un lit de Procruste

un lit de Procruste
('een procrustusbed')

Vandaag een gymnasiale uitdrukking. Rembrandts Nachtwacht, tegenwoordig een kolossal schilderij van 379,5 cm hoog, 453,5 cm breed en 337 kilo zwaar (met lijst) werd in of rond 1715 aan alle vier zijden ingekort om het passend te maken voor een andere ruimte. Een typisch geval van een Procrustusbed, waarbij je iets geforceerd in een bepaald model probeert te drukken, iets in een hokje laten passen, of juist iets niet te accepteren omdat het niet in een bepaald hokje past, letterlijk of figuurlijk.

Procrustus was in de Griekse mythologie een charmante en vriendelijke jongeman die met zijn charme veel gasten in zijn woning wist te lokken. Maar als de gasten eenmaal binnen waren, ontpopte zich de ware aard van Procrustus. Hij had twee bedden, een klein en een groot. Lange gasten bood hij het kleine bed aan en om het bed precies passend te maken, hakte hij de ledematen die over het bed heen hingen af. Kleine gasten werden op het grote bed gelegd en dan rekte hij hun ledematen zo uit tot ze ook op het bed pasten. Dat ging zo een tijd voort, totdat Theseus er een eind aan maakte en Procrustus voor straf hetzelfde lot liet ondergaan.

volgende keer:
hebben we veel lol...

avoir les chevilles qui enflent

overdreven zelfverzekerd zijn
('gezwollen enkels hebben')

Onze leraar Grieks noemde Oidipous vroeger 'Zwelvoetje' want dat is de letterlijke vertaling van de naam van deze tragische held uit de Griekse Oudheid. Toen zijn ouders in een orakel hoorden dat hij later zijn vader zou doden en zijn moeder zou huwen, besloten ze hem als zuigeling met zijn voeten aan een boom vast te maken en hem zo achter te laten, ervan uitgaande dat hij het leven zou laten.

Hij werd echter gevonden door een herder en opgevoed door de koning van Korinthe en de rest van het verhaal kent u. Zo niet, ga het zeker eens lezen, het is een van de meest fascinerende verhalen uit de Griekse mythologie.

Belangrijk voor de uitdrukking van vandaag is dat Oidipous later, toen hij de stad Thebe, die getergd werd door een sfinx, van de ondergang redde door het onoplosbaar geachte raadsel van de sfinx op te lossen, een onvoorstelbaar groot zelfvertrouwen ontwikkelde. Alles wat hij deed fantastischer en beter dan ooit in de geschiedenis vertoond was - waar doet me dat toch aan denken? Daardoor werd hij een voorwerp van spot bij de Grieken en zoals gebruikelijk komt iemand met hybris (overmoed) onherroepelijk ten val. Zou dat nog steeds gelden?... Dat staat te bezien.

volgende keer:
leggen we onze leden te ruste in een ongemakkelijk bed...

un goût de revenez-y

dat smaakt naar meer
('een smaak van kom er naar terug')

Logisch dat een restaurant zichzelf deze naam geeft: hier heb je zo goed gegeten dat je er graag nog eens terugkomt. Net als in het Nederlands kan deze uitdrukking in principe betrekking hebben op iedere plezierige ervaring, maar hij is wel degelijk ontstaan in het restaurantwezen.

volgende keer:
hebben we gezwollen enkels...

titre accrocheur

pakkende titel
('vasthakende titel')

In verkiezingstijd willen partijen kiezers aan de haak slaan en daarom verzinnen ze pakkende titels voor hun partijprogramma's en onliners voor de politieke debatten die blijven hangen. Dat beeld van 'vasthaken' en 'blijven hangen' zit duidelijk in het woord accrocheur dat letterlijk 'vasthakend' betekent.

volgende keer:
krijgen we de smaak te pakken...

travail de fourmi

precisiewerkje / secuur werk
('mierenwerk')

Mieren zijn altijd aan het werk, zo lijkt het. Mensen van mijn leeftijd herinneren zich nog wel Truus de Mier - tuuttuuttuuttuut - uit de Fabeltjeskrant, die op haar beurt weer gebaseerd was op de fabel La cigale et la fourmi ('de krekel en de mier') van La Fontaine. Daarbij komt nog dat de mier in onze ogen een klein wriemelend dier is dat voortdurend in beweging is en daarmee wordt al snel het beeld opgeroepen van uiterst secuur priegelwerk. Denk daarbij ook maar weer aan onze term 'mierenneuken'. Alles bij elkaar denken we bij een travail de fourmi dus aan een langdurig, maar uiterst effectief precisiewerk.

volgende keer:
blijven we hangen...

dessins humoristiques : heure d'hiver

wintertijd

Ja, in Frankrijk zijn ze dol op woordspelletjes. Vandaar dat ze meer gesteld zijn op de wintertijd (l'heure d'hiver - l'heure dix verres : de tijd van de tien glazen) dan op de zomertijd (l'heure d'été - k; heure des thés : de tijd van de kopjes thee).

Allemaal eraan gedacht de analoge klokken te verzetten?

volgende keer:
gaan we op bezoek bij juffrouw Mier...

heure d'hiver

wintertijd

'Wat boeit het mij om een uur terug te gaan in de tijd, wat ik wil, is 20 jaar teruggaan'.

Denk eraan de klok te verzetten vannacht...

volgende keer:
herinneren we u nog eens aan de wintertijd...

tel père tel fils

zo vader zo zoon

Deze uitdrukking kende ik het Nederlands pas nadat ik als kind seizoenenlang naar de bekende tv-quiz van de ncrv had gekeken, waardoor ik als ik nu de uitdrukking ergens tegenkom misschien beelden van die tv-quiz op mijn netvlies krijg. In het Frans wordt precies dezelfde uitdrukking gebezigd om aan te geven dat een kind dezelfde persoonlijkheid heeft als zijn vader of bijvoorbeeld dezelfde keuzes maakt.

volgende keer:
gaat de wintertijd in...

succès sans lendemain

kortstondig succes
('succes zonder volgende dag')

Je kunt je afvragen of een succes dat niet langer dan één dag duurt nog een succes genoemd mag worden, maar laten we positief blijven. Het woord lendemain is ontstaan uit de combinatie l'endemain dat op zijn beurt weer is ontstaan uit de combinatie en demain ('in de (dag van) morgen'). Dit proces vindt overigens wel vaker plaats in tijdsaanduidingen, denk aan het Franse woord voor 'vandaag' (en het Nederlandse, maar dat is voor een ander blog) aujourd'hui : au jour de hui ('op de dag van heden'). Hui betekent op zich al 'vandaag' net als in het Spaans hoy, in het Portugees hoje en in het Italiaans oggi. Eigenlijk zeg je in het Frans dus voortdurend 'heden ten dage' en dan aaneengeschreven.

volgende keer:
bekijken we een nostalgisch tv-programma...

ce n'est pas de mon domaine

hier ga ik niet over
('dat is niet van mijn terrein')

Als je de verantwoordelijkheid voor iets aan een ander wilt overlaten kun je als excuus gebruiken dat iets niet in jouw expertisegebied ligt: cela n'est pas of cela ne relève pas de mon domaine, of ce n'est pas de mon ressort. Een ander moet er dan maar iets mee doen.

volgende keer:
hebben we een doorslaand succes...

les cinzanos olympiques

de vijf Olympische ringen

- Ik drink op de Spelen!

... de Olympische cinzanos

Misschien moet ik dit toch nog even uitleggen. Spreek eerst het tweede wolkje hardop uit: [lee se~(g)zanoo] olympiques. Dat klinkt precies als 'les cinq(s) anneaux'. Cinqs? Dat bestaat niet, maar wel in de uitspraak van veel Fransen. Omdat telwoorden als quatre en cinq als een meervoudsaanduiding ervaren worden, gebruiken veel Fransen een verbindings-s (uitgesproken als [z]) (teken van meervoud, meervoudige lidwoorden (les, des), aanwijzende en bezittelijke voornaamwoorden (mes, ces, ses, tes) en ook veel telwoorden (deux, trois, six, dix) eindigen ook op een -s en worden als [z] uitgesproken voor een klinker of stomme h). En daarom voegen veel Fransen in de uitspraak achter quatre [kadz] en cinq [se~(g)z] ook een z-klank toe. En dus klinkt dan 'vijf cinzano's' net als 'vijf ringen' in het Frans. Proost!

volgende keer:
volgt woensdag...

défendre son pré carré

je terrein afbakenen/met hand en tand verdedigen
('zijn vierkante weilandje verdedigen')

Een pré is een weiland, met pré carré (lett. 'vierkant weitje') wordt overdrachtelijk 'eigen terrein, eigen domein' bedoeld. Hoewel het begrip pré carré al lang bestaat, verscheen de uitdrukking in de overdrachtelijke betekenis pas rond 1985 in de Franse politiek.

volgende keer:
nemen we een sportdrankje...

retour de manivelle

terugslag
('terugkeer van de zwengel')

Wie een ruk aan een slinger of zwengel geeft, kan een terugslag verwachten. De uitdrukking dateert uit de twintigste eeuw en is gebaseerd op een verbrandingsmotor die met een hendel gestart moest worden en wordt figuurlijk gebruikt voor negatieve consequenties van een bepaalde handeling.

volgende keer:
gaan we de wei in...

rester sur sa faim

niet aan je trekken komen
('op je honger blijven')

De uitdrukking van vandaag dateert uit de Middeleeuwen toen veel gebeurtenissen werden gevierd met rijk gevulde banketten. Als er veel genodigden waren, kon het echter voorkomen dat er toch edelen waren die de tafel met honger verlieten. Dan was er misschien toch te weinig om iedereen aan zijn trekken te laten komen. In dat geval was het banket mislukt. Tegenwoordig is de uitdrukking vooral overdrachtelijk voor andere wensen die niet vervuld worden.

volgende keer:
geven we een ruk aan de slinger...

qui s'y frotte s'y pique

wie kaatst moet de bal verwachten
('wie zich eraan wrijft, prikt zich eraan')

Hoewel de uitdrukking pas in de negentiende eeuw in de Franse woordenboeken verscheen, zou het het devies van de vijftiende-eeuwse koning Lodewijk XI zijn geweest. Het ging hierbij niet om de cactus zoals op het plaatje, maar in het wapenschild van het huis van Orléans was een stekelvarken te zien.

volgende keer:
blijven we met honger achter...

en faire des tonnes

schromelijk overdrijven
('er tonnen van maken')

... en zeker niet van de kiloknallers, getuige het plaatje.

De uitdrukking komt uit de tijd dat de ton de grootste gewichtseenheid was, denk ook aan onze uitdrukking 'tonnen verdienen'. 

volgende keer:
hebben we een stekelige bijdrage...

dessins humoristiques : restauration

toekomst in de horeca

- Nou, ga ik ooit nog werk vinden?

o Ik zie u in de horeca...

volgende keer:
hebben we tonnen...

dessins humoristiques : dernier souper

Laatste Avondmaal

Mocht Jezus nog eens terugkeren op aarde, dan zal het nog niet eenvoudig zijn een Laatste Avondmaal te houden...

- Ik hoop dat er geen gluten in zitten.

- Of lactose...

- 't is toch wel biologisch?

- Veganistisch voor mij...

- Geen selderij...

- Of noten...

volgende keer:
gaan we naar een restaurant...

porter sa croix

porter sa croix
('zijn (eigen) kruis dragen')

Als je zware beproevingen ondergaat en daarin berust, dan moet je je eigen kruis dragen, wat uiteraard verwijst naar de kruisgang van Jezus, die op weg naar zijn executie het kruis waaraan hij zou worden vastgenageld zelf moest dragen en dit ook deed, berustend in zijn lot, althans volgens het Evangelie van Mattheus.

volgende keer:
blijven we in Bijbelse sferen...

chapeau bas

petje af
('hoed laag')

Vaak horen we de nog kortere versie chapeau ('hoed'), maar het gaat natuurlijk om het nederige en beleefde gebaar van het afnemen van je hoed voor iemand die je als je meerdere ervaart. Dat was in de tijd dat alle mannen nog hoeden droegen (een onmisbaar attribuut van viriliteit) naast het maken van een buiging het gebruikelijke gebaar voor het uitdrukken van respect.
Nu slechts weinigen nog een hoed dragen kan nog altijd de uitdrukking chapeau (bas) gebruikt worden - door mannen en vrouwen - om je bewondering uit te drukken.

volgende keer:
dragen we ons kruis...

enfiler des perles

duimen draaien
('kralen rijgen')

Perles zijn parels of kralen. Het rijgen van kralen is een eenvoudig en mogelijk geestdodend werkje. Positief benaderd kun je ook zeggen een concentratieverhogend werkje, maar daar gaat het in deze uitdrukking niet om. Je zit te wachten en er komt niets nuttigers uit je hand dan het rijgen van kralen. Maar goed, je bent in ieder geval bezig. De uitdrukking werd voor het eerst in deze laatdunkende zin gebruikt in het werk Gargantua van de zestiende-eeuwse schrijver François Rabelais.

volgende keer:
nemen we onze hoed af...

quelle corvée !

wat een (rot)werk!
('wat een corvee')

Wij kennen het woord corvee ook. Zelf hoorde ik het woord voor het eerst op een welpenkamp (ja, ooit zat ik op scouting). Iedere dag moesten we een bepaald corvee doen. Dat kon zijn: de vloer aanvegen, de afwas doen, kortom karweitjes die nu eenmaal gedaan moesten worden, maar waar niemand echt zin in had. Waar komt het woord eigenlijk vandaan? Het is een woord dat dateert uit de feodale periode die in Frankrijk officieel werd afgeschaft in 1776, nog voor de Franse Revolutie dus. Het woord is afgeleid van het Latijnse (opera) corrogata wat zoiets betekent als 'gevraagd werk' en het ging om werk dat een vazal onbetaald moest doen voor zijn leenheer. En werk dat je verplicht bent te doen zonder dat je daarvoor betaald wordt, dat kan al gauw een opgave worden, vandaar dus de uitroep quelle corvée ! als je bijvoorbeeld in een weekend grote stapels correctiewerk moet verrichten...

volgende keer:
gaan we een nutteloos werkje doen...

un grain d'orge

een strontje
('een gerstkorrel')

Een strontje is een pijnlijke, rode zwelling op het ooglid die ontstaat door een ontsteking van een talg- of zweetklier, vaak veroorzaakt door een bacteriële infectie. Kennelijk vonden wij zo'n zwelling op een drolletje lijken. In Frankrijk hebben ze een andere - minder onsmakelijke - associatie. De zwelling doet hen denken aan een gerstkorrel, un grain d'orge.

volgende keer:
hebben we corvee...

dessins humoristiques : froid de canard

- Het is 'eenden'koud!
o Praat me er niet over... ik heb kippenvel!

berenkoud

Mijn verwarming is nog niet aangesprongen, maar het wordt duidelijk kouder. Als het echt heel koud is, heet dat in het Frans froid de canard ('eendenkoud'). Op deze pagina kun je lezen waarom.

volgende keer:
nemen we een uitdrukking op de korrel...

dessins humoristiques : décision difficile

moeilijke beslissing? Ben je gek, eitje!

'We hebben een moeilijke beslissing genomen, maar ik denk dat we er goed aan hebben gedaan. Het is tegenwoordig zo moeilijk om vier kinderen op te voeden...'

volgende keer:
wordt het koud...

être vacciné avec une aiguille de phono

praatziek zijn / een spraakwaterval
('gevaccineerd zijn met een pickupnaald')

De ouderen onder ons kennen ze nog wel en de waarheid gebiedt het te zeggen, de jongeren ook steeds weer, want de platenspeler beleeft een revival: je zet de naald op de plaat en hij blijft een minuut of twintig draaien en geluid produceren totdat de naald het gaatje bereikt en je handmatig de plaat moet omdraaien.

André van Duin zong het al in zijn persiflage op Ramsey Shaffeys 'We zullen doorgaan'... tot we bij het gaatje zijn. Ook dat wijst het gevoel van onophoudelijkheid. Iemand die dus maar blijft praten zonder dat er een eind aan lijkt te komen, is misschien niet gevaccineerd met een gewone injectienaald maar met de naald van een platenspeler die op zijn minst twintig minuten achter elkaar blijft doordraaien en geluid blijft produceren.

volgende keer:
nemen we een moeilijk besluit...

pour ne rien vous cacher

Waarom zou u uw gegevens beschermen
als u niets te verbergen hebt?

om eerlijk te zijn
('om niets voor u te verbergen')

Vandaag onthullen we voor u een aantal uitdrukkingen met het woord cacher ('verbergen') erin. 

Zo kun je bij een overweg het volgende bord tegenkomen: Un train peut en cacher un autre ('een trein kan een andere verbergen') waar wij zouden zeggen: 'Pas op, er kan nog een trein komen.'

Cacher la vue à quelqu'un betekent dat je iemand het uitzicht beneemt. 

Als Diogenes in de ton Frans had gesproken had hij waarschijnlijk gezegd: Vous me cachez le jour (lett. 'u verbergt het daglicht voor mij') toen Alexander de Grote in zijn licht ging staan. 

Wie zich niet in de kaarten wil laten kijken, cache son jeu (lett. 'verbergt zijn spel').

Iemand die ergens niet voor uit wil komen, se cache de quelque chose ('verbergt zich voor iets'), maar iemand die ne se cache pas pour quelque chose steekt niets onder stoelen of banken. Want waarom zou je verstroppertje spelen (jouer à cache-cache) ?

volgende keer:
laten we ons inenten...