tel est pris qui croyait prendre

wie een kuil graaft voor de ander valt er zelf in
('zo(een) wordt genomen die dacht te nemen')

Aan de zinsbouw kun je zien dat het om een oud gezegde gaat. Misschien kunnen we in deze hopeloze tijden maar beter denken dat dit misschien op termijn ook op zal gaan voor de nietsonziende wereldleiders die de schaakstukken momenteel verzetten. Helaas beloven de lessen uit de geschiedenis wat dat betreft niet veel bemoedigends. Het prendre in de uitdrukking is overigens niet het letterlijke 'pakken' maar de afgeleide betekenis 'bedriegen, beetnemen'. Zoals zo veel Franse uitdrukkingen is deze weer afkomstig uit het werk van fabeldichter Jean de La Fontaine, en wel uit de fabel le Rat et l'Huître ('de rat en de oester'), waarin een rat op reis gaat om de wereld te ontdekken. Maar het zelfingenomen en naïeve knaagdier wordt tijdens zijn reis beetgenomen door een oester die hij wilde opeten.

taquiner la muse

dichten
('de muze plagen')

In de Griekse mythologie waren de Muzen dames die kunstenaars inspireerden tot mooie kunstwerken. Zo was er Calliope voor de lyrische poëzie, Clio voor de geschiedenis, Euterpe voor fluitmuziek en lyrische poëzie, Melpomene voor de tragedie, Terpsichore voor de oosterse dans, Erato voor de lier en lyrische poëzie, Polymnia voor goddelijke hymnen, Urania voor astronomie en Thalia voor de comedie en bucolische (landelijke) poëzie. Voor ons lijken geschiedenis en astronomie een wat merkwaardige plaats in te nemen tussen de kunstvormen en verder valt op dat de poëzie - in tegenstelling tot de huidige prozaïsche tijden - een heel grote plaats inneemt. Het is dan ook niet verwonderlijk dat iemand die zich in onze steeds kunstarmere maatschappij aan de dichtkunst waagt wordt gezien als iemand die de muze tart.

volgende keer:
gaan we een kuil graven...

péter dans la soie

- Vertel me nou eens, schatje,
hoe vind je me als president?
o Prrrt

stinkend rijk zijn
('scheten laten in zijde')

Het moge duidelijk zijn: we worden geregeerd door een handjevol stinkend rijke mensen (en dan heb ik het niet over de man in het bed hiernaast) die hun neus ophalen voor de behoeften van de andere zes miljard wereldburgers. Wat zij met die zes miljard aardbewoners gemeen hebben is dat zij regelmatig scheten laten in bed - nou ja scheten laten, want lang niet alle wereldbewoners beschikken over een bed. Verschil is wel dat zij dat kunnen doen onder satijnen of zelfs zijden lakens, vandaar de uitdrukking 'scheten laten in zijde' en bij ons 'stinkend rijk zijn'. Het contrast tussen de verfijnde stoffen en de stank relativeert meteen een en ander. Het gaat uiteindelijk niet om het uiterlijk vertoon van de rijkelui, maar om de wezenlijke inhoud. Maar we zitten er wel mooi mee...

volgende keer:
tarten we de muze...

dessins humoristiques : que je ne t'attrape pas à lire !

o wee als ik je zie lezen!

Moeder heeft misschien de beste manier gevonden om haar kroost weer aan het lezen te krijgen. Pubers en de verboden vrucht...

volgende keer:
laten we een zachte scheet...

dessins humoristiques : que ferais-je sans toi ?

wat doe ik zonder jou?

- O schat, wat zou ik doen zonder jou?

= Het huishouden, de boodschappen, de vaatwas, de was...

volgende keer...
vragen we ons af hoe we de jeugd weer aan het lezen krijgen...

sur toutes les coutures

heel zorgvuldig
('op alle naden')

Het is uiteraard ook een goede titel voor een winkel voor naaigarnituren en het spreekt voor zich dat je in naaiwerk ook heel nauwkeurig te werk moet gaan en goed moet inspecteren of alle naden wel goed zijn aangebracht. Zelf zou ik zo ver niet komen, vermoed ik. Mijn ogen zijn al zo achteruitgegaan dat het me alleen al minstens een half uur kost voor ik de draad door het oog van de naald heb gekregen...

volgende keer:
vragen we ons af wat we zonder de ander zouden zijn...

supplice de Tantale

Tantaluskwelling

Als we voortdurend aan een verleiding blootgesteld worden maar we mogen of kunnen er niet aan toegeven, dan noemen we dat in onze beide talen een tantaluskwelling, in het Frans supplice de Tantale. Het woord supplice komt van het Latijnse supplicium dat eigenlijk '(knie)buiging' betekent en verwijst naar de knielende beweging die iemand maakt die onderworpen is en moet smeken (supplier, supplication) om gunsten. Vanaf eind vijftiende eeuw ging dit woord ook 'marteling' en 'kwelling' betekenen en daarbij ging het vooral om het leed dat zielen in de hel moesten ondergaan.

Daarmee komen we bij het tweede deel van de uitdrukking, Tantale, dat verwijst naar de Griekse Oudheid, waarin Tantalus in de onderwereld een eeuwige kwelling moest ondergaan. Tantalus was zoon van Zeus en de nimf Plota die bij leven de euvele moed had de goden op de proef te stellen. Hij serveerde tijdens een copieuze maaltijd een ragoût met het vlees van zijn eigen zoon Pelops (die later zijn naam zou geven aan het Griekse schiereiland de Peloponnesos). De goden ontdekten zijn misdaad echter direct en hadden een passende straf voor hem: voor eeuwig moest hij tot zijn middel in een poel blijven staan, maar als hij stierf van de dorst en zich bukte om water te drinken, daalde het niveau van het water waardoor hij er niet bij kon. Boven zijn hoofd hingen smakelijke druiven, maar zodra hij een poging waagde ernaar te happen, kwam er een bries die de trossen buiten zijn bereik blies. En zo moest hij tot in de eeuwigheid honger en dorst lijden, terwijl voedsel en water zo dichtbij waren...

volgende keer:
willen we het naadje van de kous weten...

s'envoyer des fleurs

zichzelf op de borst kloppen
('zichzelf bloemen sturen')

Waar wij ons als gorilla's op de borst kloppen als we met onszelf ingenomen zijn, stuurt de Fransman zichzelf een bos bloemen. Het komt in ieder geval een beetje minder macho over en wie kan er eigenlijk aanstoot aannemen? De postbode? 

volgende keer:
worden we gekweld...

se faire taper sur les doigts

op de vingers getikt worden
('zich op de vingers laten tikken')

Als ik nu ook maar met een vinger wijs naar een leerling, kom ik in de problemen, maar ooit bestond het Spaans rietje waarmee ongehoorzame leerlingen op de vingers getikt konden worden. Figuurlijk is de uitdrukking blijven bestaan. Wie op de vingers getikt wordt, krijgt een reprimande, een standje.

volgende keer:
hebben we een magere bijdrage...

revoir sa copie

alles nog eens onder de loep leggen
('zijn proefwerk nog eens overkijken')

In het Frans is een copie niet alleen een 'kopie', maar ook een los vel papier, in het bijzonder een ingeleverd proefwerk. Voordat je dat definitief inlevert, wil je het graag nog eens overkijken en misschien is het nog wel verstandiger om dat te doen nadat je het weer terugkrijgt, al zijn de meeste van mijn leerlingen dan alleen geïnteresseerd in het cijfer. In Frankrijk moet dat dan minstens een 12 zijn (de cijfers worden daar niet zoals in Nederland berekend op een schaal van 10, maar op een schaal van 20).

volgende keer:
worden we op de vingers getikt...

dessins humoristiques : prescription du médecin

doktersvoorschrift

Ik ben naar de dokter gegaan. Ik geloof dat hij me een strandvakantie heeft voorgeschreven.

volgende keer:
kijken we nog eens naar een kopie...

panneaux insolites : parlementaires

parlementaire taal

In Frankrijk komen de werkwoorden parler ('praten') en mentir ('liegen') samen op één plaats: het parlement. De mensen die er wetten maken om de bevolking het zwijgen op te leggen (taire) worden parlementaires genoemd.

volgende keer:
is op doktersvoorschrift...

se faire blackbouler

afgewezen worden (voor baan of examen)
('zich laten blackboulen')

Je ziet in één klap dat deze uitdrukking althans deels uit het Engels moet stammen en dat is ook zo. Sinds 1770 bestaat in het Engels de uitdrukking to be blackballed, wat betekende dat je werd weggestemd als (aankomend) lid van een vereniging. Dat wegstemmen geschiedde door het plaatsen van een zwart i.p.v. een wit balletje in een stembus. Toen de uitdrukking in Frankrijk ook in zwang kwam werd dit aanvankelijk op verschillende manieren gespeld (zoals blackboller) totdat de huidige spelling (waarin het Franse boule zit dat ook 'bal' betekent) officieel werd.

volgende keer:
hebben we een parlementaire bijdrage...

sans rime ni raison

zinloos / doelloos
('zonder rijm of reden')

Als er iets gebeurt zonder enige logica, kunnen wij dat ook ongerijmd noemen. Het rijmt nergens op, is niet logisch te linken aan iets anders zoals woorden die op elkaar rijmen. Veel uitdrukkingen worden gemaakt door een woord te herhalen, waardoor het nog krachtiger wordt. Denk aan 'wis en waarachtig', 'klip en klaar'. Zoals je ziet kies je dan niet alleen voor een tautologie, maar ook voor een alliteratie, ofwel beginrijm. Rijmt het toch...

volgende keer:
hebben we het over zwarte ballen...

rendre à César ce qui est à César

geeft den keizer wat des keizers is
('aan Caesar teruggeven wat van Caesar is')

Volgens het Evangelie vroegen farizeeërs 'argeloos' of zij wel belasting verschuldigd waren aan de Romeinse keizer. Daarop vroeg Jezus hun hem een zilverling te tonen. Hij wees op de afbeelding van de keizer die daarop gegraveerd stond en zei 'Geef Caesar wat voor Caesar is en God wat voor God is'. Verbaasd door dit antwoord dropen de farizeeërs af zonder hem verder te vleien. Daarna is de uitdrukking verkort tot de huidige vorm en wordt hij gebruikt om te zeggen dat men de verantwoordelijkheid voor iets moet toekennen aan degene van wie men ook weet dat die daarvoor verantwoordelijk is, en niet iemand anders.

volgende keer:
hebben we een ongerijmde bijdrage...

remuer les cendres

oud zeer oprakelen
('de as opschudden')

Remuer betekent 'bewegen, roeren, opschudden'. De uitdrukking is een verkorte versie van remuer les cendres du passé ('de as van het verleden opschudden') en staat dus metaforisch voor het oproepen van herinneringen aan dingen die al lang geleden plaatsgevonden hebben.

volgende keer:
gaan we terug naar de tijd van de Romeinen...

dire dans le tuyau de l'oreille

in het oor fluisteren
('in de buis van het oor zeggen')

Als je iemand discreet iets op fluistertoon vertelt (waardoor anderen overigens juist hun oren gaan spitsen en de kans op bekendwording van het geheim dus juist groter wordt...) doe je dat in het Frans rechtstreeks in de gehoorgang, in de 'buis van het oor'. Het kan overigens ook gebeuren in le creux de l'oreille ('de oorholte').

volgende keer:
gaan we as omschudden...

pourquoi vous n'êtes pas en train de bosser ?

waarom bent u niet aan het werk?

- En waarom bent u niet aan het werk?

= Omdat we u niet aan zagen komen, baas...

Een fijne zondag nog!

volgende keer:
fluisteren we u iets in het oor...

Pourquoi ma soeur s'appelle Rose

Waarom heet mijn zusje Roos?

- Papa, waarom heet mijn zusje Roos?

= Omdat je moeder dol is op rozen.

- Dankjewel, papa.

= Niks te danken, Ricard.

volgende keer:
onderbreken we het werk even...