst in al die gevallen is in ieder geval dat je de controle bewust of onbewust (even) kwijt bent. Je laat de natuur zijn gang gaan.
volgende keer:
Hoe kun je in het Frans zeggen dat je een dure hobby hebt?
van wanten weten, goed ingevoerd zijn
('een afdeling kennen')
Halverwege de negentiende eeuw kwamen ze op, de grote warenhuizen, eerst in Parijs en vervolgens ook in de rest van Europa, zoals in Moskou (zie plaatje). De kooppaleizen bleken een gewild alternatief voor de ambachtelijke zaakjes en de eveneens gespecialiseerde overdekte passages. Je hoefde nu immers niet meer door regen en wind (en modder vooral) van de ene naar de andere winkel te lopen. Om een kwalitatief vergelijkbare dienst te kunnen verlenen, moesten de verkopers natuurlijk wel goed ingevoerd zijn in de spullen die ze aanboden. Er werd van hen dan dus ook verwacht dat ze alles wisten over de artikelen die in hun speciale afdeling (rayon) werden verkocht. En zo kan nog steeds iemand die expert is op een bepaald gebied gezegd worden dat hij zijn afdeling goed kent, qu'il en connaît un rayon.
volgende keer:
gaan we lekker freewheelen...
een nederlaag lijden, afgaan
('(zich) een jasje nemen')
Ach, die arme François Hollande kon ook nooit iets goed doen.
Deze cartoon verscheen voor de presidentsverkiezingen van 2017 waaraan Hollande uiteindelijk trouwens niet meedeed. Hier was dat nog niet bekend, wel was duidelijk dat hij geen enkele kans maakte op een herverkiezing. De firma Liste Rouge levert overhemden aan de high society. Een veste is het Franse woord voor een colbertje. Hollande laat zich hier een hemd aanmeten door de bekende firma en spreekt uit: 'Laat ik, voordat ik een jasje koop (maar eigenlijk dus: voordat ik een nederlaag lijd / voordat ik afga), eerst een mooi overhemd kiezen!'
de volgende keer:
Hoe noem je in het Frans iemand die 'van wanten weet' ?
een heksenketel
('een ruziemarkt')
De tekeningen van Astérix zijn altijd weer een welkom middel om maatschappelijke verschijnselen te illustreren. Geen markt in dat strijdbare Bretonse dorpje die eens vreedzaam kan verlopen. Onvermijdelijk raken de gemoederen op een gegeven moment zo verhit dat een van de bezoekers zijn ongenoegen laat blijken door met een vis te smijten en binnen de kortste keren is de hele markt veranderd in een heksenketel waarin alle producten van de viskraam door de lucht vliegen. In het werkwoord Empoigner zit en poing ('in/op vuist') en het betekent dan ook 'iemand stevig vastgrijpen' of 'op de vuist gaan'. Een foire is een kermis of jaarmarkt. Het plaatje van Astérix ligt dus voor de hand. Toch werd de uitdrukking in de achttiende eeuw gebruikt voor mannen die handtastelijk werden in de buurt van vrouwelijk schoon (men zei dan il est de foire d'empoigne ('hij komt van de grijpmarkt'), maar een eeuw later verschoof de betekenis naar 'met anderen vechten om iets te bemachtigen'. Dat 'iets' was aanvankelijk dus de gunsten van een vrouw, maar kan tegenwoordig staan voor alle materiële dingen of ieder voordeel dat iemand wil behalen ten koste van anderen.
volgende keer:
Waarom kun je in Frankrijk maar beter geen jasje aantrekken?
een gunst verlenen
('een bloem doen')
Zou het onze achterdocht zijn, dat wij eerder denken aan iemand die een ander een bloemetje geeft in de hoop later van een gunst te kunnen profiteren? Dat betekent het in het Frans in ieder geval niet. Met de bloem wordt direct naar de gunst verwezen. Iemand die een ander dus een bloemetje 'doet', verleent de ander een gunst, zonder per se een tegenprestatie te verwachten.
volgende keer:
Hoe noem je in het Frans een 'heksenketel' ?
s'effrayer - avoir peur - prendre peur -sursauter
Vaak is s'effrayer het eerste woord dat je leert of in een woordenboek vindt, maar in de praktijk is het meestal een variant van avoir of prendre peur (lett. 'angst hebben/bang zijn en angst nemen/bang worden'). 'Hij is erg geschrokken' kun je vertalen als il a eu très peur. Bedenk hierbij dat de passé composé in het Frans in tegenstelling tot de voltooide tijd in het Nederlands vaak gebruikt wordt voor (plotselinge) gebeurtenissen. Daarmee wordt de betekenis van eu ('gehad') ook veel actiever. Iemand 'laten schrikken' is dan faire peur à quelqu'un (lett. 'iemand bang maken'). Je kunt ook plotseling opschrikken: sursauter (lett. 'opspringen'). Zo kun je ook wakker schrikken: se réveiller en sursaut. Als je je een hoedje schrikt, dan heb je 'blauwe angst': avoir une peur bleue of je gaat zelfs dood van angst: j'étais mort de peur.
volgende keer:
Hoe kun je iemand in het Frans een gunst verlenen?
grof te werk gaan, als een olifant in een porseleinkast tekeer gaan
('niet aan kantklossen doen')
Kantklossen is een ambachtelijk handwerk dat erg veel geduld en precisie vereist. Een persoon die meer van het groffe gebaar is, dingen het liefst snel afraffelt, is niet geschikt voor dit delicate handwerk en mist het raffinement om zo'n nauwkeurig ambacht uit te voeren. Vandaar dat wel gezegd wordt van iemand die grof te werk gaat, dat hij of zij ne fait pas dans la dentelle.
volgende keer:
Hoe vertaal je 'schrikken' in het Frans?
klaar voor de start
('aan de voet van het werk')
Onlangs heeft de 81-jarige Abdelaziz Bouteflika aangegeven voor een vijfde termijn als president van Algerije te willen gaan. Zijn gevolg is er klaar voor en heeft vast de museumsloffen ondergebonden.
De uitdrukking van vandaag komt uit het metselwezen. Met oeuvre wordt zijn werk bedoeld, de muur die hij aan het metselen is. 's Morgens vroeg staat hij aan de voet van zijn muur en kan het werk dus meteen beginnen. Overigens sloeg de uitdrukking aanvankelijk niet op de metselaar zelf, maar op de stenen die aan de voet van de muur klaarlagen om erin gemetseld te worden.
volgende keer:
Kun je in het Frans ook als een olifant in een porseleinkast tekeergaan?
