ma pomme

ikke / mijn persoontje
('mijn appel')

In het argot van de tweede helft van de negentiende eeuw stond pomme ('appel') vanwege haar vorm voor 'hoofd'. Se sucer la pomme (lett. 'elkaar de appel zuigen') betekende bijvoorbeeld 'kussen'.
Ma pomme betekent dan dus letterlijk 'mijn hoofd' en figuurlijk 'mijn persoontje' ofwel 'ik(ke)'. Het kan ook met andere bezittelijke voornaamwoorden worden gecombineerd (ta pomme = toi, sa pomme = lui/elle) maar niet in het meervoud.
De bekende Franse zanger Maurice Chevalier (van Douce France) heeft de uitdrukking bekend gemaakt in zijn liedje Ma pomme uit 1924, waarvan hier het refrein:

 Ma pomme, c’est moi

J'suis plus heureux qu'un roi

Je n'me fais jamais d'mousse  ('ik maak me nooit dik')

En douce, je m'pousse ('ik beweeg me rustig door het leven')

Les hommes, je l'crois

S'font du souci, pourquoi ? ('maken ze zich druk')

Car pour être heureux comme ('want om net zo gelukkig te zijn als ik')

Ma pomme, ma pomme

Il suffit d'être en somme ('hoef je alleen maar net zo onbezorgd te zijn als ik')

Aussi peinard que moi. » 

Voor wie het hele lied wil beluisteren:

volgende keer:
willen we er wel weer eens uit...

chanter pouilles à quelqu'un

iemand de huid vol schelden
('iemand luizen toezingen')

Het lijkt erop dat pouille - een woord dat tegenwoordig alleen in het meervoud voorkomt in deze uitdrukking - een oude vorm is voor het woord pou ('luis'). Het werd ook wel geschreven als pouil. Als je heel erg boos op iemand bent, ligt het natuurlijk niet voor de hand dat je gaat zingen, maar in de zeventiende eeuw betekende chanter ook gewoon 'zeggen'. Als iemand onder de luizen zat, kon je tegen die persoon zeggen dat hij of zij zich moest gaan ontluizen: va te faire pouiller (tegenwoordig: épouiller) en dat zal meestal niet erg complimenteus geklonken hebben. De stap naar een al dan niet gegronde belediging is dus snel gezet...

volgende keer:
hebben we een appeltje voor de dorst...

aller à Tataouine

naar Verweggistan/Timboektoe vertrekken / naar de verdoemenis gaan
('naar Tataouine gaan')

Sommige uitdrukkingen krijgen vanzelf hun oude betekenis terug. Momenteel is het misschien zelfs wel moeilijker om in Tunesië (want daar ligt Tataouine) terecht te komen dan voor de komst van de luchtvaart. Tot voor kort (en eigenlijk ook maar even) was het een relatief kort reisje, waarvoor je niet eens diep in de buidel hoefde te tasten met al die prijsvechters die bijna voor niets de Middellandse Zee over vlogen. Wij reislustige Nederlanders zochten onze zogenaamd onbereikbare bestemming doorgaans iets verder, nl. Timboektoe (Tombouctou). Ik ben zelf in de buurt geweest, maar toch altijd nog op enkele honderden kilometers, in Mopti (Mali). 
Maar waarom nou juist Tataouine en waarom zit daar al gauw ook zo'n negatieve betekenis aan? Daarvoor moeten we terug naar het begin van de vorige eeuw toen deserterende soldaten en andere veroordeelden verbannen werden naar het strafkamp dat daar aan de rand van de woestijn in het zuidoosten van Tunesië gelegen was. En of je dan - gezien het ongastvrije klimaat en het nog ongastvrijere gevangenenregime aldaar - nog gezond en wel thuiswaarts kon keren, was uiterst onzeker.
Wie Papillon gelezen heeft of een beetje op de hoogte is van de affaire Dreyfus kan hier tegenin brengen dat de strafkampen van Frans Guyana toch nog een stuk verder lagen, maar de levensomstandigheden in Tataouine waren een stuk zwaarder dan in Cayenne en omstreken. 
Voor de liefhebbers van Star Wars: toen ik zelf in Tataouine was, heb ik me laten vertellen (zelf ben ik een Trekkie, dus ik heb niet veel met Star Wars...) dat de planeet Tatooine naar deze plek vernoemd is en dat de scènes die zich daar afspelen in het Tunesische Tataouine zijn opgenomen...

volgende keer:
schelden we elkaar de huid vol...

être heureux comme un roi

de koning te rijk zijn
('gelukkig zijn als een koning')

Vandaag is het Koningsdag, of liever Balkoningsdag, Woningsdag of Coroningsdag, en het is fantastisch mooi weer, echt weer om eropuit te gaan, maar helaas... als we dat al zullen doen, zullen we ons de koning te rijk moeten voelen in ons eigen privédomein. De Denen, voor wie de regelingen iets soepeler zijn, zullen zich misschien voor de zoveelste keer de gelukkigste burgers van de wereld voelen. De titel van het boek van Rydahl speelt met dit gegeven en met de uitdrukking van vandaag. Heureux comme un Danois (gelukkig als een Deen) rijmt op de eigenlijke uitdrukking heureux comme un roi. En al is Frankrijk al ruim twee eeuwen een republiek, het is zijn koningen niet vergeten en het doet mensen die niet in de beste omstandigheden verkeren nog altijd mijmeren over het veronderstelde geluk dat wel gepaard moet gaan met de macht en de rijkdom waar een koning over kan beschikken. Inmiddels zijn die privileges van het koningschap wel behoorlijk aan banden gelegd en kan een koning niet echt genieten van zoiets als een zorgeloos privéleven of een individuele keuzevrijheid. Persoonlijk zou ik zijn positie niet ambiëren, maar ik zou me de koning te rijk voelen als ik weer eens een mooie voorstelling kon bezoeken of een reisje kon maken, misschien naar Denemarken? 

volgende keer:
dromen we van een reis naar Verweggistan...

panneaux insolites : privé-ingang

privé-ingang

O.K. Moet ook een keertje kunnen, toch? Deze ingang is wel erg privé. De weg naar Lanusse (voor wie het nog niet was opgevallen - wat me zou verbazen - dat klinkt uiteraard net als l'anus) is een privé weg. Het is ook een doodlopende weg (sans issue, letterlijk 'zonder uitgang'). U kunt er dus van achteren niet meer uit. Het is maar dat u het weet...

volgende keer:
zijn we de koning te rijk...

français de la rue : c' est la dèche !

de misère, de penarie
(c'est la déchéance)

Op de cover van dit maandblad uit 2012 wordt de toenmalige Franse president François Hollande met zijn neus op de feiten gedrukt: de situatie van de gemiddelde Fransman is al even miserabel als die van de Rom. La dèche is een afkorting van het chiquere woord la déchéance ('het verval, de aftakeling, ondergang, teloorgang'). Je kunt ook dans la dèche zijn, 'in de misère / in de penarie zitten / aan de grond zitten'. Er zijn nog meer manieren om een miserabele toestand aan te duiden. Die zullen we ongetwijfeld op een later moment nog eens bespreken.

volgende keer:
zoeken we tevergeefs naar de achteruitgang...

famille de mots : cuire

cuire - cuit - cuisant - cuiseur - cuisine - cuisiné - cuisiner - cuisinette - cuisinier - cuisinière - cuisson - cuistance - cuistot - cuite - recuire

Oh, de Franse keuken, wanneer kunnen we daar weer eens ter plekke van genieten? Cuire - van het vulgair Latijnse cocere waarmee ook ons 'koken' verwant is - betekent... ja, wat betekent het eigenlijk? Als je het in het woordenboek opzoekt, vind je zowel 'koken', als 'bakken', 'braden' en 'stoven', vreemd eigenlijk voor een taal die zo genuanceerd is dat ze voor alle bereidingswijzen weer eigen termen heeft. Eigenlijk betekent cuire 'gaar maken' en dat kan natuurlijk op verschillende wijzen. Het werkwoord bouillir ('koken') is echt gereserveerd voor het 'aan de kook zijn' van vloeistoffen. Je kunt dus zeggen: l'eau bout ('het water kookt'), maar als je water gaat koken dan zeg je faire bouillir l'eau ('het water doen koken'). Een vast voorwerp kan zelf niet koken, dus als je een ei gaat koken, gebruik je cuire : faire cuire un oeuf (lett. 'een ei gaar doen worden'). Va te faire cuire un oeuf betekent trouwens zoiets als 'ga toch fietsen!' maar dit terzijde. Cuire kan als 'bakken' gebruikt worden als het weer gaat om het gaarwordingsproces, en dan hebben we het dus over bakken in de oven: cuire du pain ('brood bakken'). Bakken in een pan kan op meerdere manieren vertaald worden bijvoorbeeld faire sauter des pommes de terre ('aardappelen bakken', lett. 'laten springen'). En nu moet ik even ophouden, want je ziet het al, het is allemaal nog veel genuanceerder dan je misschien gevreesd had... Het is waarlijk een vak apart, Frans koken...
Cuit is in eerste instantie 'gaar', maar ook 'gebakken' of 'gekookt' en als je als persoon cuit bent, dan ben je 'erbij', 'gesnapt'. Bien cuit is 'bruingebakken' als het over brood gaat, en 'goed doorbakken' als het over een biefstuk gaat.
Een cuite is een bakproces van aardewerk of porselein of zoals onlangs besproken een 'dronkenschap'. 
Cuisant, lett. 'brandend, kokend' wordt vooral figuurlijk gebruikt in de betekenis 'schrijnend', bijvoorbeeld une blessure cuisante, 'een schrijnende wond'.
Een cuiseur is een 'kookketel'.
Dan komen we bij het bekende woord cuisine dat zowel 'keuken', 'kookkunst' als 'gerecht' kan betekenen. Faire la cuisine is 'koken' in de betekenis 'kokkerellen', evenals cuisiner. Een plat cuisiné is een 'kant-en-klaar-gerecht'. Een cuisinette noemen wij een 'kitchenette'. 
Een cuisinier is een 'kok' en een cuisinière een 'kokkin', maar dat laatste woord kan ook gebruikt worden in de betekenis 'fornuis': une cuisinière à gaz. 
La cuisson is 'het koken, braden, enz.' Als je het op een pak pasta ziet staan, dan gaat het om de kooktijd: (temps de) cuisson : 10 minutes. Het betekent ook 'gaarheid'. Als een ober je bij de bestelling van een vleesgerecht om de cuisson vraagt, dan wil hij weten of je je stuk vlees bleu (warm, maar grotendeels rauw van binnen), saignant (rood), à point (medium) of bien cuit (goed doorbakken) wilt. 
La cuistance  is 'kokkerellen', als werkwoord faire la cuistance en een cuistot is een 'kok', doorgaans in een inrichting, een schip of een kazerne.
Dan hebben we nog recuire dat 'opkoken' of 'opbakken' betekent, meestal dus gecombineerd met faire: faire recuire.

volgende keer:
zitten we in de penarie...

graisser la patte à quelqu'un

Als ik u wat varkensvet geef, kan ik dan sneller mijn papieren krijgen?

iemand omkopen, iemand smeergeld betalen
('iemand zijn poot invetten')

'Iemands poot invetten' zoals de uitdrukking luidt sinds de zeventiende eeuw klinkt heel wat minder subtiel dan het veertiende eeuwse oindre la paume ('de handpalm zalven') waar het waarschijnlijk uit voortkomt. Welnu, vet was in die tijd een teken van welvaart. Waar nu obesitas, diabetes en andere aandoeningen vaak gerelateerd worden aan kansarme bevolkingsgroepen, werden diezelfde bevolkingsgroepen destijds geteisterd door ondervoeding en was vet dus een luxeproduct. In de taal stond 'vet' dus ook al snel voor 'winst, profijt'. Aan de werkwoorden graisser (lett. 'invetten, bevetten') en engraisser (lett. 'vetmesten') kleeft ook een negatieve connotatie van illegaliteit en corruptie, zoals in de vandaag behandelde uitdrukking en de oudere variant engraisser les mains à quelqu'un en diezelfde connotatie zit natuurlijk ook in 'smeer'geld.

volgende keer:
raken we aan de kook...

(se) prendre une cuite

Laat je niet gek maken, zet het op een zuipen!
(Grijp niet naar je hoofd, grijp naar de fles)

zich flink bezuipen
('(zich) een baksel nemen')

La cuite komt van het werkwoord cuire  ('bakken, koken'), waarvan bijvoorbeeld ook cuisson ('kooktijd, baktijd') is afgeleid. De eerste betekenis van het woord cuite is het 'bakken' van porselein of aardewerk in een oven. Daarbij verandert het materiaal behoorlijk, van temperatuur uiteraard, maar ook van substantie. Hetzelfde zou het geval zijn met een persoon die zich eens flink bezat, vond men kennelijk in de tweede helft van de twintigste eeuw, toen de uitdrukking (se) prendre une suite ontstond.

volgende keer:
betalen we smeergeld...

tomber en rideau

naar de knoppen gaan / het niet meer doen / kapot zijn
('als gordijn/toneeldoek vallen')

Je kunt wel zeggen dat het hele culturele seizoen naar de knoppen is gegaan en dat het doek is gevallen voor het theater. Of daar vanavond na de persconferentie van Rutte en het RIVM enige verlichting in komt, valt ernstig te betwijfelen...
Hoewel het woord rideau ('gordijn, toneeldoek') meteen aan onze uitdrukking 'het doek valt voor...' doet denken, wordt tomber en rideau toch op een iets andere manier gebruikt, wat concreter ook. Vervang rideau door panne ('(auto)pech') en dan heb je de betekenis 'het niet meer doen, kapot zijn' te pakken. Dan valt natuurlijk ook het doek, maar toch is het net even anders, concreter dan je misschien verwacht als je de uitdrukking leest. Overigens bestaat die uitdrukking waar je eerst misschien aan dacht ook: le rideau tombe. 

volgende keer:
In deze moeilijke tijden schijnen veel mensen te gaan bakken, of ze gaan zich thuis bezatten, misschien zelfs allebei...

être bien/mal luné

goed/slecht gemutst zijn
('goed/slecht gemaand zijn')

Eigenlijk is dit dezelfde uitdrukking als ons 'goed/slecht geluimd zijn'. Luim heeft daarin dezelfde oorsprong als het Duitse Laune, je voelt hem misschien al: dat is weer hetzelfde als het Franse lune, de 'maan'.
De aantrekkingskracht van de maan beïnvloedt de getijden, de rotatie van de aarde en het gedrag van allerlei dieren, waaronder misschien ook de mens. Veel mensen denken slechter (of juist beter) te slapen met volle maan. Iemand die zijn verstand verloor werd vroeger wel 'maanziek' genoemd (lunatic in het Engels). Hoe dan ook, lange tijd werd algemeen aangenomen dat de maan een sterke invloed had op ons humeur. Midden achttiende eeuw zei men dan ook être dans une bonne/mauvaise Lune en dat heeft zich vervolgens ontwikkeld tot être bien/mal luné.

volgende keer:
gaan we naar de knoppen...

panneaux insolites : pleurer ou rire ?

om te huilen of om te lachen ?

Het is prachtig weer, een van de mooiste lentes ooit, de lucht is helderder en schoner dan jaren het geval was, maar... we mogen de deur niet uit. Het ligt dus een beetje aan je stemming welke kant je opgaat: huilen om de opgelegde eenzaamheid of lachen in de vriendelijke lentezon...

volgende keer:
zijn we goed gemutst (of toch niet?)...

le français de la rue : chialer

Ik jank helemaal niet... ik constateer alleen maar !

huilen / janken

Op school hebben we netjes pleurer geleerd voor 'huilen', wat door mijn leerlingen overigens vaak wordt verward met pleuvoir ('regenen'). In plaats van il pleut ('het regent') zeggen ze dan il pleure ('hij huilt'), wat op zich wel weer poëtisch is.
Minder poëtisch is de herkomst van het woord chialer. Het wordt namelijk in verband gebracht met chier ('schijten'), wat toch al weer een stuk minder poëtisch klinkt dan 'regenen'. Dat vereist wel enige uitleg. Onze eigen volkstaalvariant voor 'huilen' is 'janken', dat eigenlijk voorbehouden is aan honden. Zo ook chialer dat te maken heeft met chiau, tegenwoordig chiot, in oud Frans chael, afkomstig van het Latijnse catellus, 'puppy, jong hondje'. In de volksetymologie wordt wel een verband gelegd met het werkwoord chier ('schijten'): puppy's zijn aanvankelijk nog niet zindelijk en schijten overal in het rond... Les chiottes zijn trouwens geen jonge teefjes maar 'schijthuizen' of 'toiletten'. Toch lijkt het werkwoord chialer wel degelijk beïnvloed te zijn door dit schijtwerkwoord, want in het Waalse dialect kan het werkwoord chier zelf ook 'huilen, janken' betekenen, waarbij je dus als het ware uit je ogen 'schijt'. ('schrijt', zou ik zeggen...)

volgende keer:
weten we niet meer of we moeten huilen of lachen...

famille de mots : allumer

"Zet (steek) eerst de computer aan"
- O.K., dat heb ik gedaan!...

allumage - allumé - allume-cigare(s) - allume-feu - allume-gaz - allumer - allumette - allumettier - allumeur - allumeuse - rallumer

Allumer betekent 'aansteken', vandaar ook de woorden allume-cigare(s) voor een in het dashboard verwerkte aansteker (een gewone handaansteker heet briquet), allume-feu voor een 'aanmaakblokje' en allume-gaz voor een 'gasaansteker'. Maar sinds de uitvinding van de elektriciteit staat het ook voor het aanzetten van alle elektrische apparaten (vandaar de verwarring op het plaatje hiernaast). 'Uitzetten' is overigens éteindre, wat tevens het woord is voor 'doven, blussen'. Allumer kan ook onovergankelijk gebruikt worden in de betekenis 'aangaan': la lampe n'allume pas ('de lamp gaat niet aan'). Het 'aansteken/aanzetten' is l'allumage en een 'ontsteker' van een ontploffingsmiddel is een allumeur.

Pssst, weet jij hoe je dat ding moet aanzetten?

Een allumeuse daarentegen is een 'vamp' of een 'verleidster', die ervoor kan zorgen dat je allumé ('opgewonden') bent. Naast 'opgewonden' betekent allumé ook 'vuurrood' of 'aangestoken'. Met een allumette ('lucifer') kun je een vuurtje aansteken. Je bewaart ze in een boîte d'allumettes ('lucifersdoosje'). Een allumette is overigens ook de naam van een langwerpig of vierkant bladerdeeggebakje. Een allumettier is een 'lucifersfabrikant'. 

Mocht een vuur uitgaan, dan kun je het natuurlijk weer opnieuw aansteken (rallumer), ook figuurlijk, dan betekent het 'weer opleven'.

volgende keer:

is om te janken...

épater la galerie

de blits maken / het publiek overdonderen
('de galerie verbluffen')

La galerie is zowel de 'galerij' (zuilengang, gaanderij) als de 'galerie' (kunstwinkel) en de dame op de foto doet in ieder geval haar best om de blits te maken in de galerie. 
Maar het woord galerie had ooit nog een andere betekenis, nl. in het jeu de paume, een kaatsspel dat ten grondslag ligt aan het huidige tennissen. Daarin was de galerie een overdekte gaanderij van waaruit toeschouwers het spel konden bewonderen. In épater la galerie moet je galerie lezen als een metonymia voor de toeschouwers zelf, het publiek,  en van daaruit ook de publieke opinie.

volgende keer:
hebben we een aanstekelijke bijdrage...

un miroir aux alouettes

lokmiddel / valstrik / rookgordijn / illusie
('leeuwerikenspiegel')

'Spiegeltje, spiegeltje aan de wand? Wie is de grootste economische macht?' vraagt de Amerikaanse arend. 'De waarheid?' gniffelt de Chinese draak die de made-in-China-spiegel vasthoudt...
Een miroir aux alouettes was een toestel gemaakt van beweegbare spiegels bedoeld om vogels (zoals leeuweriken) te lokken. Figuurlijk betekent een miroir aux alouettes tegenwoordig een illusie die je iemand voorhoudt om hem of haar tot iets te verleiden, een lokmiddel dus dat iemand een rad voor ogen draait.

volgende keer:
maken we de blits...

se tenir / remettre à flot

het hoofd boven water houden / weer vlot trekken
('zich drijvende houden / weer drijvende leggen')

Het werkwoord flotter betekent 'drijven' en à flot 'drijvend'. De term komt uit de scheepvaart waar het aangeeft dat een schip genoeg water heeft om te kunnen blijven drijven zonder de bodem te raken, zoals de watertrappelaar hierboven die zijn hoofd boven water weet te houden. Figuurlijk betekent het dat je genoeg financiële middelen hebt om door moeilijke tijden te komen, iets wat veel kleine zelfstandigen en MKB'ers zich op dit moment afvragen. Se tenir à flot  gebruik je in dit verband uiteraard voor 'het hoofd boven water houden' en remettre à flot om 'iets vlot te trekken'.

volgende keer:
lopen we in de val...

perdre la face

zijn gezicht verliezen / een pleefiguur slaan
('het (aan)gezicht verliezen')

Diverse landen - Amerika voorop - nemen het China kwalijk dat het in de eerste maand(en) van de uitbraak van het coronavirus de problemen heeft willen toedekken uit angst voor gezichtsverlies. Anderen beweren juist dat de Chinezen veel voortvarender te werk zijn gegaan dan ten tijde van de SARS-uitbraak om te veel gezichtsverlies te voorkomen. Hoe dan ook, gezichtsverlies is van levensbelang in China en veel andere Aziatische landen en de uitdrukking is dan ook afkomstig uit de Chinese taal: jiu lian. 
Het gezicht staat daarbij niet alleen voor het deel van het hoofd waaraan wij anderen herkennen, maar vooral ook voor diens sociale status. Alles draait erom om die sociale status binnen een gezin, een bedrijf of samenleving hoog te houden. Het geringste verlies leidt tot een pijnlijke vernedering, hetgeen zich ook meteen op het gezicht vertaalt: uit schaamte kan een mens bijvoorbeeld gaan blozen.

volgende keer:
proberen we het hoofd boven water te houden...

panneaux insolites : Pâques

Pasen

Nou, daar kunnen we het mee doen, mannen! Wat moet je doen om te weten of een chocolade paashaas een mannetje of een vrouwtje is?
Hap in zijn hoofd en als dat leeg is, is het een mannetje...

Zalig Pasen, mannen en voor de vrouwelijke lezers van dit blog: maak eens lekker je hoofd leeg!...




volgende keer:
verliezen we ons hele gezicht...

bagnole

auto/wagen(tje)/kar(retje)/slee
(voiture)

Waar wij in de Franse les netjes voiture hebben geleerd voor 'auto', hoor je in Frankrijk op straat vooral het woord bagnole. Le Chat speelt daarbij op het plaatje met de dubbele betekenis van bouchon, nl. 'kurk' en 'opstopping, file'. 'Sinds ik dit op mijn auto heb bevestigd, hoef ik me over files niet meer druk te maken'. 
Vanaf deze paaszaterdag behandelen we geen afkortingen meer (hoewel, ze zullen er soms nog tussen zitten), maar 'het Frans van de straat'. Straattaal zou een te zware term zijn, want ik wil het hele spectrum van het gesproken Frans behandelen. Het was voor mij na een hele studie Frans behoorlijk frustrerend dat ik eenmaal in Frankrijk weliswaar moeiteloos kon spreken over allerlei maatschappelijke en politieke onderwerpen, maar me in alledaags Frans vaak nauwelijks kon redden. Dat heeft er o.a. mee te maken dat de Franse standaardtaal al in de zeventiende eeuw is vastgelegd en vervolgens nauwelijks is veranderd. Dat Frans leren wij (en de Fransen zelf ook) op school en op de universiteit, maar het gesproken Frans is zich in die vier eeuwen natuurlijk gewoon blijven ontwikkelen. Daarnaast heb je zoals in alle talen ook speciale jargons voor bijvoorbeeld jongeren die liever niet hebben dat volwassenen zich mengen in hun gesprekken. Voeg daar nog de straattaal aan toe en invloeden van Fransen met een migratie-achtergrond en je krijgt een taal naast de officiële taal. Vanaf nu ga ik proberen op zaterdag enig licht te laten schijnen over dat ondoordringbare woud aan veel gebezigde maar voor ons vaak onbekende woorden. Waar mogelijk zal ik ook verklaren waar het woord zijn oorsprong aan ontleent.
Vandaag dus bagnole, dat je zou kunnen scharen onder de term 'informeel taalgebruik', dus absoluut niet grof of zo. Waarschijnlijk is het afgeleid van banne (in het Latijn benna, 'kar, kolenkar, mestkar met vier wielen) op dezelfde manier als carriole ('boerenkar', in Canada 'paardenslee') van het Italiaanse carro.

volgende keer:
is het Pasen...

famille de mots : vin

vin - vinage - vinaigre - vinaigrer - vinaigrerie - vinaigrette - vinaigrier - vinaire - vinasse - vinée - viner - vineux - vinicole - viniculture - vinifère - vinification - vinifier - vinique - vinosité 

De cartoon is gemaakt toen de Franse wijn (le vin) erkend werd als cultureel erfgoed. De vrouw windt zich op: 'Alweer aan het pimpelen?' waarop de man riposteert: 'Ik pimpel niet, ik verdiep me in de cultuur.' 
Dat laatste woord verschijnt trouwens ook in het verouderde woord viniculture dat net als het tegenwoordig meer gebruikte viticulture 'wijnbouw' betekent. Daarmee samen hangt het bijvoeglijk naamwoord vinicole (net als viticole 'wijn-, de wijnbouw betreffend'). Voor 'wijnbouwer, wijnboer' bestaat overigens alleen de variant viticulteur. Vinage is een term voor het toevoegen van alcohol aan wijn. 
Vinaigre bestaat eigenlijk uit twee woorden: vin ('wijn') en aigre ('zuur') en zegt daarmee meteen wat 'azijn' eigenlijk is, nl. 'zure wijn'. Als je iets aanzuurt met azijn, dan ben je aan het vinaigrer (een te zure mayonaise is dan ook une mayonnaise vinaigrée). Een vinaigrerie is een 'azijnmakerij' en we kennen allemaal de vinaigrette, het mengsel van olie en azijn waarmee we een salade aanmaken. Een vinaigrier is ofwel een 'azijnfabrikant of -handelaar' of een 'azijnflesje'. 
Vinaire is net als vinicole een bijvoeglijk naamwoord dat wij als eerste deel van een samenstelling gebruiken ('wijn-'), bijvoorbeeld in industrie vinaire ('wijnindustrie'). Ook vinique is 'wijn-' en dan vooral in de betekenis 'afkomstig of afgeleid van wijn'. Vineux daarentegen heeft een wat specifiekere betekenis. Het kan gebruikt worden als 'wijn-' als het aangeeft dat iets naar wijn ruikt (une haleine vineuse, 'een naar wijn ruikende adem' of met wijnvlekken bedekt is. Je kunt zelfs een wijn zelf vineux noemen. Die wijn is dan bijzonder krachtig of alcoholrijk. Je kunt het ook hebben over de vinosité ('de volheid') van een wijn. 
Vinasse is slechte wijn ('bocht'), maar het kan ook staan voor 'spoeling' of 'draf', een afvalproduct bij alcohol- en suikerfabricage.
La vinée is de 'wijnoogst', maar ook 'druiventak' of 'gietlokaal'.
Vinifère betekent 'wijnvoortbrengend'. Je kunt het bijvoorbeeld hebben over een sol vinifère, een bodem die geschikt voor de wijnbouw.
La vinification is het proces van 'wijnbereiding', maar ook specifiek de term voor 'wijngisting'. Druiven in wijn omzetten heet vinifier.
Santé ! (dat kunnen we momenteel allemaal wel gebruiken...)

volgende keer:
pakken we de auto... (hoewel niet zo verstandig na al die wijn)

plaisanterie à part

alle gekheid op een stokje
('grapje ter zijde')

Dit is inderdaad wel pure gekheid op een stokje. Als wij na alle gekte even serieus willen zijn, zetten wij die gekheid op een stokje. In het Frans en Engels zet je hem gewoon terzijde (joking apart, plaisanterie à part), iets minder beeldend dus, maar wel duidelijk...

volgende keer:
gaan we wijnen...

prendre (quelqu'un) au mot

iemand op zijn woord / op zijn blauwe (bruine) ogen geloven
('iemand op het woord nemen')

Je weet het nooit helemaal zeker bij sommige rappers - althans ik niet, laat ik het bij mezelf houden - wat is nu precies hun boodschap? En dan bedoel ik niet de bling-bling-rappers met hun overduidelijke seksistische en homofobe ideeën, maar juist de rappers die een serieuze boodschap proberen over te brengen. Ik weet er gewoon te weinig van. Een van die serieuze rappers in Frankrijk is Tiers Monde die in zijn rap Punch de nodige heilige huisjes omverhaalt en vooral ten strijde trekt tegen het wijd verspreide racisme. Maar wat ik nou precies aan moet met die punchline Dites au lobby gay qu'il ne faut pas me prendre au mot ? ('zeg tegen de gay lobby dat ze me niet op mijn woord moeten geloven'), weet ik niet. Ik heb helaas de context gemist. Werd hij van homofobie beschuldigd en probeert hij dat te weerspreken? Als dat zo is, dan is dat misschien weer niet op zo'n handige manier, maar dat is het rappen eigen: namelijk met een woordspel, dat daarmee weer eigenlijk een soort foute grap wordt. Me prendre au mot klinkt namelijk precies hetzelfde als me prendre homo ('me als een homo nemen') en dan zegt hij dus niet zozeer dat de homobeweging hem niet op zijn woord moet geloven, maar dat ze hem niet als een homo moeten 'nemen'. Ik weet meestal niet goed wat ik hiermee moet, maar misschien kan iemand die er meer van weet het voor me verhelderen...
De uitdrukking prendre au mot is al bekend vanaf de vijftiende eeuw en komt bijvoorbeeld voor in de beroemde Farce de maître Pathelin, waarin mot staat voor een belofte, waarin degene die de belofte uitspreekt zelf eigenlijk niet gelooft. Die connotatie zit er dus in: eigenlijk is degene die de woorden uitspreekt verbaasd dat de andere partij hem of haar serieus neemt... waarmee ik dus nog steeds niet zeker weet wat ik met die woorden van Tiers Monde aan moet...

volgende keer:
gooien we alle gekheid op een stokje...

manger (bouffer) de la vache enragée

bittere armoe lijden / op een houtje moeten bijten
('gekke koe eten')

Kleine ondernemers en z.z.p.'ers hebben het moeilijk nu de economie door de coronacrisis bijna stil komt te liggen. Zij zullen op een houtje moeten bijten. Maar niet de Franse, die zetten hun tanden in een razende koe. Het is maar de vraag of dat dan wel goed voor de gezondheid is. Maar de uitdrukking dateert van lang voordat de gekke-koeienziekte bekend was, nl. uit de zeventiende eeuw. Hoewel... het gaat wel degelijk om koeien die om hygiënische of gezondheidsredenen apart werden gehouden, niet voor consumptie geschikt. Als je je toevlucht moest nemen tot het eten van deze niet voor consumptie geschikt geachte dieren, dan moest je wel in miserabele toestanden leven, mener une vie enragée, kun je ook zeggen. Die twee dingen hebben elkaar waarschijnlijk gecontamineerd en geleid tot de huidige uitdrukking.

volgende keer:
moet u mij maar op mijn blauwe ogen geloven...

ôter / retirer une épine du pied

uit de brand/nood helpen
('een doorn uit de voet halen')

Voetangels en klemmen, je moet er niet aan denken. We hebben het allemaal wel eens meegemaakt: met blote voeten door het bos en met een splinter terugkomen, over de keukenvloer en in een glasscherf trappen, enz. Pijnlijk en het bemoeilijkt het lopen. Dus als iemand erin slaagt dit obstakel weg te halen, dan resulteert dat in grote opluchting.

volgende keer:
dachten we al in nood te zitten, krijgen we ook nog eens de gekke-koeien-ziekte...

panneaux insolites : poisson d'avril

1 eh... 5 april

Je blijft grappige combinaties tegenkomen bij die gejumeleerde steden en dorpen, zoals hier Avril ('april') in Meurthe-et-Moselle en Poissons ('vissen') in Haute-Marne. Als Nederlanders zien we daar misschien niet meteen de grap van in, maar nog maar vier dagen geleden was het 1 april en als u dit blog al minstens vier jaar volgt, hebt u op 1 april 2016 kunnen lezen dat je in Frankrijk niet roept « Premier avril ! » maar « Poisson d'avril ! » Waarom dat ook al weer was, kunt u hier lezen...

volgende keer:
helpen we u uit de brand...

taf

werk
(travail à faire)

'Ja, dat nieuwe bureau bevalt me wel maar wat is dat voor een grote lichtbak?' Je kunt je afvragen of de dame in kwestie wel voldoende is voorbereid op haar werk, laat staan of ze in de huidige quarantainetoestand wel thuis kan werken...
We hebben de afgelopen maanden heel wat afkortingen de revue laten passeren en daar gaan we voorlopig een punt achter zetten. Vanaf volgende week gaan we op de zaterdag steeds een woord uit de volks- of straattaal behandelen. Het afkorten van woorden is een van de vele foefjes die gebruikt worden in die volkstaal. Het woord van vandaag is er zo een die ik zowel onder de rubriek afkortingen als onder de rubriek volkstaal kan behandelen. Ooit dacht ik dat taf een vereenvoudigde afkorting was van travail (trav' waaruit vervolgens de r is weggelaten) maar het blijkt een acroniem te zijn van travail à faire (t.à.f.). Zo van: Non, ce soir, je peux pas, j'ai du taf ('Nee, vanavond kan ik niet, ik heb nog werk te doen').

volgende keer:
is het 5 april...

famille de mots : user

abus - (s')abuser - abusif - désabusé - désabuser - désabusement - inusable - inusité - inusuel - mésuser - us - usage - usagé - usager - usance - usé - user - usité - ustensile - usuel - usuraire - usure - usurier

Waar ik na al die dagen in huis opgesloten zitten vooral naar verlang, is eens een hele dag wandelen door de natuur... en zo mijn schoenen verslijten op paden en weiden. Of ik daar dan ook het Franse kinderliedje bij zal zingen dat in feite de Franse versie is van 'een potje met vet', dat valt nog te bezien. Un kilomètre à pied, ça use, ça use, un kilomètre à pied, ça use les souliers. En dan gaat dat verder met deux, trois, quatre kilomètres enz. 'Een kilometer te voet, dat verslijt de schoenen.' User betekent namelijk niet 'gebruiken' zoals veel beginnende taalleerders denken (vanwege het Engelse to use) - dat is in het Frans (o.a.) utiliser. User is 'tot het uiterste gebruiken' ofwel 'verslijten' en usé betekent dus 'versleten'. Het is wel afkomstig van het Latijnse usus dat 'gebruik' betekent, in het Frans tegenwoordig usage. Het oude woord us voor 'gebruik' bestaat ook nog in de combinatie les us et les coutumes, 'zeden en gewoonten'.
Overigens bestaat naast user ('verslijten') ook user de dat wel 'gebruiken' betekent, maar dan meestal niet van gebruiksvoorwerpen, maar bijvoorbeeld in combinatie met violence : user de violence, 'geweld gebruiken'.
Daar bestaat ook het tegendeel van: abuser de, 'misbruiken' en het zelfstandig naamwoord abus, 'misbruik' of 'misstand'. Abusif is 'verkeerd' of 'misleidend', denk aan ons 'abusievelijk'. S'abuser is overigens niet 'zichzelf misbruiken' maar 'zich vergissen', denk aan ons 'per abuis'. Zo iemand kun je ook weer désabuser ('ontnuchteren, de ogen openen'), wat tot désabusement ('ontgoocheling, desillusie') kan leiden. Désabusé betekent ook 'ontgoocheld, uit de droom geholpen'.
Een usager is een 'gebruiker'. Waar wij zeggen dat iets 'usance' is, is dat in het Frans d'usage. Usance is een 'usantie', een periode van 30 dagen in de juridische wereld. 
Iets wat usagé is, is 'afgedragen, versleten', ook in figuurlijke zin: zo bespreek ik in dit blog ook wel eens expressions usagées, 'verouderde uitdrukkingen'.
Iets wat 'onverslijtbaar' is, is inusable. Vreemd genoeg bestaat de tegenhanger *usable in het Frans niet. Wel bestaan beide varianten usité ('gebezigd, gebruikelijk, gangbaar') en inusité ('ongebruikelijk, zeldzaam') en zo ook usuel en inusuel in dezelfde betekenissen.
Mésuser (de) is wederom 'misbruik maken (van)', een variant dus van abuser.
Een ustensile is een 'gebruiksvoorwerp, een stuk gerei'. 
Tenslotte hebben we dan nog de woorden usure, usuraire en usurier. Usure is 'slijtage, uitputting' maar ook 'woekerrente'. Met die laatste betekenis hangen usuraire en usurier samen. Usuraire is het bijvoeglijk naamwoord 'woeker-': un bénéfice usuraire bijvoorbeeld is een 'woekerwinst' en een usurier is een 'woekeraar'.

volgende keer:
hebben we nog werk te verrichten...

avoir des oursins dans la poche / dans le porte-monnaie

bron: https://www.dedexpressions.com 

op zijn geld zitten / gierig zijn
('zee-egels in zijn zak/portemonnee hebben')

Stel je voor dat we geen bankbiljetten en munten gebruikten om mee te betalen, maar zee-egels. Dan wordt het natuurlijk een stuk minder aantrekkelijk om in je broekzakken of je portemonnee te tasten, hoe goedkoop iets ook is. En daarmee laad je dan de verdenking op je dat je erg op je centen zit, dat je gierig bent...

volgende keer:
helpen we je van je stekels en doornen af...

se retrouver / être une main devant, une main derrière

geen cent te makken hebben('met één hand van voren en één hand van achteren komen te staan')

Italië is geschokt door het gebrek aan empathie van de zuinige Nederlanders, net als de Grieken dat tijdens de eurocrisis ook al waren. Zo zie je op het plaatje een volledig uitgeklede Tsipras zich beschaamd een weg banen door de Europese velden. De Venus van Milo vindt echter dat hij zich niet hoeft te beklagen, want zelfs zij kan niet eens haar schaamte bedekken met een hand van voren en een hand van achter, aangezien zelfs die haar ontbreken. Waarschijnlijk zou zij ook haar beide handen van voren houden. De uitdrukking is duidelijk geënt op mannen die in hun nakie komen te staan. 

volgende keer:
blijven wij Nederlanders nog steeds op ons geld zitten...