abandonner à son sort

aan zijn lot overlaten
('aan zijn lot in de steek laten')

In vakantietijd worden er nog altijd huisdieren aan hun lot overgelaten, al jaren worden Oekraïners en Palestijnen aan hun lot overgelaten en de lijst is nog lang niet vol.
In 1100 betekende het werkwoord abundoner nog 'de teugels laten vieren', wat nog enigszins positief klinkt, al moet ook een op hol geslagen paard zonder zijn berijder voor zichzelf zien te zorgen. Later is het werkwoord steeds meer de betekenis 'in de steek laten' gaan betekenen, aangevuld met 'het lot' betekent dat dus inderdaad dat niemand zich meer over jouw lot ontfermt. De enige die dat nog kan doen, ben je zelf als in de steek gelatene.

volgende keer:
krijgen we een klap van de pomp...

dessins humoristiques : vas-y, on te couvre

ga je gang, we dekken je!

Sinds Trump weer aan de macht is, vragen veel NAVO-landen zich af wat artikel 5 nog waard is en Oekraïne zal zich al langer afvragen wat eventuele veiligheidsgaranties van Europa betekenen. Misschien zou on se couvre ('we dekken onszelf') eerlijker zijn dan on te couvre...

volgende keer:
laten we u aan uw lot over...

rester à l'ombre

blijf in de schaduw

'Ik had haar/hem nog gezegd in de schaduw te blijven!'

... maar ja, wij zijn geobsedeerd door de waan van de dag en de klimaatverandering is weer helemaal op de achtergrond geraakt terwijl grote delen van Europa en Amerika, waaronder Frankrijk, geroosterd worden door extreem hoge temperaturen.

Iemand zin in een gebraden kippetje?

volgende keer:
zoeken we dekking...

grincer des dents

knarsetanden / tandenknarsen
('knarsen met de tanden')

De een noemt het 'knarsetanden', de ander 'tandenknarsen', in het Frans zeg je 'knarsen met de tanden'. Grincer betekent 'knarsen' en 'piepen' en als je dat met je tanden doet, kook je van binnen (van woede) of huiver je. 

volgende keer:
voelen we ons kiplekker in de hitte...

un coup de Trafalgar

een vuile/smerige streek
('een slag van Trafalgar')

Het was 21 oktober 1805 in de Atlantische Oceaan in de buurt van de kaap van Trafalgar in Zuid-Spanje tussen Cádiz en Tarifa. Een Frans-Spaanse coalitie van 33 schepen (18 Franse en 15 Spaanse) en 2600 kanonnen stuit op de Engelse vloot van admiraal Nelson met (slechts) 27 schepen en 2200 kanonnen.

Nelson, die een oog en een arm mist, hanteert een ongebruikelijke tactiek om de vijand aan te vallen. Hij isoleert en entert enkele schepen aan het begin en eind van de Frans-Spaanse vloot. Napoleon is verrast en hij verliest 22 schepen, waarvan 13 Franse. Er vallen meer dan 4.000 doden en 3.000 gewonden. En hoewel Nelson het grootste offer brengt - hij sneuvelt in de strijd - verliest de Engelse vloot 'slechts' 400 bemanningsleden en betreurt 1200 gewonden. 
Het is de eerste nederlaag van Napoleon en zijn vloot loopt zoveel schade op dat hij zijn invasieplannen voor Engeland moet vergeten en hij de Franse koloniën ook niet meer kan beschermen.

In Londen werd een groot plein naar Trafalgar vernoemd om de sluwe Nelson te eren, maar aan de andere kant van het kanaal wordt de naam Trafalgar alleen in negative zin gebezigd in de uitdrukking van vandaag om een smerige streek uit te drukken.

volgende keer:
gaan we knarsetanden... of tandenknarsen... 

tirer le bon numéro

een lot uit de loterij
('het goede nummer trekken')

Het nummertje in deze uitdrukking verwijst niet naar een gokspel als roulette, maar naar de militaire dienst. Tot het eind van de achttiende eeuw bestond er geen dienstplicht in Frankrijk. Maar alle mannen tussen de 18 en de 40 jaar konden voortdurend worden opgeroepen. Als dat echter niet goed uitkwam vanwege je studie of je gezin, dan kon je je laten vervangen door iemand anders daarvoor te betalen. Tijdens de Franse Revolutie vond men dat echter schandalig, want op deze manier konden de rijkeren altijd hun leven redden en moesten minder gefortuneerden dienen als kanonnenvoer. Daarom werd in 1798 een loterij ingesteld. Als je een goed nummer trok, hoefde je niet ten strijde te trekken. Trok je het verkeerde nummer, dan was je de pineut. Toch kon je ook dan nog altijd tussen de 400 en 900 francs betalen om je te laten vervangen. Deze praktijk duurde voort tot 1905. 

volgende keer:
gaan we naar Londen...

rester en ces quatre murs

vertrouwelijk blijven
('in/binnen deze vier muren blijven')

Tijdens de NAVO-conferentie in Den Haag zijn veel maatregelen genomen om te voorkomen dat er wordt afgeluisterd. Zo is er alleen bekabeld internet en geen wifi. Wat tussen de vier muren van een vertrek van het congresgebouw wordt gezegd moet ook tussen die vier muren blijven. Maar het is een groot gebouw en er lopen veel mensen rond. Het is maar de vraag of alles zo vertrouwelijk kan blijven als de bedoeling is. Ruim vijftig jaar geleden werd ik zelf ondervraagd in de grote zaal van het centrum dat nu World Forum heet. Heel Nederland kon gewoon meekijken naar de aflevering van KRO's Klassewerk met als thema Spanje...

volgende keer:
gaan we lootjes trekken...

partir en brioche

mislukken / uiteenvallen
('vertrekken als brioche')

Brioche is het zoete brood waarvan Marie-Antoinette gezegd zou hebben dat het Parijse volk het maar moest eten als ze geen brood meer hadden  - zou - want ze heeft het helemaal niet gezegd, het is een broodje-aap-verhaal dat nog tijdens haar leven verspreid werd terwijl ze in de Conciergerie in Parijs gevangen zat. De Engelstaligen hebben er vervolgens 'cake' van gemaakt om nog eens extra te onderstrepen hoe losgeslagen van de werkelijkheid de gehate Oostenrijkse teef (l'Autrichienne) was. Behalve 'Oostenrijkse teef' werd ze ook wel Madame Déficit ('Mevrouw Staatsschuld') genoemd. 
Maar met Marie-Antoinette heeft de uitdrukking van vandaag niets te maken, wel met een merkwaardige traditie in de Opéra de Paris in de negentiende eeuw. Daar moest voor iedere vergissing of onhandigheid die tijdens een voorstelling werd begaan een kleine boete worden betaald. Van het geld dat daarmee werd opgehaald werden voor de musici brioches gekocht...

volgende keer:
blijft tussen deze vier muren...

vue sur le porc

uitzicht in de Varkensbaai?

'Ik had het u toch gezegd: huis met uitzicht op het varken!'

Er valt niets op af te dingen, de woorden port ('haven') en porc ('varken') worden nu eenmaal exact hetzelfde uitgesproken...

volgende keer:
zijn we weg van (als) een broodje...

voleurs de salade

sladieven

- Bob, weet je wat we doen met sladieven?

- We kropsla!

Dit slaat natuurlijk nergens op, totdat je het hardop leest. Laitue ('kropsla') klinkt net als les tue ('doden ze') en dan wordt het:

- Bob, weet je wat we doen met sladieven?

- We doden ze!

volgende keer:
genieten we van het uitzicht...

piqué de la tarentule

peper in zijn reet (hebben)
('gestoken door de tarantula')

De uitdrukking lijkt een beetje op ons 'als gestoken door een wesp', maar daar zit ook de connotatie van 'hevig geïrriteerd' bij, terwijl het bij de Franse uitdrukking er meer om gaat dat je geen rust in je benen hebt. Natuurlijk zal niemand de beet van een tarantula onberoerd laten. De uitdrukking kan ook iemand aanduiden die een enorme bevlieging heeft voor iets, ook weer duidelijk zonder de connotatie "geïrriteerd" of het zou bij de ander zijn die het overmatige enthousiasme met lede ogen aanziet.

volgende keer:
slaan we ergens een slaatje uit...

sombrer dans la folie

gek/dement worden
('in dwaasheid wegzinken')

Deze uitdrukking verscheen halverwege de negentiende eeuw (net als het portret hiernaast) in de Franse taal en wordt vooral in de literatuur gebezigd. 

volgende keer:
worden we gebeten door een spin...

bien bas choit qui trop haut monte

hoogmoed komt voor de val
('heel lag valt die te hoog stijgt')

Aan de zinsbouw en woordkeus zie je meteen dat het spreekwoord al lang bestaat. Zo is het werkwoord choir ('vallen') al eeuwen niet meer in gebruik en vervangen door het modernere tomber. Het bestaat nog wel in het afgeleide zelfstandig naamwoord chute ('val') dat we in onze taal weer kennen in parachute ('(bescherming) tegen val(len)'). Was Icarus die met zijn met was en veren vervaardigde vleugels in zijn jeugdige overmoed steeds hoger ging vliegen uitgerust met zo'n parachute dan was hij niet zo ongelukkig ten val gekomen. Als er iets is waar de Griekse goden geen respect voor hadden, dan was het hubris, 'overmoed'. Niemand moest denken dat ze zich konden meten met de goden, dat was de hoogst mogelijke misdaad. Tja, ze hadden wel een zeker egoprobleem, kun je nu constateren, of is dat te hoogmoedig van mij? 

volgende keer:
worden we langzaam gek...

jouer sa dernière carte

zijn laatste troefkaart uitspelen / een uiterste poging wagen
('zijn laatste kaart spelen')

Misschien is 'troefkaart' te positief geformuleerd. Dat is namelijk je beste kaart die je bewust tot het laatst kunt bewaren. Het is maar de vraag of je überhaupt nog over zo'n troefkaart beschikt als het eindspel daar is. Bij de laatste kaart die je hebt komt het erop aan, troefkaart of niet, je zet je laatste middelen in en waagt een uiterste poging om het spel te winnen. Dat, en dan figuurlijk...

volgende keer:
komen we hoog ten val...

bonne renommée vaut mieux que ceinture dorée

een goede naam is belangrijker dan geld
('goede reputatie is meer waard dan vergulde riem') 

Dit spreekwoord dateert uit de Middeleeuwen. De gouden ceintuur is in feite een metonymia: aan de broekriem hing de geldbeurs gevuld met goude munten en daarmee is het weer een metafoor voor rijkdom. Maar onder de heerschappij van koning Lodewijk de Achtste (1187-1226) werd met de ceinture dorée niet meer de rijkdom maar de deugd aangeduid en de koningin verbood daarom vrouwen van lichte zeden nog langer deze ceintuur te dragen. Daarmee kreeg het spreekwoord een nieuwe connotatie: je kon wel proberen deugdelijkheid uit te stralen, maar dat wil nog niet zeggen dat je een smetteloze reputatie hebt.

volgende keer:
spelen we onze laatste kaart uit...

viande pour retraités et smicards

vlees voor gepensioneerden en minimumloners

Vlees voor mensen met een krappe beurs...
in dit geval gepensioneerden (retraités, lett. 'mensen die zich teruggetrokken hebben') en minima (smicards).

Misschien moet ik het woord smicard nog even nader toelichten. Het is afgeleid van het acroniem SMIC dat staat voor salaire minimum interprofessionnel de croissance. Het achtervoegsel -ard is hetzelfde als in het Nederlands -er of -erd of -aard, en heeft meestal een negatieve betekenis. 

volgende keer:
denken we aan onze reputatie...

dessins humoristiques : verre vide

leeg glas

- Uw glas is leeg. Wilt u er nog één?

o Wat moet ik met twee lege glazen?

volgende keer:
hebben we vlees voor de kleine portemonnee...

dans le feu de l'action

in het heetst / de hitte van de strijd
('in het vuur van de handeling/actie')

'Vuur' staat figuurlijk voor 'opwinding, enthousiasme'. Je kunt iets met vuur verdedigen, vurig voorstander zijn van iets, in vuur en vlam staan voor iets en ga zo maar door. In het vuur van de handeling betekent dus als de opwinding over iets zijn hoogtepunt bereikt.

volgende keer:
is ons glas leeg...

dire la bonne aventure

de toekomst voorspellen
('het goede avontuur zeggen')

Waarzeggerij - of het nou met kaarten gaat of via handlezing - is al zo oud als de mensheid. Wij willen nu eenmaal graag weten wat ons te wachten staat. Aan de uitdrukking kun je ook zien dat het al lang bestaat, want het woord aventure betekende in de elfde eeuw (maar liefst tien eeuwen geleden dus) nog 'het lot, de lotsbestemming' voordat het de huidige betekenis kreeg. 

volgende keer:
begeven we ons in het vuur...

couper le mal à la racine

het probleem bij de wortel aanpakken
('het kwaad bij de wortel afhakken')

Wie bijvoorbeeld onkruid wil verwijderen, moet de plant met wortel en al uit de grond trekken, anders groeit het binnen de kortste keren weer opnieuw. Bij een stevige boom is inmiddels groffer geschut nodig en dat maakt het dus ook moeilijker om het probleem bij de wortels aan te pakken. Toch is het de enige manier als je echt definitief van het probleem af wilt zijn.

volgende keer:
gaan we op avontuur...

asseoir son autorité

zijn gezag doen gelden / opdringen
('zijn gezag neerzetten')

Wij kennen tegenwoordig vooral het wederkerende werkwoord s'asseoir ('gaan zitten', vergelijk ook het wederkerende Duitse sich setzen) dat letterlijk 'zich neerzetten' betekent. Je kunt ook iets overgankelijk en figuurlijk neerzetten, zoals je gezag. Sommige niet nader te noemen machthebbers hebben daar klaarblijkelijk geen enkele moeite mee.

volgende keer:
pakken we het kwaad bij de wortel aan...

aller sur le pré

het strijdperk betreden / met elkaar in duel gaan
('de wei op gaan')

Heel strijdvaardig klinkt het niet echt, 'de wei op gaan', maar in de twaalfde eeuw klonk het waarschijnlijker, althans in Parijs. Daar had je de Pré-aux-Clercs (lett. 'de klerkenwei') die fungeerde als kinderspeelplaats. De geestelijken in de aangrenzende kerk stoorden zich erg aan het lawaai van de spelende kinderen, waardoor er veel onrust ontstond. Vaak betraden de geestelijken het speelveldje om te proberen een eind te brengen aan alle onrust.

volgende keer:
laten we ons gezag gelden...

dessins humoristiques : végétarien par procuration

vegetariër bij volmacht

'Als ik vlees eet van een rund dat zelf alleen gras en granen heeft gegeten, dan ben ik eigenlijk vegetariër bij volmacht'.

volgende keer:
gaan we de wei op...

dessins humoristiques : la vaisselle

weg van de gebaande paden

- Ah, Martine! Ik zou graag naar een plaats willen gaan waar ik nog nooit geweest ben en iets doen wat ik nog nooit gedaan heb.

- Nou, ga naar de keuken en doe de afwas, Martin !

bonus: wie ziet de spelfout?

volgende keer:
worden we vegetarisch...

prendre (ramasser) une pelle

op je gezicht gaan / afgaan / bot vangen
('een schep pakken / oprapen')

Je kunt ook een gamel/eetketeltje (ramasser une gamelle) of een jasje (ramasser une veste) pakken of oprapen, in alle gevallen loopt het niet goed af. De uitdrukking dateert uit de negentiende eeuw en komt uit de wielersport. Als je al fietsende een etensbakje of een vestje aanpakt kun je als je onvoorzichtig bent lelijk ten val komen. Waarom iemand je een schop aan zou bieden is niet duidelijk, misschien is dat woord gewoon in de uitdrukking terechtgekomen omdat het rijmt op gamelle maar zeker weten doen we het niet...

volgende keer:
doen we de afwas...

prendre les devants

het voortouw nemen / vooruitgaan / vóór zijn
('de voorkanten nemen')

De uitdrukking van vandaag komt uit de wereld van de jacht. Het gaat om het moment dat jagers vooruitrijden op zoek naar een dier zodra de sporen die ze volgen ophouden. Daarmee word je dus in feite een verkenner van het ongewisse. De betekenis van de uitdrukking breidde zich snel uit naar andere terreinen waarop iemand het voortouw kon nemen en voor de troepen uitreed.

volgende keer:
nemen we een schep ter hand...

les cordonniers sont (toujours) les plus mal chaussés

'schoenmakers hebben altijd de slechtste schoenen'

Je ziet er overal voorbeelden van: schoenmakers die voor hun klanten de mooiste schoenen maken en zelf rondlopen op versleten oude exemplaren of artsen die iedereen van goed advies voorzien maar zelf roken als een schoorsteen of te vaak diep in het glaasje kijken. Het Franse gezegde is afkomstig uit het beroemde werk Essais van de renaissancistische filosoof Michel de Montaigne.

volgende keer:
nemen we het voortouw...

essorer la poignée

plankgas geven
('de hendel uitwringen')

De uitdrukking van vandaag is waarschijnlijk afkomstig uit de motorsport waar je geen plankgas geeft door het gaspedaal in te duwen maar door een hendel (poignée) naar je toe te halen. Essorer betekent 'uitwringen', waarbij je natte was dus zo krachtig mogelijk draait dat het zo veel mogelijk water verliest. Het zou zowel naar uitwringen met de was als naar centrifugeren kunnen verwijzen. In dat laatste geval maakt de centrifuge ook het geluid van een motor.

volgende keer:
inspecteren we ons schoeisel...

avoir des oeillères

oogkleppen op hebben

Paarden (en veel mensen) raken snel in paniek door wat er om hen heen gebeurt. Om zich goed op hun taak te laten concentreren (bijvoorbeeld rustig hun weg vervolgen tijdens een officiële optocht) doet men hen vaak oogkleppen op zodat ze niet zien wat er zich allemaal om zich heen afspeelt maar ze hun blik kunnen richten op het parcours dat ze moeten lopen. Als mensen figuurlijke oogkleppen op hebben, dan heeft niet iemand anders daarvoor gezorgd, maar maken ze zelf bewust de keuze niet te willen zien wat zich recht voor hun ogen afspeelt...

volgende keer:
geven we plankgas...

dessins humoristiques : une page de calcul mental

hoofdrekenen

- Wat heeft dit te betekenen, deze lege bladzijde?

- Dat is een blaadje hoofdrekenen.

volgende keer:
hebben we oogkleppen op...