zaterdag 29 februari 2020

déca

décafé
(café décaféiné)

Soms kennen we in het Nederlands en het Frans dezelfde afkortingen, maar wordt er iets anders afgekort. Als wij het over een 'prof' hebben bijvoorbeeld, dan hebben we het over een beroepssporter, maar de Fransen hebben het dan over een leraar (professeur). Als wij 'pro' zeggen, dan bedoelen we dat je ergens voor bent ('pro en contra'), in het Frans is het juist de afkorting voor een prof (professionnel). En als wij iets 'deca' vinden, dan vinden we het een beetje decadent, maar in het Frans is het de afkorting van (café) décaféiné ofwel 'koffie zonder cafeïne', wat wij dan weer 'décafé' kunnen noemen...

volgende keer:
komt alles tot een stop door het coronavirus...

vrijdag 28 februari 2020

famille de mots : lever

levage - levain - levant - levantin - levé - levée - (se) lever - leveur - levier  - levure - enlevage - enlever - enlèvement - enlevure - soulever - soulèvement - pont-levis - prélevement - prélever - releveur - relève - relevé - relèvement - (se) relever

Je zou er weer eens naar snakken, naar een echte zonsopgang (lever du soleil), maar de zon houdt zich al wekenlang schuil helaas. Lever betekent 'oprichten, optillen, opheffen', dat laatste ook in de zin van 'een eind maken aan' en in culinaire taal 'uitsnijden, fileren'. In de landmeetkunde kan het staan voor 'opmeten'. Het kan ook onovergankelijk 'rijzen, ontkiemen' betekenen. Als zelfstandig naamwoord is het 'opgaan (van de zon)', in de muziek 'opmaat' en in de landmeetkunde 'opmeting'. Wederkerend betekent se lever 'opstaan' (lett. 'zichzelf oprichten'), 'omhooggaan, opkomen' of 'opsteken' (van wind). In figuurlijke zin kan het ook staan voor 'in opstand komen'. Het 'opheffen, ophijsen' is le levage, dat overigens ook kan staan voor het 'rijzen' van deeg of 'de winning' (van bijvoorbeeld zout). De betekenis van 'rijzen' zit ook in levain ('zuurdesem, gist', maar ook 'kiem, bron') en levure ('gist'). Le levant staat voor het Oosten, nl. het gebied waar de zon opkomt (le soleil se lève) en een levantin  is een bewoner van het (Midden-)Oosten, of de benaming van de oostenwind aan de Middellandse Zee (de levant). Een levé is een 'opslag, opmaat' in de muziek of een 'opmeting' in de landmeetkunde en la levée kan heel veel betekenissen hebben, waaronder 'opheffen', 'buslichting', 'gelichte post', '(belasting)heffing', 'lichting', 'geldopname' en 'ophoging'. Een leveur (de lettre) is een 'handzetter' in de boekdrukkunst. Een levier is een 'hefboom, zwengel', maar figuurlijk ook een 'drijfveer, beweegreden'. Een pont-levis is een 'valbrug, ophaalbrug'.

Enlever betekent o.a.  'wegnemen, weghalen', maar ook 'uittrekken' en zelfs 'ontvoeren, kidnappen'. Een enlèvement is een 'ontvoering', maar ook 'wegneming, ophalen' en enlevure is 'reliëf' in beeldhouwwerk of 'afval' van handschoenleer. 

Soulever betekent 'opheffen, optillen', maar ook 'opjagen, doen opwaaien', 'opwekken' en zelfs 'opruien'. En zo kan soulèvement dus staan voor 'opheffing' maar ook 'opstand, oproer'. 

Prélever is 'afnemen, afhouden' en ook 'heffen' in belastingtermen. Het bijbehorende zelfstandig naamwoord prélèvement staat voor 'afnemen', 'afgenomen hoeveelheid' en 'heffing'.

Relever is 'vallen onder (de bevoegdheid van), deel uitmaken van', maar ook 'herstellen, genezen van' en m.b.t. kleding 'korter zijn': la jupe relève d'un côté betekent 'de rok hangt ongelijk / is aan één kant korter'.
Het kan overgankelijk ook 'overeind/rechtop zetten' betekenen of figuurlijk 'weer tot bloei brengen' en 'beter doen uitkomen'. Het heeft nog veel meer betekenissen, waaronder 'doen opmerken, de aandacht vestigen op', 'noteren', 'verhogen', 'kruiden', 'aflossen' en 'ontslaan'.
Wederkerend betekent se relever 'weer opstaan, omhooggaan' en 'ergens overheen/bovenop komen'.
Een releveur is o.a. een 'hefmachine' en als bijvoeglijk naamwoord betekent het 'optrekkend, hef-'.
La relève is 'het aflossen'. Prendre la relève is daarbij het werkwoord 'aflossen'. 
Een relevé is een 'lijst (notities)', een 'kopie' (van een kunstwerk) of een '(bank)afschrift'. Als bijvoeglijk naamwoord kan relevé 'omgeslagen, opgerold' 'verheven' of 'sterk gekruid' betekenen.
Tenslotte staat relèvement voor 'herstel, wederopbouw', 'verhoging, stijging' en 'overzicht, lijst'.

volgende keer:
doen we 'deca'...


donderdag 27 februari 2020

être la coqueluche

de publiekslieveling zijn / iemands oogappel zijn
('de kinkhoest zijn')

'Ik ben de publiekslieveling en de dorpscasanova' pocht de haan (le coq) waarop de ezel geïrriteerd reageert: 'Laten we het ergens anders over hebben'. 
Maar hoe kan de kinkhoest iemands oogappel zijn? Over de precieze herkomst van het woord coqueluche met zijn twee heel verschillende betekenissen tast men vooralsnog in het duister, maar zeker is dat het woord voor het eerst verscheen in de vijftiende eeuw toen het in de vorm van coqueluchon een aanduiding was voor een soort hoofdkap (capuchon) die vrouwen droegen. Misschien heeft de ziekte mede de naam gekregen onder invloed van het woord coq ('haan') vanwege het geluid dat de zieken voortbrachten als ze hevig hoestten. Een hoofdkap - het woord zegt het al - wordt op het hoofd gedragen, op het hoofd gezet. Iets op je hoofd zetten/dragen is in het Frans se coiffer en de figuurlijke betekenis van se coiffer de is 'verzot zijn op, weglopen met' net als avoir le béguin pour. Avoir un béguin betekent 'een vriendje/liefje hebben'. En wat is een béguin letterlijk? Inderdaad, een begijnenkap, waarmee we dan toch weer terug zijn bij de coqueluche/coqueluchon...

volgende keer:
bewonderen we de zonsopkomst...

woensdag 26 februari 2020

une tête de pioche

een stijfkop / dwarsligger
('een houweelhoofd')

Deze uitdrukking betekent hetzelfde als het in dit blog al eerder behandelde tête de mule (lett. 'muilezelshoofd'). In het Nederlands kun je ook zo koppig als een ezel zijn, maar een houweel? Die vergelijking berust waarschijnlijk op de hardheid van het gereedschap, waarmee dwangarbeiders vroeger voortdurend stenen moesten bikken. Het duurt misschien even, maar je krijgt het los, als je maar volhoudt...

volgende keer:
zijn we publiekslieveling...

zaterdag 22 februari 2020

bac

eindexamen van het lycée
('baccalauréat')

In Frankrijk gaat iedereen eerst naar het collège - de bij ons nooit verwezenlijkte middenschool - en daarna kun je nog drie jaar doorgaan op het lycée en je voorbereiden op het baccalauréat dat iedereen afkort tot bac. Om aan te geven wat je laatst genoten opleiding is geweest, wordt daar nog het aantal opleidingsjaren na het bac aan toegevoegd. De zwerver op het plaatje heeft dus na zijn eindexamen nog drie jaar opleiding gevolgd (bac + 3) en dat is blijkbaar geen garantie voor een goed bestaan, concludeert de leraar die zijn toekomstige eindexamenkandidaten (bacheliers) probeert aan te sporen beter hun best te doen door een bord op te houden met een pijl naar de bedelaar: 'hij heeft slechts bac+3'. 
Het woord bac is zo'n ingeburgerde afkorting dat veel Fransen misschien niet eens meer weten dat het de afkorting is van baccalauréat. Bovendien bestaan er zelfs varianten op, zoals bachot. In de volksmond is passer le bachot 'eindexamen doen' en être reçu au bachot 'geslaagd zijn voor het eindexamen'. Daarnaast bestaan ook de woorden bachoter ('(haastig) blokken voor een examen'), bachotage ('haastig blokwerk') en bachoteur ('blokker'). En als je al te wilde plannen hebt voor de toekomst, of juist helemaal geen blokwerk laat zien, dan kun je naar je hoofd geslingerd krijgen: Passe ton bac d'abord ! ('Zie eerst maar eens je eindexamen te halen').

volgende keer:
Ik ben eerst even een paar dagen bij de oosterburen. Daarna gaan we als een stijfkop door...

vrijdag 21 februari 2020

jeter

jet - jetable - jetage - jeté - jetée - jeter - jeteur - jeton - déjeter - interjeter - objet - projet - projeter - projeteur - rejet - rejetable - rejeter - rejeton - sujet - sujétion 

En natuurlijk is dit nog maar een beperkte keus uit de enorme woordfamilie van het werkwoord jeter ('gooien, werpen'), dat is afgeleid van het volkslatijnse iectare/iactare. Hele woordgroepen als objectif, subjectif, injection zijn voor het gemak even achterwege gelaten. Om me in te perken heb ik er maar voor gekozen om alle varianten met de c erin (zgn. mots savants die 'pas' vanaf de zestiende eeuw in het Frans zijn terechtgekomen) buiten beschouwing te laten.
Een jet is een 'worp' (of 'het werpen' of 'het gieten van metaal') of een 'straal'. In de plantkunde kan er ook een 'loot' mee aangeduid worden. Als je iets d'un seul jet doet, dan doe je het 'in één keer, zonder ophouden'. Een objet jetable (laten we meteen twee spruiten tegelijk behandelen, scheelt weer tijd...) is een 'wegwerpvoorwerp'. Jetage is het 'werpen van vlothout in een rivier' maar kan ook gebruikt worden in de betekenis 'snot'. Als je jeté bent, ben je 'getikt' en als zelfstandig naamwoord is jeté een dansstap (sprong van het ene been op het andere), of een 'tafelloper'. Het vrouwelijke jetée is een 'pier' of 'havendam' die als het ware in zee 'geworpen' is. 
Een jeteur is een 'werper' (of 'gieter') en een jeton een 'penning, munt' die je in een telefoon of automaat kunt werpen. 
Dan nog enkele samenstellingen met voorvoegsels, te beginnen met déjeter (lett. 'afwerpen') dat 'krom maken, scheef doen groeien' betekent: le vent a déjeté les arbres ('door de wind zijn de bomen scheefgegroeid'). Interjeter (lett. 'tussenwerpen') is 'aantekenen' in juridische zin, bijvoorbeeld interjeter appel, 'beroep aantekenen, in hoger beroep gaan'.
Een projet (letterlijk 'iets wat je voor je uit werpt') is een 'plan' of een 'project'. Projeter betekent letterlijk 'vooruitwerpen, wegslingeren' maar ook 'ontwerpen', 'projecteren' en 'van plan zijn'. Een projeteur is een 'projectingenieur, ontwerper', niet te verwarren met een projecteur ('projector, beamer') maar de varianten met een c zou ik buiten beschouwing laten. Sorry...
Rejeter (lett. 'terugwerpen') betekent letterlijk 'terugwerpen, uitwerpen, uitbraken' maar ook 'verwerpen, verwijderen, afwijzen'. Het zelfstandig naamwoord rejet heeft alle daarbij behorende betekenissen als 'teruggooien, uitbraken, afwijzing' maar ook 'deel van een enjambement'. Rejetable betekent 'verwerpelijk'. 
Je mag hopen dat een rejeton ('spruit, nakomeling') niet verwerpelijk is. Wel is hij natuurlijk 'afgeworpen'. Overigens wordt het in de betekenis van 'nakomeling, zoon' meestal schertsend bedoeld.
Een sujet is een 'onderwerp' in alle betekenissen, maar ook bijvoorbeeld een 'onderdaan'. Het kan ook als bijvoeglijk naamwoord (vrouwelijk sujette) gebruikt worden en dan betekent het 'onderhevig aan, geneigd tot'. Sujétion is 'onderwerping' of 'lastige dwang'.

volgende keer:
gaan we eerst de school maar eens afmaken...

donderdag 20 februari 2020

en avoir marre

er schoon genoeg van hebben
('er zijn deel van hebben')

Sinds het eind van de negentiende eeuw is de uitdrukking j'en ai marre (naast de variant c'est marre sinds het begin van de twintigste eeuw) een van de meest gebruikte zegswijzen om aan te geven dat je ergens genoeg van hebt. Over de herkomst van het woord marre hebben veel theorieën de ronde gedaan. Zo zou het afkomstig zijn van een inmiddels verdwenen werkwoord se marer of se marrir dat 'zich vervelen' betekende. Anderen brachten het in verband met het Spaanse mareo dat 'zeeziek' betekent en daarvan afgeleid 'beu'. Weer anderen wijzen naar het Arabisch waarin andelk marra 'je hebt het een keer gehad' ofwel 'het is genoeg geweest' zou betekenen.
Maar inmiddels wordt aangenomen dat het komt van het argot-woord mar of maré dat in de jaren '80 van de negentiende eeuw gebruikt werd om het aandeel in de buit van een diefstal aan te geven. Avoir son mar betekende dat je je aandeel binnenhad, dat je had wat je nodig had, dat je dus genoeg had. Je bent dus verzadigd, een kleine stap naar: je bent het zat.

volgende keer:
gooien we het over een andere boeg...

woensdag 19 februari 2020

la huitième merveille du monde

het achtste wereldwonder

De Griek Antipater stelde in de tweede eeuw voor Christus een lijst op met zeven architectonische wereldwonderen, waarvan er overigens nog maar één overeind staat, nl. de piramide van Cheops. De andere zes waren de hangende tuinen van Babylon, het standbeeld van Zeus in Olympia, de tempel van Artemis in Efese, het mausoleum van Halikarnassos, de kolos van Rhodes en de vuurtoren van Alexandrië. Zo'n lijst nodigt natuurlijk uit tot vergelijkingen. Zo is er momenteel ook een lijst van zeven nog bestaande wereldwonderen opgesteld: de piramide in Chichén Itzá in Mexico, het Jezusbeeld in Rio de Janeiro, de Chinese Muur, Machu Picchu, de rotswoningen in Petra, de Taj Mahal en het Colosseum in Rome. Dat laatste bouwwerk wilde Martialis in 80 na Christus al toevoegen aan de lijst als achtste wereldwonder en aan de huidige lijst zou ik bijvoorbeeld beslist ook Angkor Wat toevoegen. Er circuleren inmiddels vele lijstjes, niet alleen architecturale, maar ook bijvoorbeeld natuurwonderen. En ook daaraan zou je weer een achtste wereldwonder willen toevoegen, zoals de schitterende rotsformaties in Zuid-Patagonië op het plaatje, die ik ooit nog eens met eigen ogen zou willen aanschouwen. 

volgende keer:
hebben we er even schoon genoeg van...

dinsdag 18 februari 2020

une bête de somme

een sloof / een werkpaard
('een lastdier')

Sinds de twaalfde eeuw is la somme behalve 'de som' of 'het slaapje' de last die een paard of een muilezel kan dragen en dat kan ver gaan, getuige het plaatje. Sinds de zestiende eeuw heet een met lading bepakte ezel (of ander lastdier) een bête de somme en aangezien deze arme dieren steeds vaker schaamteloos werden uitgebuit en te zwaar beladen door hun eigenaren, werd de uitdrukking vanaf de achttiende eeuw ook steeds vaker gebruikt voor mensen die zware taken moesten uitvoeren voor een ander, vrijwillig of onder dwang.

volgende keer:
vergapen we ons aan het achtste wereldwonder...

maandag 17 februari 2020

la dive bouteille

het goddelijk nat / de fles / de wijn / de drank
('de goddelijke fles')

Veel Franse uitdrukkingen zijn uit de literatuur afkomstig, vooral uit de fabels van La Fontaine of - zoals in dit geval - uit het werk van François Rabelais. In het Vijfde Boek over de gemoedelijke reuzen Gargantua, Pantagruel en hun kompanen praat ene Bacbuc met Panurge met geestdrift over het goddelijke vocht in de dive bouteille. Dive is een oudere vorm van divin ('goddelijk'), rechtstreeks afkomstig van het Latijnse divus (wij kennen tegenwoordig vooral de vrouwelijke vorm diva). Overigens staat in het werk van Rabelais de wijn voor kennis en wijsheid en moet je de mateloze drankzucht in zijn boeken dus interpreteren als het hernieuwde enthousiasme waarmee in de Renaissance gestreefd werd naar het tot zich nemen van nieuwe kennis, iets wat in benevelde toestand misschien juist enigszins bemoeilijkt wordt, zouden wij in ons eenentwintigste-eeuwse moraalridderschap opmerken. Maar mocht het goddelijk nat u dus een dezer dagen verleiden, dan hebt u nu een mooi excuus om zich te verdedigen...

volgende keer:
gaan we als een sloof te werk...

zondag 16 februari 2020

famille de mots : impôts

imposant - imposable - (s') imposer - imposition - imposte - imposteur - imposture - impôt - impôts - réimposer - réimposition - surimposer - surimposition 

Waarschijnlijk is bij u inmiddels de blauwe envelop van de belastingdienst ook op de deurmat gevallen.
Marianne, symbool van de Franse republiek, gaat gebukt onder de 'obese staat die corrupt is en te veel uitgeeft', terwijl de jeugd wordt 'opgeofferd' en ambtenaren steeds meer belastingdruk blijven toevoegen. Boven de tekening staat trop d'impôts tue l'impôt, vrij vertaald: 'te veel belastingen doodt de vaderlandsliefde'. Het woord impôts voor (inkomsten)belastingen is afgeleid van het werkwoord imposer dat 'opleggen, voorschrijven' en specifiek 'belasting opleggen' betekent. Daarnaast kan het ook 'imponeren, indruk maken' betekenen. Wederkerend betekent s'imposer 'zich doen gelden' of 'onvermijdelijk, noodzakelijk, geboden zijn'. S'imposer comme chef betekent bijvoorbeeld 'de onbetwiste leider zijn' en la solution s'impose 'de oplossing ligt voor de hand'. Een impôt is een 'belasting' en enigszins verouderd bestaat ook l'impôt du sang waarnaar de tekening waarschijnlijk verwijst: 'de plicht het vaderland te dienen'. Imposition is 'belastingheffing' maar ook 'oplegging' of 'toekenning'.
Imposant betekent 'imposant, indrukwekkend'. Imposable is 'belastbaar' of 'belastingplichtig'.
Er bestaan ook enkele afleidingen van het Latijnse werkwoord imponere (in het Frans imposer, letterlijk 'op- maar ook inleggen') met heel andere betekenissen, zoals imposte voor een 'bovenlicht, bovenraam' en imposteur 'oplichter, bedrieger' en imposture, 'oplichting, bedrog'. De etymologische verklaring is niet helemaal duidelijk, maar dat de begrippen 'belastingen' en 'oplichting' vaak dicht bij elkaar liggen, is onbetwist. 
Tenslotte hebben we nog een paar samengestelde werkwoorden: réimposer is natuurlijk 'opnieuw belasten' (en het bijbehorende zelfstandig naamwoord is réimposition) en surimposer met het bijbehorende zelfstandig naamwoord surimposition : 'extra' of 'te hoog belasten', maar ook 'bovenop leggen'.

volgende keer:
eren we het edele nat...

zaterdag 15 februari 2020

ado

puber
(adolescent)

Weinig energiek individu, ook wel fossiel genaamd, want kan urenlang bewegingloos op dezelfde plek verblijven. Vermijd tegenwerking als u geen plotselinge verbranding of woede-uitbarsting wilt veroorzaken met het risico op opwarming van het klimaat in de huiselijke omgeving.

volgende keer:
valt alsnog de blauwe belastingenvelop op de deurmat (ook al is het zondag...)

vrijdag 14 februari 2020

Saint-Valentin

Valentijn

Eigenlijk is het vandaag woordfamiliedag, maar we gooien even de volgorde om. Dan komt de beloofde blauwe belastingenvelop zondag maar op de deurmat (ook al wordt er dan geen post bezorgd). Vandaag is het immers Valentijnsdag. Op het mededelingenbord hierboven kunnen mensen hun Valentijnswensen doorgeven. Dat is mijn kans, dacht de 29-jarige Léa: 'Voor Adrien V.: op deze speciale dag dump ik je, klootzak.' Dat het maar duidelijk is...

volgende keer:
geven we de definitie van een puber...

donderdag 13 februari 2020

être comme l'âne de Buridan

een eeuwige twijfelaar zijn
('zijn zoals de ezel van Buridan')

Jean Buridan was een filosoof en rector van de Universiteit van Parijs aan het begin van de veertiende eeuw. Om zijn discussies over het al dan niet bestaan van de vrije wil te verlevendigen, gebruikte hij vaak het beeld van een ezel die op stompzinnige wijze om het leven zou zijn gekomen. De ezel stond in een omheind stuk land en was uitgedroogd en uitgehongerd. Op een afstand van twee meter werd een emmer water neergezet en op dezelfde afstand aan de andere kant een zak haver.
De ezel van Buridan wist vervolgens niet te beslissen of hij moest beginnen aan het stillen van zijn honger of het lessen van zijn dorst en stierf uiteindelijk van de honger en de uitdroging. Overigens gebruikte Aristoteles al een vergelijkbare parabel over een hond die niet kon kiezen uit twee voedingsmiddelen.

volgende keer:
valt de blauwe belastingenvelop op de deurmat...

woensdag 12 februari 2020

une tempête dans un verre d'eau

een storm in een glas water

Nauwelijks bekomen van Ciara liggen we nu weer te wachten op de komst van Dennis, en tussendoor blijft het hard waaien, maar op dit moment is het toch meer een storm in een glas water. Onze beide talen delen de uitdrukking. In een glas kan een storm natuurlijk niet veel aanrichten, behalve dan dat bij de eerste rukwind het glas waarschijnlijk is omgevallen.
Laten we hopen dat Dennis ook zo'n storm in een glas water wordt of dat er in ieder geval geen heipalen e.d. in de buurt van ons huis staan opgesteld...

volgende keer:
maken we kennis met de ezel Buridan...

dinsdag 11 februari 2020

se faire porter pâle

last hebben van PHPD (pijntje hier pijntje daar)
('zich bleek melden / zich bleek laten dragen')

Se faire porter malade is de uitdrukking voor 'zich ziek melden'. Als je je pâle meldt, dan meld je je dus 'bleekjes', wat niet bepaald als een serieuze ziekte klinkt, net als ons 'pijntje hier pijntje daar'. Op het plaatje roept de Romeinse legeraanvoerder: 'Jullie weigeren een pilum (zwaard) te dragen?' waarop de soldatenwoordvoerder antwoord 'Wel... we melden ons liever ziek', wat in het Frans een aardig woordspel oplevert tussen porter pilum en se faire porter pâle. Deze laatste uitdrukking is trouwens daadwerkelijk in het leger ontstaan in de eeuwwisseling tussen de negentiende en twintigste eeuw. Dat pâle verwijst naar 'bleekjes, ziekjes' is duidelijk, maar waarom 'laat' je je dan 'dragen'? Porter betekent niet alleen 'dragen' maar ook 'op schrift zetten'. Als je je als militair ziek meldde, dan liet je je inschrijven in het ziekenregister van de kazerne.

volgende keer:
De echte storm is nu wel gaan liggen. Wat overblijft is een storm in een glas water...

maandag 10 februari 2020

faire un boeuf

jammen / improviseren
('een rund maken')

In 1925 bevond zich in het 8e arrondissement van Parijs een café dat veel werd bezocht door o.a. schrijver/kunstenaar Jean Cocteau en de zangers Mouloudji en Léo Ferré. In datzelfde café werd voor het eerst Amerikaanse jazz gespeeld, inderdaad vaak met jamsessies. En dat café heette... Le boeuf sur le toit ('het rund op het dak'). De uitdrukking faire un jam au Boeuf werd al snel ingekort tot faire un boeuf. Vandaar dus...

volgende keer:
zijn we ziek, zwak en misselijk...

zondag 9 februari 2020

panneaux insolites : interdit aux piétons

verboden voor voetgangers

Wat is hier aan de hand? Wil iedereen ineens zijn eigen stoepje schoonvegen? Het heeft iets buitengewoon eigenaardigs, zoals een bord 'verboden voor auto's' op een snelweg, of 'scholieren niet welkom' bij de ingang van een school in plaats van de Albert Heijn. 


volgende keer:
gaan we een potje jammen...

zaterdag 8 februari 2020

la fac

de universiteit('la faculté')

Als Engelstaligen (en inmiddels ook Nederlandstaligen die ervan uitgaan dat de hele wereld Engels spreekt) in Frankrijk gaan studeren schrikken ze soms van de vermeende directheid van hun Franstalige studiegenoten als die aankondigen dat ze naar de universiteit gaan (je vais à la fac), waarschijnlijk net als de Fransen kunnen schrikken van ons 'dank u' (dat voor hen klinkt als dans le cul, 'in je reet'), maar het is echt de meest gebruikte afkorting voor la faculté ('de faculteit'), zoals Franse studenten doorgaans de universiteit aanduiden. Vergelijk het met onze oosterburen die naar de Uni gaan. Het was voor mij begin jaren '80 ook even een spraakverwarring, toen ik daar met mijn schoolfrans rondliep op het universiteitsterrein van Nanterre. Geen idee wat ze voorstelden toen ze vroegen: On va bouffer au restau de la fac ?*

volgende keer:
gaan we de stoep af...

* Zullen we gaan eten in de mensa?

vrijdag 7 februari 2020

famille de mots : haut

contre-haut -  exhausser - exhaussement - haut - hautain - haut-commissaire - haute-contre - haut-de-forme - haut-de-chausses - hautement - Hautesse - hauteur - haut-fond - hautin - haut-le-coeur - haut-le-corps - haut-lieu - haut-parleur - haut-relief - hausse - hausse-col - hausser - haussement - haussier - rehausser - rehaussement 

Haut komt van het Latijnse altus. De h is ervoor komen te staan door 'besmetting' met het Germaanse hoog/hoch. Behalve 'hoog' kan het ook 'luid, hard' betekenen zoals in parler haut. Een haut-parleur is dan ook een 'luidspreker'. Met en ervoor betekent het 'boven(aan)'. Hautain - niet te verwarren met het net zo uitgesproken hautin dat 'hoog opgroeiende wijnstok' betekent - is 'hoogmoedig, arrogant' en het bijwoord hautement betekent 'in hoge mate'. 
Er bestaan allerlei samenstellingen met haut(-le/-de) : een haute-contre is een 'countertenor, contralto', niet te verwarren met en contre-haut dat 'hoger liggend' betekent. Je kunt ook regarder en (contre-)haut : 'naar boven kijken'. 
Een haut-commissaire is uiteraard een 'hoog-commissaris', die vroeger vast een haut-de-forme ('hoge hoed') droeg en in een ver verleden misschien zelfs een haut-de-chausses (een soort kniebroek). 
Een haut-fond is een 'ondiepte' of 'zandbank', een haut-le-coeur een 'misselijkheid' of 'walging' en een haut-le-corps een 'plotselinge sprong' of 'schok'. Een haut-lieu is een 'belangrijk centrum' of 'toeristische attractie'. Een haut-relief is de tegenhanger van een bas-relief : hierbij gaat het om beeldbouwkundige processen waarbij de voorstelling bovenop respectievelijk ondiep ingekerfd uitgewerkt is. 
Voor 'Zijne Koninklijke Hoogheid' wordt meestal het woord Altesse gebruikt, maar voor de Turkse sultan werd Hautesse gereserveerd. Hauteur is 'hoogte' en kan betrekking hebben op afmetingen, maar ook op de toonhoogte, grootheid, verhevenheid en hoogmoed. 
Een hausse is een beweging naar boven, ofwel 'stijging', een hausse-col is een 'ringkraag'. Een haussement is een 'ophalen, optrekken', bijvoorbeeld van je schouders: Hausser les épaules betekent 'je schouders ophalen'. Daarnaast betekent het werkwoord hausser ook 'hoger worden' of 'verhogen'. Een haussier is een 'beursspeculant'.
Tenslotte kennen we nog de werkwoorden exhausser, 'ophogen' met het bijbehorende zelfstandig naamwoord exhaussement, 'ophoging' en rehausser met het bijbehorende zelfstandig naamwoord rehaussement dat naast 'ophogen, verhogen' ook 'sterker doen uitkomen, verfraaien, verlevendigen' en 'in waarde doen stijgen' betekent.

volgende keer:
gaan we terug naar de collegebanken...

donderdag 6 februari 2020

cracher dans la soupe

het eigen nest bevuilen
('in de soep spugen')

Zie de soep waarvan de kok nog een lepel wil opscheppen als datgene wat je voedt, je bestaan verzekert en als je daarin gaat spugen, dan bevuil je symbolisch dus je eigen bestaanszekerheid. Je toont weinig achting voor datgene dat je in leven houdt. Je kunt overigens ook in andermans soep spugen...

volgende keer:
gaan we de hoogte in...

woensdag 5 februari 2020

trouver son chemin de Damas

zijn draai vinden / de weg naar Damascus gevonden hebben
('zijn weg naar Damascus vinden')

Al moet je daar misschien op het laatste moment voor omdraaien...
Tegenwoordig is de hoofdstad van Syrië misschien een no-go-area, maar niet in de tijd net na Jezus Christus. In die tijd was Saulus een vroege fanatieke christenvervolger. Enkele jaren na de kruisiging was hij op weg naar Damascus toen hij volgens de overlevering ineens een stem uit de hemel hoorde zeggen: 'Saulus, waarom vervolg je mij?' Toen Saulus naar de identiteit van de spreker vroeg, antwoordde die: 'Ik ben de Jezus die jij vervolgt.' Na drie dagen niet te hebben kunnen zien, drinken en eten, kwam Saulus tot inkeer, bekeerde zich en noemde zich voortaan Paulus. En zoals dat gaat met bekeerlingen, werd hij een even fanatiek verdediger van Jezus als Zoon van God als hij even tevoren een fanatiek vervolger was geweest. 
En zo kunnen we nu ook zeggen dat als iemand plotseling tot inkeer komt, zijn manier van leven compleet verandert en daarbij zijn draai vindt, hij of zij de weg naar Damascus heeft gevonden.

volgende keer:
spugen we in de soep...

dinsdag 4 februari 2020

garder son sang froid

het hoofd koel houden
('zijn bloed koud houden')

De temperatuur van ons bloed lijkt een belangrijke graadmeter te zijn voor ons welbevinden. Zo kun je koortsachtig naar iets op zoek zijn en als je tot het uiterste getergd wordt, kan je bloed zelfs gaan koken. Wie juist rustig wil blijven en zichzelf wil beheersen, moet dus proberen zijn bloed koel te houden, koelbloedig te zijn, dus. In onze taal betrekken we dat op ons hoofd, in het Frans houd je je bloed koud.

volgende keer:
proberen we onze draai te vinden...

maandag 3 februari 2020

de bon/mauvais aloi

van bedenkelijk allooi
('van slecht allooi')

In het Frans rijmt het mooi: Robin des Bois et le roi de mauvais aloi ('Robin Hood en de koning van slecht allooi'). Overigens is het in het Frans veel gangbaarder om 'van goed allooi, conform de goede smaak' te zijn (de bon aloi). De mauvais aloi is in onbruik geraakt. Voor zover ik weet, is dat in het Nederlands juist andersom. Wat zegt dat over onze goede smaak? 
Het is hoe dan ook een oude uitdrukking die al dateert uit de dertiende eeuw toen het werkwoord aloier bestond dat 'gepaard gaan, verbinden' betekende, het latere allier (denk aan ons 'geallieerd'). Het woord zit ook in alliage ('alliage, legering'). Als een vorst voor het slaan van munten een alliage met een lager gehalte aan edelmetalen gebruikte, kon hij er dus munt uit slaan. Hij sloeg dan dus munten van mauvais aloi ('een slechte legering'). De betekenisverschuiving van 'legering' naar 'kwaliteit' is dan maar een kleine en voor de hand liggende.
Moeten wij uit het voorgaande afleiden dat er in de Nederlandse geschiedenis meer valsemunters hebben bestaan dan in de Franse?...

volgende keer:
houden we het hoofd koel...

zondag 2 februari 2020

panneaux insolites : on reste sans voix

sprakeloos

In de rubriek panneaux insolites vandaag twee borden waar je sprakeloos van wordt. Op het linkerplaatje zien we onder de straataanduiding Impasse du Muet ('steeg van de stomme') voix sans issue staan. Een voie sans issue is een doodlopende weg, maar vervang je de -e door een -x, dan betekent het letterlijk een 'stem zonder uitgang', een stem die dus de uitgang uit de mond niet kan vinden en dus niet kan klinken, wat uiteraard te verwachten is bij de stomme naar wie de steeg genoemd is.

Het bord rechts moet je juist hardop uitspreken. Dan klinkt Nitaine d'eau (bijna) als nintendo. 

volgende keer:
hebben we een uitdrukking van bedenkelijk allooi...

zaterdag 1 februari 2020

A.F.P.

Agence France Presse
(Persagentschap Frankrijk)

Het Britse Reuters, het Nederlandse A.N.P., alle persbureaus berichten vandaag over het feit dat de Britten nu toch echt de Europese Unie hebben verlaten. Zo ook het Franse persbureau, dat een naam - of althans een afkorting - heeft die veel op ons eigen nationale persbureau lijkt: Agence France Presse, het A.F.P.

volgende keer:
hebben we twee borden voor de prijs van één...