panneaux insolites : travail - famine - pâtes-riz

 

werk - hongersnood - pasta-rijst

Het devies van de Franse Republiek is Liberté Égalité Fraternité (vrijheid - gelijkheid - broederschap) maar niet gedurende de jaren in de Tweede Wereldoorlog dat een deel van Frankrijk onder leiding van de held van de Eerste Wereldoorlog Maarschalk Pétain onder een met de nazi's collaborerend regime gebukt ging. Het devies van dit Vichy-regime was Travail - Famille - Patrie (werk - familie - vaderland). Dat vraagt om persiflages zoals deze van vandaag.

volgende keer:
hoop ik mijn stem weer terug te krijgen...

français de la rue : cinglé

gek / getikt

Net als dingue betekent cinglé zowel 'gek, gestoord' als 'gek op', zoals hier op het filmaffiche: 'Jerry Lewis is een echte filmgek', waarbij zowel geënt wordt op de dwaasheid van zijn personage als op het feit dat hij filmfanaat is. Het werkwoord cingler betekent trouwens 'slaan, striemen', dus cinglé kun je vergelijken met ons 'getikt'.

volgende keer:
bespreken we het devies van de Vichy-republiek...

tuer le temps

de tijd doden

Deze uitdrukking moeten we natuurlijk niet letterlijk nemen. Veel mensen hebben een groot verantwoordelijkheidsgevoel en vinden dat ze altijd iets nuttigs moeten doen met hun tijd. Als ze hun tijd doorbrengen in ledigheid, dan doden ze als het ware die kostbare tijd...

volgende keer:
hebben we een gekke bijdrage...

un compte d'apothicaire

een gepeperde rekening
('een apothekersrekening') 

Vanaf halverwege de veertiende eeuw waren apothekers handelaars die behalve medicijnen ook zeldzame producten, specerijen en suiker verkochten. Ze stelden de medicijnen zelf samen en moesten dus een goede medische kennis hebben, alsmede een kennis van de verschillende ingrediënten waarmee de medicijnen gefabriceerd werden. Ze maakten vaak indruk op de gewone man met deze erudiete kennis en wisten daar ook misbruik van te maken door niet zelden gepeperde apothekersrekeningen op te stellen...

volgende keer:
gaan we de tijd doden...

s'en laver les mains

zijn handen wassen in onschuld
('zich er de handen voor wassen')

We zitten al weer ruim een week beloken Pasen, maar de meesten van u zullen de uitdrukking wel herkennen als een episode uit het lijdensverhaal van Jezus Christus. Toen Jezus 33 jaar oud was, was Pontius Pilatus procurator in Judea. Als procurator moest je moeilijke beslissingen nemen, zoals de ratificering van een ter dood veroordeling. Volgens de bijbel had zijn vrouw een droom gehad waarin ze een teken kreeg dat haar man zich niet moest inlaten met het vermoorden van een rechtvaardige man. Maar de opgewonden menigte schreeuwde om de kruisiging van Jezus Christus. Pilatus wilde de verantwoordelijkheid van zich afschuiven, probeerde zich er eerst uit te redden door de menigte de keuze te geven tussen gratie voor Jezus of de grote crimineel Barabas, maar toen de menigte volhield, waste hij voor het oog van de menigte zijn handen (in onschuld, zeggen wij) en zei dat hij geen bloed aan zijn handen wilde hebben door een onschuldige ter dood te veroordelen en zei dat het niet zijn zaak maar die van het Joodse volk was.

volgende keer:
betalen we een gepeperde rekening...

république bananière

bananenrepubliek

Tijdens het debat over de toeslagenaffaire noemde Pieter Omtzigt Nederland een bananenmonarchie, een variant van het bekendere 'bananenrepubliek'. 

Voor wie misschien denkt dat deze aanduiding voor landen die het niet zo nauw nemen met democratie en die zich kenmerken door corruptie voornamelijk een racistisch getinte uitdrukking is van mensen uit het Westen die neerkijken op minderwaardige derdewereldlanden, waar veel bananenbomen te vinden zijn: dat is niet de gehele waarheid. Het gaat namelijk om het weinig gewetensvolle beleid van de United Fruit Company, later Chiquita Brands International, die 50 jaar lang dictaturen in Latijns-Amerika gesteund heeft en opkomende boerenprotesten in de kiem heeft gesmoord om er economisch profijt van te hebben. 

Een goede reden dus om te kiezen voor fair trade bananen...

volgende keer:
wassen we onze handen in onschuld...

au petit bonheur la chance

op de bonnefooi / op goed geluk
('op klein geluk het geluk')

Het is een beetje dubbelop, deze uitdrukking, althans als wij Nederlanders ernaar kijken, aangezien wij één en hetzelfde woord gebruiken voor 'levensgeluk' (bonheur) en 'buitenkansje' (chance).

Op zich zou de uitdrukking au bonheur genoeg zijn ('op goed geluk'). Taalkundigen voeren wel aan dat de toevoegingen petit en la chance bedoeld zijn om het lot te bezweren: 'ik vraag maar om een beetje (petit) geluk. Het zou mooi zijn als dat lukte (chance).'

volgende keer:
wonen we in een bananenrepubliek...

panneaux insolites : trop fainéant pour trouver un slogan

 

te lui om een slogan te bedenken

Het komt nogal eens voor dat mensen vanuit hun comfortabele positie met een vaste baan, een eigen huis en een goede relatie neerkijken op mensen die minder succesvol zijn in het leven: ze zouden te lui zijn om te werken. Het lijkt erop dat deze demonstrant deze kritiek gebruikt in een op zelfspot lijkende slogan: 'te lui om een slogan te bedenken'...

volgende keer:
zoeken we op de bonnefooi...

français de la rue : balai

jaar
('bezem')

Als je hoort dat iemand quarante balais et quelques poussières heeft, dan is deze persoon net 40. Ze heeft 40 lentes, maar dat klinkt al weer een stuk positiever dan 40 bezems en wat overgebleven stof (quelques poussières). Het roept eerder het beeld op van een bezemwagen die de verstreken jaren wegveegt. Of dat ook ten grondslag ligt aan de uitdrukking is niet zeker.

volgende keer:
gaan we demonstreren...

avoir les coudées franches

de handen vrij hebben
('de ellen vrij hebben')

Een coudée is een 'el', een ellebooglengte. De uitdrukking bestaat sinds de zestiende eeuw en geeft letterlijk aan dat je de ruimte hebt om je armen te bewegen, bijvoorbeeld als je aan tafel zit en niet in je bewegingen beperkt wordt door degenen die naast je zitten. Figuurlijk betekent het dat je je handen vrij hebt, dat je vrij spel of carte blanche hebt om iets te doen.

volgende keer:
halen we er de bezem door...

avoir du peps

pit hebben
('peper hebben') 

Deze uitdrukking is waarschijnlijk vanuit de Verenigde Staten via Québec in het Frans terechtgekomen en het betreft een afkorting van pepper ('peper'), aanvankelijk als avoir du pep (in het Amerikaans Engels zeiden ze full of pep) en later met de uitgesproken -s erbij. Ook in het Nederlands kan 'peper' de betekenis 'energie, pit' hebben. Sommigen hebben zelfs peper in hun kont. Iemand met peps is doorgaans niet pips...

volgende keer:
hebben we de handen vrij...

Noël au balcon, Pâques au tison

warme Kerst, koude Pasen
('Kerst op het balkon, Pasen bij de haard')

In plaats van de aangekondigde uitdrukking even een tussendoortje mij aangereikt door een trouwe lezeres. We hebben ons allemaal verbaasd over de gure witte paasdagen die we hebben beleefd en die zelfs nog even voortduren. 
Maar we hadden het kunnen weten: in Frankrijk zeggen ze Noël au balcon, Pâques au tison. Een tison
is een gloeiend stuk hout dan in de haard ligt, dus als het warm is met Kerst, kun je je voorbereiden op koude paasdagen, waarbij je je moet warmen aan het haardvuur. Nou, dat hebben we geweten.

In onze taal wijten we het aan de maand april: 'april doet wat hij wil'. Ook de Fransen hebben daarvoor een rijmpje waarop een oud-collega me wees. Dit rijmpje heb ik ook al eerder besproken op mijn blog: En avril, ne te découvre pas d'un fil (en mai, fais ce qu'il te plaît).

volgende keer:
alsnog een pittige bijdrage...

en deux coups de cuiller à pot

in een handomdraai /  van een leien dakje
('in twee pollepelslagen')

De uitdrukking van vandaag verscheen kort voor de Eerste Wereldoorlog in het gevangeniswezen. Met een houten pollepel kun je snel de laatste etensresten leeglepelen of snel grote happen opscheppen. Het gaat in ieder geval om de notie van snelheid.

Daarnaast bestaan er nog andere verklaringen voor het ontstaan van de uitdrukking. Zo zou in de zeevaart een cuiller à pot ook de benaming zijn geweest voor een soort sabel met een afgerond lepelachtig uiteinde bedoeld om de hand te beschermen, waarmee je heel snel - in twee slagen - een geschil zou kunnen beslechten.

Tenslotte bestaat er nog een hilarisch-historisch maar zeer twijfelachtige verklaring: Antoine de Bourbon, koning van Navarre, kondigde de geboorte aan van een gezonde baby, de latere Henri IV, terwijl hij op grote afstand was van zijn vrouw Jeanne d'Albret. Toen hij op de hoogte gebracht werd van de geboorte van zijn zoon, zou hij gezegd hebben: Messieurs, la reine nous a donné un petit prince en deux coups de cul hier à Pau. ('Mijne heren, de koningin heeft ons gisteren in Pau een kleine prins gegeven in twee heupbewegingen (vrij vertaald)', waarbij de combinatie cul hier klinkt als cuiller.

volgende keer:
hebben we een pittige bijdrage...

patin-couffin

enzovoort enzovoort
('schaats-mand')

Deze uitdrukking wordt vooral gebezigd in het zuiden van Frankrijk en de etymologie is nog onduidelijk. In het begin van de negentiende eeuw werd met patin (nu vooral 'schaats' en in straattaal 'tongzoen') een pantoffel aangeduid (het is ook nog steeds een aanduiding voor een 'museumslof') of een 'oude doek' en met een couffin een mand met hengsels die ook als reiswieg gebruikt kon worden.

Er wordt wel beweerd dat patin-couffin door seksistische mannen werd toegevoegd aan door hen geciteerde 'vrouwenpraat' die immers onderling alleen maar over het huishouden (patin) en hun kroost (couffin) zouden praten, onderwerpen die zij niet de moeite waard vonden/vinden. 
Daarvoor bestaat overigens ook een onomatopeïsche uitdrukking, nl. patati-patata.

volgende keer:
gaat het van een leien dakje...

panneaux insolites : éteignez vos télés

Bent u bang? Zet uw tv uit!

bijzondere borden: zet uw tv uit

Misschien is de slogan inmiddels wat gedateerd, want steeds meer mensen halen hun informatie niet meer van de tv, maar uit de social media. Maar het is een feit dat door de media en vooral door internet de wereld een stuk kleiner is geworden en dat al het slechte nieuws maar ook de meest ongebreidelde complottheorieën meteen op onze deurmat liggen. Misschien had de boodschap eerder moeten luiden: éteignez vos télé(phone)s !

volgende keer: 
gaan we maar door, enz. enz...

français de la rue : la barbe, barbant, rasoir

(stom)vervelend
('scheerapparaat')

Sommige mannen vinden het vervelend zich iedere dag te moeten scheren. Persoonlijk doe ik het met groot plezier sinds ik veertig jaar geleden mijn baard definitief afschoor. Ik vond die baard juist heel vervelend: het schuurde en kriebelde 's nachts op mijn kussen en het was bovendien veel te warm. 
Beide begrippen worden in het Frans gebruikt om aan te duiden dat iets of iemand stomvervelend is. Zo kun je uitroepen La barbe (en eventueel een strijkend gebaar onder je kin maken). Iets kan barbant zijn of rasoir. Dat laatste woord kan ook een vervelend personage aanduiden. Het is allemaal te herleiden naar het wat sjiekere woord rébarbatif dat 'nors/bars/afschrikwekkend/moeilijk en saai' betekent. 

volgende keer:
zetten we de tv uit...

être à quia

met de mond vol tanden staan / geen argumenten meer hebben
('bij 'daarom' blijven')

Deze uitdrukking is in onbruik geraakt en heeft net als de (voormalig) Franse acteur Gérard Depardieu een beetje zijn glans verloren. Wat heeft de acteur in zijn glansjaren trouwens met de uitdrukking te maken? Je ziet hem hier in een van zijn mooiste rollen, als de woordkunstenaar Cyrano de Bergerac, die een pact heeft gesloten met de mooie jonge Christian, net als hijzelf verliefd op zijn nichtje Roxane. De jongeman kan echter geen woord uitbrengen als hij in haar nabijheid is, dit in tegenstelling tot Cyrano. Pas op zijn sterfbed komt Roxane erachter dat het niet Christians maar zijn woorden waren die haar hart in vuur en vlam hebben gezet.

Het woord quia moet worden uitgesproken als [kwia] en niet als [kia] en het is het Latijnse woord voor 'omdat, daarom'. Iemand die geen argumenten weet te bedenken, kan het bij de waarom-vraag laten bij : 'Daarom'. Waarom? Daarom. Daarom dus...

volgende keer:
gaan we het hebben over een scheerapparaat...

le torchon brûle

ruzie in de tent / nu zijn de rapen gaar / de sfeer is te snijden
('de theedoek brandt')

Je kunt je voorstellen dat er een fikse ruzie ontstaat als iemand in de keuken een theedoek in de fik steekt, maar in de achttiende eeuw werd met een torchon nog geen theedoek bedoeld. In de twaalfde eeuw betekende het 'vuistslag' en een torche was een 'toorts'. Dat woord ligt volgens taalkundigen ten grondslag aan de uitdrukking van vandaag. Niet de theedoek dus, maar de toorts brandt. Misschien heeft de twaalfde-eeuwse betekenis van torchon ('vuistslag') de betekenis van de uitdrukking beïnvloed. Zo'n proces van wederzijdse beïnvloeding van woordbetekenissen vindt wel vaker plaats. In hetzelfde lexicale gebied kan het werkwoord (se) torcher ook 'vechten' betekenen, un coup de torchon een 'gevecht' en een torchée een stevige 'correctie'. Een beetje vergezocht misschien, maar tu brûles wordt ook gezegd in een kinderspelletje waarbij je naar iets op zoek moet gaan (wij zeggen dan 'warm!'). Als le torchon brûle, dan zijn de klappen dus dichtbij, dan kan er ieder moment een ruzie ontstaan...

volgende keer:
staan we met de mond vol tanden...