panneaux insolites : chien de garde en pré-retraite

waakhond met vervroegd pensioen

pas op (voor) de hond!

Kennelijk hoef je hier niet meer op te passen voor de hond. Misschien moet je nu op de hond passen? Waartoe het bord precies uitnodigt is niet duidelijk...

volgende keer:
krijgt u plaatjes te zien van Épinal...

français de la rue : keum (mec)

Sibeth Ndiaye woordvoerster van de regering:
'Ik heb natuurlijk gelogen over de geruchten van
vermoeidheid die er over je rondgaan. Ik heb gezegd:
'hij is kassiewijle, die gozer!'

gozer / vent / man

Toen in 2017 de Franse politica Simone Veil overleed, veroorzaakte regeringswoordvoerster Sibeth Ndiaye enige opschudding doordat zij het nieuws van het overlijden van de politica aan een journalist via een sms  zou hebben bevestigd met de woorden: 'Yes, elle est dead, la meuf', zoiets als 'Ja, die griet is kassiewijle'. De beschuldiging bleek overigens onterecht.
Zoals meuf verlan is van femme (omgekeerde lettergrepen via fem - me(u) naar me(u) - fe en dan afgekort tot meuf), zo is keum de verlan-versie van mec (van mec-que naar que-me en dan herspeld tot keum).
Het woord mec zelf is al lange tijd (sinds halverwege de negentiende eeuw) een straattaal-alternatief voor homme en garçon en lijkt zich te hebben ontwikkeld als verkorte vorm van maquereau (vroeger uitgesproken als mequereau) dat 'pooier' betekent. Die negatieve connotatie is inmiddels wel van mec verdwenen: als iemand het over mon mec heeft, dan denkt niemand meer aan prostitutie. Dat is ook niet het geval met de verlan-variant keum. Wel klinkt deze laatste variant een stuk groffer dan het ingeburgerde mec. 

volgende keer:
passen we op (voor) de hond... 

famille de mots : terrasse

terrasse - terrasse-jardin - terrassement - terrasser - terrassier

Overal worden de voorbereidingen getroffen, velen zien er reikhalzend naar uit, er verschijnen al reserveringsapps... over twee dagen gaan de terrassen weer open. Ik heb nog geen kaartje (wel een bioscoopkaartje en twee museumkaartjes trouwens)... dus voorlopig ben ik aangewezen op mijn balkon.
Het woord terrasse komt uiteraard van terre ('aarde') en heeft dezelfde betekenissen als in onze taal. Het kan ook 'grondwerk', 'bovenkant van een voetstuk' en 'onpolijstbaar deel van steen' betekenen. 
Een terrasse-jardin is een 'terrastuin'. Een terrassement is een ander woord voor 'grondwerk' en het kan ook staan voor een 'ophoging, aarden wal'. Des travaux de terrassement zijn 'graafwerkzaamheden'. 
Terrasser betekent 'op de grond werpen, vloeren'. Figuurlijk kan het ook 'diep schokken, verslagen achterlaten' betekenen. Het kan ook 'grondwerkzaamheden verrichten' betekenen, de werkzaamheden van een terrassier, een 'grondwerker'.
Een kleine woordfamilie vandaag, maar o, wat zien we er naar uit...

volgende keer:
draaien we een kerel om...

casser la croûte/la graine

schaften/lunchen
('de korst/de graankorrel breken')

Nog enkele dagen voor de restaurants voorzichtig openen, zullen we zelf nog voor een lunchpakket (casse-croûte) moeten zorgen. En waar we dat nu meestal alleen moeten doen, of in ieder geval op anderhalve meter afstand, was dat vroeger een sociale gebeurtenis. De uitdrukking luidde aanvankelijk casser la croûte avec quelqu'un, 'met iemand het brood/de broodkorst breken'. Uiteraard brak en deelde je dat brood met de bedoeling het ook op te eten, en vervolgens is het brood voor alle etenswaren gaan staan. Overigens wordt er over de variant met de graankorrel wel beweerd dat het hier niet ging om la graine (de 'graankorrel') maar om le grain (de raisin, 'de druivenpit') en daarmee dus om het tot voor kort onmisbare glaasje wijn dat een Franse lunch begeleidde...

volgende keer:
pikken we een terrasje...

réchauffer un serpent dans son sein

een adder aan zijn borst koesteren
('een slang aan haar borst verwarmen')

Een slang is een koudbloedig dier dat als het koud wordt als het ware verdooft, geheel inactief wordt. Zou je het dier echter aan je borst verwarmen, dan zal het - eenmaal actief - niet aarzelen je te bijten. Stank voor dank...

volgende keer:
gaan we schaften...

à bouche que veux-tu

naar hartenlust / mijn liefje, wat wil je nog meer?
('aan mond wat wil je?')

Deze uitdrukking bestaat sinds halverwege de zeventiende eeuw en had aanvankelijk alleen betrekking op eten: wat kon een mond die alles naar binnen werkte wat ze maar wilde, nog meer wensen? De betekenis heeft zich in de loop der eeuwen uitgebreid naar alles wat men zich wensen kan en bestaat vooral in de combinatie met être: être à bouche que veux-tu betekent 'alles hebben wat je hartje begeert' en met traiter ('behandelen'): traiter quelqu'un à bouche que veux-tu ('iemand alles geven wat hij/zij wenst' of 'iemand doen smullen'. En o ja, je kunt ook iemand embrasser à bouche que veux-tu...

volgende keer:
gaan we een slang opwarmen...

moucher quelqu'un

Heb je geen zakdoek? Nee, ik lap
de traditie aan mijn laars (ik maak een
lange neus naar de traditie)

iemand een uitbrander geven / iemand de mantel uitvegen / op zijn nummer zetten
('iemand (de neus) snuiten')

Moucher in de betekenis 'een uitbrander geven' komt voor het eerst voor in de beroemde middeleeuwse klucht La Farce de Maître Pathelin maar hoe de betekenis van 'zijn neus snuiten' is verschoven naar 'op zijn nummer zetten' is niet duidelijk. Je wilt iemand het zwijgen opleggen en inderdaad is het onmogelijk om te praten terwijl je je neus snuit, maar of daar nou de verklaring ligt? Stof voor nader onderzoek...

volgende keer:
mijn liefje, mijn liefje, wat wil je nog meer?

panneaux insolites : soulagement sur la voie publique

Voetgangers, pissen aan de overkant

wildplassen bij de buren

Misschien kan iemand bij mij deze lacune vullen, maar ik ken in het Frans niet één woord dat de lading van ons 'wildplassen' zo mooi dekt. Het zou zo maar kunnen dat wij hier een plastisch woord voor hebben omdat het verschijnsel bij ons meer voorkomt dan in Frankrijk, aangezien in ons land vrijwel nergens openbare toiletten te vinden zijn en de weinige die er zijn nu in coronatijd zelfs overal gesloten zijn, waardoor ook in de duinen en plantsoenen overal wordt wildgeplast, of misschien zelfs overal wild wordt geplast. Tja, wat doe je ertegen als er nergens een openbaar toilet te vinden is? Je kunt het mensen niet kwalijk nemen dat ze toch ergens hun behoefte moeten doen (se soulager, in officiële stukken kwam ik wel de term soulagement sur la voie publique, 'zijn behoefte doen op de openbare weg' tegen). Maar dan wel bij de buren aan de overkant, alstublieft...

volgende keer:
krijgt u een uitbrander...

français de la rue : c'est la hess !

dat is een ramp

Als iets de hel voor je is, pure ellende, een complete ramp, dan kun je verzuchten: c'est la hess en al probeert mijn spellingchecker voortdurend de eerste letter van het woord in een hoofdletter te veranderen, het heeft niets met die vroege plaatsvervanger van Hitler te maken die plotseling in een vliegtuig opdook in Engeland om vervolgens decennialang te worden opgesloten in de gevangenis van Spandau, maar alles met het Arabische woord hess dat 'de wil om kwaad te doen' betekent, iets wat Rudolph Hess vast ook wel in de schoenen geschoven kon worden. Hoe dan ook, het is een ramp...

volgende keer:
gaan we wildplassen bij de buren...

famille de mots : sec

assèchement - assécher - desséchant - dessèchement - dessécher - sec - séchage - sèche - sèche-cheveux - sèche-linge - sécher - sécheresse - sécherie - sécheur - sécheuse - séchoir

Hoewel het dagelijkse nieuws over de coronacrisis ons blijft overspoelen, is die andere grote(re) waarheid misschien even op de achtergrond gekomen, maar daarom nog niet afwezig: het klimaat blijft nog steeds ernstig ontregeld en een volgende periode van droogte is al weer een feit. Het Franse woord voor 'droog' is sec. De vrouwelijke vorm van dat bijvoeglijk naamwoord is sèche en het zelfstandig naamwoord sèche is een zandbank die bij eb droogvalt. Het kan in informeel taalgebruik overigens ook een sigaret aanduiden, of een 'ra' in de scheepvaart en als de slager het woord in de mond neemt, heeft hij het over het 'besterven van vlees'.
Het werkwoord ('drogen') is sécher. Dat kan zowel overgankelijk als onovergankelijk gebruikt worden en heeft ook enkele figuurlijke betekenissen. Zo kan het ook staan voor 'dichtslaan' bij een examen of spreekbeurt of 'verzuimen': sécher un cours betekent 'een uurtje spijbelen'. Het proces van drogen is le séchage en een periode van droogte is une sécheresse. Figuurlijk kan dat ook 'koelheid, ongevoeligheid' of 'dorheid, strengheid' betekenen. Een sécherie is een 'drogerij, droogkamer', bijvoorbeeld voor vis. 
Een sécheur is een 'droogtoestel' of 'droogapparaat' en een sécheuse een 'wasdroger' of 'droogmachine'. Een séchoir is een 'droogplaats' of een 'droogrek'. Een séchoir rotatif is een 'droogtrommel'. 
Een sèche-cheveux is een 'haardroger' of 'föhn' (of een 'droogkap' bij de kapper) en een sèche-linge een 'wasdroger'. 
Assécher is zowel 'droogvallen' (in de scheepvaart) als 'droogleggen, afwateren' en 'leegpompen'. Het bijbehorende zelfstandig naamwoord assèchement betekent 'drooglegging, afwatering'. 
Dessécher betekent 'uitdrogen' en '(doen) verschrompelen, vermageren' en figuurlijk ook 'ongevoelig worden/maken, verharden'. Zo kan ook dessèchement zowel 'uitdroging, opdroging' als 'hardheid, ongevoeligheid' betekenen en het bijvoeglijk naamwoord desséchant 'uitdrogend, opdrogend' en 'dor makend'.
Laten we hopen op wat nachtelijke buitjes...

volgende keer:
beleven we een ramp...

nager entre deux eaux

schipperen / tussen de klippen door zeilen
('tussen twee wateren zwemmen')

Onze school had het goed voor elkaar op papier. Het is natuurlijk schier onmogelijk om goed onderwijs te bieden in deze coronacrisis, en dan is een duidelijke keuze de minste van twee kwalen. We zouden tot het eind van dit schooljaar doorgaan met de online lessen. Er werd geïnvesteerd in schoollicenties, online cursussen om steeds beter onderwijs op afstand te organiseren, schakeldagen op school om plannen te maken voor de lange termijn en vanaf 2 juni zou de school vijf weken opengesteld worden om de leerlingen in verantwoorde groepen te ontvangen om toetsen te maken. We hadden alles voor elkaar en dan vertelt onze premier een week voor de openstelling ineens tussen neus en lippen door dat het natuurlijk niet zo kan zijn dat de scholen alleen voor toetsen en mentoruren open mogen gaan, maar dat er ook fysieke lessen moeten worden gegeven met anderhalve meter afstand (let wel, op onze school moet je in niet-coronatoestanden al stagediven om met 31 puberlijven in een kippenhok als docent bij de leerlingen achterin te komen, dus dat betekent dat die klassen in vier klassen verdeeld moeten worden). 
Om mijn leerlingen op de eindtoets voor te bereiden heb ik hen weekopdrachten gegeven waarvoor ze 'procespunten' kunnen krijgen die meetellen voor die eindtoets. Daardoor blijven zij op een zinvolle manier bezig. Het verplicht mij tot  zeer intensieve individuele feedback online. Maar door de woorden van de premier is de schoolleiding in één dag weer overstag gegaan en nu moet ineens alles tegelijk: toetsen afnemen, online lessen geven én fysieke lessen op school. Op die manier zeilen we door de klippen door om iedereen en niemand tevreden te stellen. Ik vrees dat we tegen de klippen op zeilen. Ik heb er vannacht in ieder geval totaal niet van geslapen. Die intensieve feedback zal ik grotendeels moeten laten varen, want daar heb ik uiteraard geen tijd meer voor als ik ook moet surveilleren én fysiek les geven aan opgedeelde klassen. En hoeveel stof kun je 'behandelen' (overigens een zeer verouderd begrip in een vaardigheidsvak als een taal, waarin leerlingen vooral zelf bezig moeten zijn met de taal) als je dat op vier of vijf momenten per klas moet doen? 
Ik weet dat dit blog geen podium is voor dit soort discussies en misschien word ik gewoon oud en minder flexibel, maar dit zwalkende beleid waarmee op het laatste moment ineens goed gefundeerde plannen overboord worden gegooid en met één uitspraak of pennenstreek professionals worden verplicht tussen twee wateren door te zwemmen, vind ik buitengewoon demotiverend en onverstandig. Tot overmaat van ramp kan ik als gevolg van een extra beveiliging  niet meer bij de online schoolbestanden, waardoor het nakijken van online ingeleverde opdrachten en het voorbereiden van online lessen helemaal onmogelijk is geworden. Daardoor ben ik op deze Hemelvaartsdag dus eigenlijk verplicht iets te doen wat voor een docent in het voortgezet onderwijs een onmogelijkheid is: een vrije dag nemen. Help, hoe moet dat?...

volgende keer:
krijgen we te kampen met droogte...

faire du ramdam

trammelant maken / de boel op stelten zetten / herrie schoppen
('ramdam maken')

Zoals je op het plaatje kunt constateren bestaan er in de volkstaal veel manieren om hetzelfde uit te drukken: naast faire du ramdam kun je ook du boucan, du barouf of du raffut maken.
Toen het woord ramdam eind negentiende eeuw in de Franse taal verscheen, betekende het 'nachtelijke geluidsoverlast'. Vanaf die tijd werd in Frankrijk ook steeds vaker het nachtelijke suikerfeest gevierd ter afsluiting van de ramadan (waar het woord ramdam een verbastering van is), dit jaar overigens voorzien voor a.s. zaterdag/zondag. Dat die feestelijkheden ter afsluiting van een periode van vasten gepaard gingen/gaan met al even feestelijk lawaai is uiteraard begrijpelijk, maar kan storend zijn voor diegenen die er geen deel aan hebben. Tegenwoordig is de betekenis van ramdam uitgebreid naar algemene trammelant en herrie.

volgende keer:
gaan we zwemmen...

chanter en yaourt

jabbertalk zingen
('in yoghurt zingen')

Kleine kinderen hoor je het bij ons nog wel eens doen, bij de Fransen wil dat soms wat langer duren omdat voor hen de Engelse taal net zo moeilijk is als de Franse voor ons... het gaat om het verschijnsel dat mensen een andere taal (meestal Engels) fonetisch proberen na te zingen zonder te begrijpen wat ze eigenlijk zeggen/zingen. Het kan overigens ook in je eigen taal en dat komt ook bij ons tot op hogere leeftijd voor: als een heel gezelschap een lied inzet waarvan jij helaas de tekst niet of nauwelijks kent, dan kun je dat lied ook 'in yoghurt' meezingen, door goed te luisteren terwijl je zingt en de klanken die je opvangt bij benadering mee te zingen.

volgende keer:
krijgen we de ramdam...

haut le pied

een fluitje van een cent / een makkie
('de voet omhoog')

Als je gaat rennen, moet je je voeten hoger optrekken. Aanvankelijk werd iemand die zich snel uit de voeten kon maken haut le pied genoemd en iets later werd het ook gezegd van paarden die zonder berijder en zonder ze in te spannen naar de stal werden teruggebracht. Toen in de mijnbouw ook paarden werden ingezet om de met erts gevulde mijnkarren te trekken noemde men het haut le pied als ze met een lege kar terugkwamen, aangezien dat voor hen een stuk makkelijker lopen was en ze dus sneller vooruitkwamen. In de negentiende eeuw werd het ook van treinen (en locomotieven) gezegd die zich zonder passagiers over het spoor verplaatsten. En nu kan het dus gezegd worden van alles wat weinig tot geen inspanning vereist.

volgende keer:
gaan we in yoghurt zingen. Hoe zou dat klinken?

panneaux insolites : ralentir papillons

langzamer rijden
vlinders

vaart minderen, spaart vlinderen

Nu de coronacrisis ons dwingt tot een minder jachtig bestaan, krijgen we misschien ook meer oog voor het lichtere en zachtere, het kwetsbare en het vluchtige in ons bestaan. Laten we ons onthaasten en vaart minderen om van de natuur te genieten, zoals toevallig voorbijfladderende vlinders...

volgende keer:
is een fluitje van een cent...

français de la rue : go / gonzesse

We gaan toch zeker geen meidendingen leren!

meid / meissie / chick

Gelukkig hebben we in onze westerse maatschappij flinke inhaalslagen gemaakt op het gebied van de gelijkberechtiging van mannen en vrouwen, maar we zijn er nog steeds niet en taal en cultuur verraden dat vaak op pijnlijke wijze. Mannelijke eigenschappen worden nog altijd doorgaans als positief gezien, vrouwelijke negatief. Dat gaat zelfs zo ver dat we van een vrouw kunnen zeggen dat 'ze haar mannetje staat' of 'de broek aanheeft' en laten wij mannen elkaar geen mietje noemen, we zijn toch geen wijf? Vraag kleine kinderen om een dokter, een advocaat of een loodgieter te tekenen en ze tekenen een man en een secretaresse is toch echt een beroep met minder gezag dan een secretaris. Vaak ook werden (worden?) vrouwen gezien als een afgeleide van de man, een kleinere (minderwaardige?) versie. God schiep eerst Adam en gebruikte een rib van hem om daar Eva uit te scheppen. Guus, Piet en Koos zijn stoere mannennamen, Guusje, Pietje en Koosje zijn meisjes. Zelfs dames onderling hebben nog wel eens de neiging om onderscheid te maken tussen hun mannelijke collega's en hun vrouwelijke collegaatjes.
Vorige week zagen we nog dat ons woord 'flikker' voor 'homoseksueel' waarschijnlijk afgeleid is van een woord dat letterlijk vertaald 'jongetje' betekent, maar waarmee een 'meisje' bedoeld wordt, zoals in het Zweedse flicka  ('meisje') van het Germaanse flick ('kerel'). Iets soortgelijks is aan de hand met het Franse gonzesse (tegenwoordig meestal afgekort tot go) voor 'meisje'. Het is namelijk een verkleinwoord van de mannelijke variant gonze ('kerel, vent') dat nu vooral nog regionaal gebruikelijk is en afkomstig is van het Italiaanse gonzo ('boer'). Het Franse gonze wordt overigens ook nog gebruikt in de betekenis van 'pot, lesbische vrouw', want zoals iedereen weet (ahum) zijn lesbische vrouwen natuurlijk eigenlijk gemankeerde mannen, net als homoseksuele mannen, want die lijken zoals we allemaal weten (ahum) op vrouwen. Ze zijn bijvoorbeeld overal bang voor. Zo kwam ik ergens het volgende zinnetje tegen: T'as peur d'un teckel ? Ma parole, t'es une vraie gonzesse ! ('Ben je bang voor een teckel? Mijn God, je bent echt een wijf!')
Ja, vrienden en vriendinnen, er is nog werk aan de winkel...

volgende keer:
houden we een pleidooi voor de zachtheid in onze maatschappij...

famille de mots : lance

Trump wil de economie weer aanjagen.
'Kom, kom, het ergste hebben we achter ons...
... het wordt tijd om weer aan het werk te gaan.
Nergens voor nodig om psychotisch te worden!'

élancé - élancement - (s')élancer - lançage - lance - lancé - lance-bombes - lance-flammes - lance-fusées - lance-grenades - lance-harpon - lancelet - lancement - lance-missiles - lancéolé - lance-pierres - lancer - lance-roquettes - lance-satellites - lance-torpilles -  lancette - lanceur - lanceuse - lancier - lancinant - lançon - relance - relancer

Het basiswoord van deze familie is lance dat 'lans' of 'speer' betekent. Afgeleide betekenissen zijn 'spuitstuk', 'lancet' (medisch) en 'pennetje aan het slot van sieraden'. Lancer betekent letterlijk 'werpen' en in deze betekenis komt het werkwoord als eerste deel voor in vele combinaties die wij met -werper kennen: een lance-bombes is een 'bommenwerper', een lance-flammes een 'vlammenwerper', een lance-fusées een 'raketwerper', een lance-grenades een 'granaatwerper', een lance-harpon een 'harpoenkanon', een lance-missiles een 'afschietinrichting voor geleide projectielen', een lance-pierres een 'katapult', een lance-roquettes een 'bazooka', een lance-satellites een 'lanceerraket voor satellieten' en een lance-torpilles een 'torpedobuis'. 
Het moge dus duidelijk zijn dat lancer behalve '(af)werpen' ook 'lanceren' betekent, ook in de figuurlijke betekenis van 'in beweging zetten' en 'op de markt brengen'. Vandaar dat op het plaatje relancer l'économie wordt gebruikt in de betekenis van 'de economie weer in beweging brengen' en dat kun je o.a. doen door lancer un produit, een product 'op de markt te brengen'. In al deze betekenissen kun je ook het zelfstandig naamwoord lancement ('werpen, tewaterlating, op de markt brengen') gebruiken. Bijkomende betekenissen van dit woord zijn 'opjagen (van wild)' en 'stekende pijn'.
Het zelfstandige naamwoord lançage heeft alleen de specifieke betekenis 'het inspuiten (van palen met water of samengeperste lucht)'.
Het woord lancé kan zowel zelfstandig ('ruk/zwaai' of in de jacht het 'signaal honden los' / 'begin van het opjagen') als bijvoeglijk ('die naam gemaakt heeft/die zeer gezien is') gebruikt worden.
Een lancelet is een 'lancetvisje' en lancéolé betekent 'lancetvormig'. Daarnaast komt het ook voor in combinaties als gothique lancéolé, 'lancetgotiek'.
Een lancette is een 'vlijm/lancet' in de medische wereld, of een 'lancet- of spitsboog' in de bouwkunde. Het is ook de benaming voor een 'graveernaald'.
Een lanceur is een 'draagraket', maar ook algemeen een 'werper, slingeraar' of figuurlijk 'iemand die iets introduceert (op de markt) of bekend maakt of het benodigde geld voor iets verzamelt'. Dit kan ook in de vrouwelijke vorm voorkomen: une lanceuse.
Een lancier is een 'lansier' of 'lansruiter', maar het is ook de benaming voor een dans, de Engelse quadrille. 
Lancinant kun je zeggen van een 'stekende' pijn, en figuurlijk kan het ook 'bitter, smartelijk' betekenen. 
Heel specifiek is weer de betekenis van lançon, 'smelt, zandspiering'. 
Élancer betekent 'steken, pijn doen' en s'élancer 'vooruitsnellen, zich werpen op', 'toesnellen' of 'zich verheffen'. Met dat laatste heeft ook élancé ('rijzig, lang en slank') te maken. Élancement betekent zowel 'stekende pijn' als 'vurig verlangen'.
Relancer is 'weer gooien' en 'terugwerpen', maar ook 'lastig vallen' en zoals op het plaatje 'weer op gang brengen, opjagen'.  Het zelfstandig naamwoord relance kan betekenen 'wederopleving, herleving' of 'verhoogde inzet'.

volgende keer:
Wat bedoelen ze in Frankrijk met 'go' ?

se serrer la ceinture

de broek/buikriem aanhalen
('zich de riem aandrukken')

Hoewel velen - waaronder ondergetekende - momenteel te kampen hebben met overtollige coronakilo's, zijn er helaas ook steeds meer mensen die de tering naar de nering moeten zetten omdat de lamgelegde economie slachtoffers begint te eisen. In beide talen zeggen we dan dat we de broek- of buikriem moeten aanhalen, omdat we in vroeger tijden uiteraard meteen minder te eten hadden als het ons economisch minder goed ging en we daardoor afvielen. Ruim tien jaar geleden was dat bij de Grieken ook sterk het geval, getuige het plaatje. Tegenwoordig zouden we de uitdrukking misschien juist moeten veranderen in 'de broekriem laten vieren' want in onze tijden leidt goedkope slechte voeding en een gebrek aan beweging juist eerder tot overgewicht en obesitas en kunnen mensen met meer welstand zich juist beter permitteren zo nodig gewicht te verliezen...

volgende keer:
proberen we de economie weer aan te jagen...

l'oeuf de Colomb

het ei van Columbus

Als we ergens een ogenschijnlijk simpele oplossing voor vinden waar toch een behoorlijke vindingrijkheid voor nodig was, kunnen we zeggen dat we het ei van Columbus hebben gevonden. In het Frans kan daar ook nog de voornaam aan toegevoegd worden: l'oeuf de Christophe Colomb. Maar hoe zat dan dan eigenlijk met dat ei van Columbus? 
De grote ontdekkingsreiziger die Amerika eigenlijk per ongeluk 'ontdekte' (hij was er eigenlijk van uitgegaan dat hij eerst Japan zou tegenkomen op zijn tocht naar India), wekte bij thuiskomst alom jaloezie en daarom waren er al snel lieden die zijn vernuft in twijfel trokken: hij hoefde immers alleen maar westwaarts te varen en maar te zien wat hij tegenkwam. Maar ja, je moet er maar op komen. Volgens de Italiaanse historicus Girolamo Benzano in zijn werk Historia del Mondo Nuovo (1565) zou Columbus tijdens een maaltijd bij een Spaanse hoge pief de tafelgenoten uitgedaagd hebben een ei op zijn punt rechtop op tafel te zetten, wat uiteraard niemand lukte: steeds rolde het ei om. Daarop deukte Columbus de punt van het ei voorzichtig in en zette het vervolgens op tafel. Toen zijn tafelgenoten protesteerden tegen de wel erg simpele oplossing, zou Columbus hebben gereageerd door te zeggen dat een taak heel eenvoudig kon lijken, maar dat je toch maar op dat simpele idee moest komen om hem ook uit te voeren...

volgende keer:
moeten we de broekriem aanhalen...

bourrer le mou

o

Juppé tente de nous « bourrer... le mou »

iemand iets op de mouw spelden
('de weke stof volstouwen')

Het woord mou kun je tegenkomen op menukaarten in Frankrijk, waar het volkomen geaccepteerd is om allerlei orgaanvlees te eten, niet alleen niertjes (rognons), zwezerik (ris), eendenmaag (gésier) of pens (tripe), maar ook long (mou). Toch heeft dit longvlees niets met de uitdrukking van vandaag te maken. Als bijvoeglijk naamwoord betekent mou 'zacht, week' en overdrachtelijk is het in de betekenis 'weke stof' ook een aanduiding voor de hersenen. In het argot bestaat ook al de uitdrukking bourrer le crâne ('de schedel volstouwen') en daarop is bourrer le mou dus een variant. Iemand die ons iets op de mouw speldt, stopt onze hersenpan dus kennelijk vol met een heleboel infox, zoals tegenwoordig in het Frans de door Trump algemeen verspreide fake news wordt genoemd.

volgende keer:
vinden we het ei van Columbus...

serrer la cuillère

de hand schudden
('de lepel drukken')

Vandaag wordt er in Nederland en andere landen een aantal coronamaatregelen versoepeld, maar de eerste regel blijft onveranderd: we schudden elkaar niet de hand, of zoals in het Frans gezegd kan worden, de lepel, waarschijnlijk vanwege de vormovereenkomst tussen het lichaamsdeel en het gebruiksvoorwerp. Met de hand kunnen we een soort kommetje maken, waarin we van alles en nog wat kunnen opvangen, bijvoorbeeld water van onder de kraan. We begroeten de versoepelingen van harte, maar dus niet met een handdruk...

volgende keer:
laten we ons niets op de mouw spelden...

panneaux insolites : sauf en laisse

... alleen aan de lijn

Sauf en laisse (lett. 'behalve aan de lijn') kom je normaal gesproken tegen onder een bordje chiens interdits ('honden verboden'), maar een vis kun je natuurlijk ook aan de lijn krijgen, al gebruik je daarvoor in het Frans het woord ligne. Het blijft bij mij dus het beeld oproepen van een anekdote die ik altijd vertel als ik met mijn vijfdeklassers op excursie in Parijs het 'andere Montmartre' bezoek. In de buurt van de wijngaard van Montmartre stond vroeger een gekkenhuis waarin o.a. de romantische dichter Gérard de Nerval was opgenomen. Die trof men nog wel eens wandelend aan in de kleine straatjes van Montmartre met... een grote kreeft aan de lijn...

volgende keer:
schudden we elkaar nog altijd niet de hand...

français de la rue : flic

Agenten protesteren tegen politiehaat

politie - smeris enz.

Sinds de series Flikken in Maastricht en Flikken in Rotterdam populair zijn in Nederland, kennen we de betekenis van het Franse woord flic. Ouderen onder ons moesten misschien nog denken aan chocoladepastilles (flikken) en jongeren aan homoseksuelen ('flikkers'), maar de herkomst is dus het Franse straattaalwoord voor politieagenten. Misschien hebben de betekenissen 'homoseksueel' en 'politie-agent' toch wel degelijk met elkaar te maken, want voor beide woorden (flic en flikker) wordt wel geopperd dat het Duitse woord Flick dat in de zestiende eeuw 'knaap, jongeman' betekende er ten grondslag aan heeft gelegen. Aan dat woord is ofwel de 'mannelijke' kant blijven hangen ('man') of de 'jonge (baardloze)' kant. Uit dat laatste heeft zich dan bijvoorbeeld het Zweedse flicka ontwikkeld, dat juist 'meisje' betekent en misschien ook ons 'flikker', omdat door vele onwetenden homoseksualiteit en vrouwelijkheid abusievelijk met elkaar verwisseld worden. 
Terug naar de Franse flik. In alle talen zien we dat er voor mensen die door een bepaald deel van de maatschappij minder gewaardeerd worden, vele bijnamen ontstaan. Denk in onze eigen taal aan 'smeris' en 'wout' en zo is er nog een hele rits te noemen. Burgert zo'n woord eenmaal in, dan gaat de pejoratieve (negatieve) betekenis er weer af en is er voor iemand die zijn minachting wil uitdrukken eigenlijk weer een nieuw woord nodig.
In het straatFrans bestaat daarvoor o.a. een heel bijzonder procedé, nl. het verlan. Daarbij worden de lettergrepen van een woord omgedraaid. Dat is ook al bij het woord verlan zelf het geval, wat namelijk het verlan is van l'envers ('het omgekeerde'). Verlan voor beginners is met enige moeite nog wel te herkennen: zarbi van bizarre en tromé voor métro. Maar er is ook verlan voor gevorderden (waarover later meer). Dat is bijvoorbeeld met het woord flic gebeurd. Wie goed naar het Frans luistert, die is het opgevallen dat een Fransman na het uitspreken van een woord zijn mond weer opent, waar wij hem dichtlaten. Daarom klinkt in ons woord 'oom' de m als laatste klank. We laten onze mond dicht en lucht die we eventueel nog over hebben, laten we via de neus ontsnappen. Als een Fransman Nederlands wil spreken, zal hij geneigd zijn zijn mond weer open te doen, waardoor je nog een klein e-tje hoort, net als in het Franse woord homme [omme]. Dat verschijnsel heet 'explosie'. Het woord flic klinkt dus bijna als [flike]. Laten we het voor het gemak even schrijven als flique. Nu bestaat het woord dus ineens uit twee i.p.v. een lettergreep en kunnen we de twee lettergrepen omdraaien: quefli. We passen ook de spelling aan en schrijven keufli. Maar ja, flic is natuurlijk een stuk krachtiger dan het tweelettergrepige keufli, dus passen we een tweede procedé toe dat heel populair is in het Frans, nl. de afkorting (apocope): Denk aan fac van faculté ('universiteit'), bac van baccalauréat ('eindexamen') en restau/resto van restaurant. En dan krijgen we dus keuf (van keufli) en een nieuw woord is geboren, dat voorlopig zijn negatieve lading kan blijven behouden tot het weer te goed ingeburgerd is...

volgende keer:
gaan we vissen...

famille de mots : coiffeur

coiffage - coiffant - coiffe - coiffé - (se) coiffer - coiffeur - coiffeuse - coiffure - décoiffage - décoiffement - décoiffer

Het is maar een bescheiden woordfamilie, dus we houden het kort vandaag. 
De kogel is door de kerk: de eerste versoepelingen van het coronabeleid zijn een feit: vanaf volgende week mogen we weer naar de kapper. Op de foto afgaande begon Mark Rutte zich al zorgen te maken over de ongebreidelde wildgroei op zijn eigen hoofd.
Het stamwoord in deze familie is coiffe afkomstig uit het Laat-Latijnse cofea dat weer een Germaanse oorsprong heeft ('kap'). Een coiffe is de benaming voor een soort muts of kap, vaak ook in religieuze context, zowel voor mannen als vrouwen, maar kan ook de aanduiding zijn voor de voering van een hoed of voor een beschermend omhulsel van bijvoorbeeld een fles (een capsule) of een granaat (slaghoedje). Daarnaast heeft het nog een aantal specifieke betekenissen in de plantkunde, boekbind- en bouwkunde.
Coiffé (de) betekent 'een hoofddeksel dragend', en als wij zeggen dat iemand een hoed op heeft, zeg je in het Frans dat hij of zij is coiffé d'un chapeau. Vanaf 1 juni zullen we ook allemaal coiffé d'un masque ('met een mondkapje op') het openbaar vervoer in moeten. Als je né coiffé bent, dan ben je 'geboren met de helm op'. Het kan ook betekenen dat je 'een zondagskind' bent. Daarnaast kan être coiffé de ook figuurlijk betekenen dat je ergens helemaal dol op bent, of dat je met iemand helemaal wegloopt.
Naast alle genoemde betekenissen van coiffé kan het werkwoord coiffer ('kappen') ook 'aan het hoofd staan van' of 'overkoepelen' betekenen. In de paardensport wordt het gebruikt in de betekenis 'bij de finish met een koplengte vóórkomen (en winnen)'. Se coiffer de betekent behalve 'opzetten (van een hoofddeksel)' 'verzot zijn op, weglopen met'.
Een coiffeur is uiteraard een 'kapper' en een coiffeuse een 'kapster' maar dat laatste woord kan ook een 'kap- of toilettafel' zijn.
La coiffure staat voor het 'kappersberoep' (salon de coiffure) maar ook voor het 'kapsel' zelf (changer de coiffure) en zelfs een 'hoofddeksel' kan met het woord coiffure aangeduid worden. 
Coiffage betekent 'het zich kappen (of kammen)' of 'het bedekken' en een hoed die coiffant is, kleedt/staat goed. Dit laatste kan ook van een haarsnit gezegd worden. 
Dan hebben we tenslotte nog het werkwoord décoiffer dat verschillende dingen kan betekenen: 'haren/kapsel in de war brengen', 'een hoofddeksel afnemen', 'de capsule van een fles halen' of 'de kap van een granaat afnemen', maar ook figuurlijk 'ergeren, frustreren'. Met se décoiffer kun je bedoelen dat je je hoef afneemt.
Van dit werkwoord zijn twee zelfstandige naamwoorden afgeleid, nl. décoiffage en décoiffement die beide staan voor 'verwijdering van het kapje van een vuurpijl'.

volgende keer:
zetten we de politie in het zonnetje...

se faire la belle

'm smeren / de benen nemen
('zich de mooie maken')

In de negentiende eeuw bestonden er veel uitdrukkingen met belle erin, zoals vous l'aviez belle de partir (lett. 'u had 'm mooi om te vertrekken') of vous l'aviez belle de vous expliquer (lett. 'u had 'm mooi om een uitleg te geven'), waarin la (belle) stond voor une belle occasion ('een goede gelegenheid'). Se faire la belle is dus eigenlijk een verkorte zegswijze voor se faire une belle occasion de s'évader ('zich een goede gelegenheid verschaffen om te ontsnappen'). Misschien heeft de uitdrukking se faire la malle ('de koffer pakken') geholpen om de uitdrukking se faire la belle te verankeren.

volgende keer:
mogen we weer naar de kapper!

attendre sous l'orme

wachten tot je een ons weegt
('wachten onder de iep')

Door de (Hollandse) iepziekte is het aantal iepen in Europa drastisch gedecimeerd, maar in vroeger tijden stond er op alle dorpspleinen wel een imposant exemplaar van deze robuuste boomsoort. In de Middeleeuwen werd daaronder o.a. rechtgesproken door niet altijd even competente dorpsrechters en -advocaten in wie men niet altijd even veel fiducie had en die men dus best enige tijd kon laten wachten. Ook wilde het nog wel eens gebeuren dat een van de beschuldigde partijen maar niet op kwam dagen en dat je dus lange tijd tevergeefs onder de iep stond te wachten op de ophanden zijnde rechtszaak. In de zeventiende eeuw werd de uitdrukking ook wel ironisch gebruikt als je met iemand een afspraak maakte waar je geenszins van plan was je te aan te houden: attendez-moi sous l'orme. Nou, dan wist je wel hoe laat het was...


volgende keer:
wachten we niet langer, maar nemen we de benen...

faire devenir chèvre

op de kast jagen
('geit laten worden')

Geiten zijn al heel lang gedomesticeerd, ze worden al gehouden sinds 8.000 voor Christus, voor hun melk, vlees, leer en hoorns. Omdat geiten soms heel plotseling 'bokkig' en agressief kunnen worden, is in het Frans van de zestiende en zeventiende eeuw de uitdrukking prendre la chèvre en later devenir chèvre ontstaan voor 'plotseling boos worden'. Het woord chèvre is overigens afkomstig van het Latijnse capra dat ook ten grondslag ligt aan de woorden capriolen en het Franse capricieux ('grillig'). Op een pizza capriciosa zou je dus eigenlijk minstens wat geitenkaas verwachten...

volgende keer:
wachten we onder de iepenboom...

oeil pour oeil, dent pour dent

oog om oog, tand om tand
('oog voor oog, tand voor tand')

Vandaag is het Nationale Dodenherdenking waarin de 2 minuten stilte extra stil zullen overkomen door de leegte op de Dam. 
Hoe ga je om met de wreedheden die je worden aangedaan. Vergeving of wraak? Lange tijd gold vooral dat laatste. Gek genoeg werd 18 eeuwen voor Christus in de Code van Hammourabi de in het Frans loi du talion (van het Latijn talis = soortgelijk) het principe van 'oog om oog, tand om tand' vastgesteld, juist om ongebreidelde wraak te voorkomen. De opgelegde straf moest proportioneel zijn en dat kon - vond men - het beste worden gerealiseerd door de dader exact hetzelfde aan te doen als het slachtoffer was overkomen (en niet meer dan dat). 
De uitdrukking 'oog om oog, tand om tand' hebben we uit de Bijbel, om precies te zijn Exodus 21, 23-25: "Maar indien er een ander letsel is, zult gij geven leven voor leven, oog voor oog, tand voor tand, hand voor hand, voet voor voet, blaar voor blaar, wond voor wond, striem voor striem". 
In het Nieuwe Testament kwam Jezus hier echter op terug. In Mattheüs 5, 38-42 staat te lezen: "Gij hebt gehoord, dat er gezegd is: Oog om oog en tand om tand. Maar Ik zeg u, de boze niet te weerstaan, doch wie u een slag geeft op de rechterwang, keer hem ook de andere toe; en wil iemand met u rechten en uw hemd nemen, laat hem ook uw mantel; en zal iemand u voor één mijl pressen, ga er twee met hem. Geef hem, die van u vraagt, en wijs hem niet af, die van u lenen wil."
De meeste huidige rechtssystemen volgen geen van beide bijbelse voorschriften, al staan ze misschien nog altijd dichter bij het Oude dan bij het Nieuwe Testament.

volgende keer:
gaan we vooruit met de geit...

panneaux insolites : attention sable !

pas op! zand!

Ja, je zou er toch niet op bedacht zijn als je een ritje door de Sahara gaat maken... Voor je het weet dagen Amerikaanse toeristen je voor het gerecht: tja, ze hadden ons niet gewaarschuwd dat je zand in de motor kon krijgen...

volgende keer:
nemen we wraak...

français de la rue : enfoiré

onder de stront zittend / stom/onhandig / klootzak/boerenlul / makker

De eerste betekenis is min of meer letterlijk, aangezien vroeger foire (tegenwoordig 'jaarmarkt, kermis') een vulgair woord was voor 'diarree', vergelijk met ons 'schijterij'. Dat daar andere negatieve betekenissen aan worden gegeven is te verwachten. Waar wij in het Nederlands onze scheldwoorden vaak ontlenen aan ziekten ('kanker', 'tering' enz.) - iets wat in andere talen niet zo gebruikelijk is - ontlenen bijna alle andere Europese talen hun scheldwoorden aan geslachtsdelen en uitwerpselen, zie ook het plaatje: Un enfoiré et quelques connards. Beide woorden zijn te vertalen als 'klootzak' (in de geslachtsdelen gaan wij in het Nederlands ook mee...), maar de stam van het eerste woord is dus foire ('schijterij') en van het tweede con ('kut'). Als je met enfoiré 'klootzak' bedoelt, dan heb je het in het algemeen over iemand die weinig loyaliteit of respect toont of weinig moreel besef heeft. Vroeger werd enfoiré ook wel gebruikt in de betekenis 'onhandig'. Tenslotte is het mogelijk dat de betekenis van het woord juist weer wordt omgedraaid en dus een soort geuzenwoord wordt. Ook in het Nederlands kunnen vrienden (denk bijvoorbeeld aan het corpsballenmilieu) elkaar 'klootzak' en vriendinnen elkaar 'slet' noemen, terwijl ze dat eigenlijk juist positief schijnen te bedoelen. Dat is ook mogelijk met enfoiré dat dan een zelfde lading krijgt als het woord pote ('makker'). Lastig, die straattaal...

volgende keer:
krijgen we zand in de motor...

famille de mots : sortir

ressort - ressortir - ressortissant - sortable - sortie - (s'en) sortir 

Een betrekkelijk kleine woordfamilie vandaag, zoals er maar betrekkelijk weinig redenen zijn waarom je in Frankrijk het huis uit mag gaan, mits voorzien van een attestation de déplacement dérogatoire (zie foto) dat je moet kunnen laten zien aan de politie als je je buiten je woning op straat begeeft. Zucht...
Sortir heeft in de Middeleeuwen het werkwoord issir (waarvan we nog de afleiding issue ('uitgang, uitweg') hebben overgehouden) vervangen in de betekenis 'uitgaan'. Aanvankelijk had het heel andere betekenissen, nl. 'ontsnappen', 'door het lot verkrijgen' (le sort betekent nog altijd 'het lot') en 'voorspellen'. Het is afkomstig van het Latijnse sortiri, 'loten, door het lot verkrijgen'. 
Tegenwoordig kan het in vele betekenissen zowel overgankelijk (o.a. 'buiten zetten': sortir les meubles, 'in de openbaarheid brengen', 'uitbrengen': sortir un nouveau produit) als onovergankelijk (o.a. 'uitgaan', 'naar buiten gaan', 'uitkomen') gebruikt worden. Wederkerend betekent s'en sortir 'zich eruit redden, er heelhuids vanaf komen'. 
Het kan ook als zelfstandig naamwoord gebruikt worden, gecombineerd met au : au sortir de ('bij het verlaten van'), au sortir du lit ('bij het opstaan').
La sortie kennen we vooral als 'de uitgang', maar het betekent ook 'het uitgaan, vertrek', 'de afrit' van een snelweg, 'de uitrit' van een garage, 'het uitkomen' van een boek of film, of 'het ontsnappen' van gas bijvoorbeeld. 
Als je uitgaat en een beetje toonbaar wilt zijn dan draag je kleding die sortable ('presentabel, waarmee je voor de dag kunt komen') is. Overigens wordt dit vaak in combinatie met een ontkenning gebruikt: ce jeune homme n'est pas sortable ('deze jongeman weet zich niet behoorlijk te gedragen').
Ressortir kan betekenen 'vallen onder, betreffen' maar ook letterlijk 'weer uitgaan', 'weer bovenkomen' en daarvan afgeleid 'duidelijk uitkomen, in het oog springen' en 'voortvloeien uit'. 
Een ressort daarentegen is een '(spring)veer', maar ook 'veerkracht', een 'balein' of een 'ambtsgebied, rechtsbevoegdheid'. Als je je sans ressort voelt, dan ben je 'slap, futloos'. 
Het deelwoord ressortissant betekent in eerste instantie 'behorend tot het rechtsgebied van', maar als zelfstandig naamwoord is het een 'onderdaan, staatsburger'.

volgende keer:
Wat is het verband tussen stront, onhandigheid en vriendschap?